لال قلعہ

لال قلعہ
مقامی ناں	(ہندی وچ: लाल क़िला)
حصہ	قلعہ
انتظامی تقسیم
ملک	بھارت
وقوع تھاں	ضلع وسط دہلی
عالمی ورثہ عہدہ	عالمی وراثت ٹکانہ،  قومی اہمیت کی حامل یادگاریں
تعمیراتی مواد	ریتلا پتھر
اُچائی	33 میٹر
تقسیم اعلیٰ	ضلع وسط دہلی
جغرافیائی خصوصیات
متناسقات	28°39′21″N 77°14′25″E
وقوع متناسقات	28.655833333333°N 77.240277777778°E / 28.655833333333; 77.240277777778
رقبہ	49.1815 ہیکٹر 43.4309 ہیکٹر
اندرونی نظارہ	Delhi, India, Interiors of Red Fort, Mughal ornaments.jpg
مزید معلومات
باضابطہ ویب سائٹ	باضابطہ ویب سائٹ (انگریزی)
جیو رمز	1258261
[مکمل اسکرین پر]

The Red Fort Complex لال قلعہ * عالمی ثقافتی ورثہ لال قلعہ دہلی دا اک اہم قلعہ اے ملک بھارت قسم ثقافتی شرطاں ii، iii، vi حوالہ 231 علاقہ** ایشیا بحر الکاہل شمولیت تریخ شمولیت 2007ء  (Unknown اجلاس) * عالمی ثقافتی ورثہ دی فہرست چ لکھے ناں ** یونیسکو دا علاقہ

لال قلعہ लाल क़िला لال قلعہ
لاہوری گیٹ ولوں لال قلعے دی مورت
مقام	دلی، بھارت
تعمیر	1648
ماہرِ تعمیر	استاد احمد لاہوری
طرزِ تعمیر	بھارتی عمارت سازی
یونیسکو عالمی ورثہ تھاں
باضابطہ نام: ریڈّ فورٹ کمپلیکس
قسم	تہذیبی
معیار	ii, iii, vi
نامزد کردہ	2007 (31st session)
حوالہ #۔	231
State Party	بھارت
Region	ایشیا بحرالکاہل

ہندستان چ دے راجگھر دلی چ دریاۓ جمنا دے نیڑے واقع لال قلعہ مغلیہ سلطنت دے سنہری دور دی یادگار اے ۔ اسنوں 17ویں صدی چ مغل شہنشاہ شاہجہان نے تعمیر کروائیا سی ۔ ایسے قلعے دے دیوان خاص چ تخت طاؤس واقع اے جتھے بیہہ کے مغل بادشاہ ہندستان تے بنگال توں لے کے کابل تک راج کردے سن ۔

تریخ

سن 1546 نوں دریا جمنا دے کنارے (ہن والی دلی)، اسلام شاہ سوری نے اک 'سلیمگڑھ' نام دا قلعہ بنایا سی ۔ سن 1638 نوں شاہ جہان نے اس قلعے دے نال ہی اک ہور قلعہ اسارنا شروع کر دتا اتے سلیمگڑھ قلعے نوں وی نال ہی رلا لیا۔ اس وڈا قلعے دی اساری 1648 وچ پوری ہوئی تے اس قلعے دا نام 'کلاھ-اے-مبارک' رکھیا گیا۔اس ویلے 'پرانی دلی' دا نام وی شاہجہانا بعد سی ۔ کیونکہ اس قلعے نوں بناؤن تے سجاوٹ لئی لال پتھر دی بہت زیادہ ورتوں کیتی گئی سی اس لئی اس دا نام 'لال کلاھ' کرکے زیادہ مشہور ہو گیا۔ اس وچ شاہی رہائش لئی ہر طرحاں دیاں سہولتاں تے عمارتاں جویں 'دیوان خاص، دیوان عام، رنگ محل تے مینا بازار' وغیرہ بنوائے گئے۔ شاہ جہان نے اپنا راجگڑھ آگرے دے قلعے توں دلی، لال قلعے تبدیل کر لیا۔ استوں بعد اورنگزیب نے اس قلعے وچ موتی مسجد بنوائی تے ہور عمارتاں وی بنوائیاں۔سن 1739 نوں نادر شاہ نے ہندوستان تے حملہ کیتا تے دلی تے لال قلعے تے قبضہ کرکے خوب لٹّ کھسٹ کیتی ۔ سارے مال اسباب نال مغلاں دا مور-نما قیمتی تخت طاؤس وی نال لے گیا۔

سکھاں دا لال قلعہ تے قبضہ

سن 1771 نوں شاہ عالم دلی دے تخت تے بیٹھا، ایہہ وی اک کمزور حکومت سی، اسنے لال قلعے دا رہندا کھونہدا قیمتی سامان وی ویچ کے حکومت دا کم چلایا۔ اس کمزور حکومت دے ویلے 11 مارچ، 1783 نوں جسا سنگھ رامگڑھیا اتے ہور سکھ مسلاں دے سرداراں نے دلی تے حملہ کرکے لال قلعے تے قبضہ کر لیا اتے اسطے خالصے دا جھنڈا جھلا دتا۔ اسطرح سکھاں تے مغل حکومتاں ولوں کیتے ظلماں دا گن گنکے بدلہ لیا۔ پھر کسے نے جسا سنگھ رامگڑھیئے نوں ایہہ دسیا کہ مغل بادشاہاں دا تختے تاؤس اک خاص پتھر دی سلع جو کہ قرآن دیاں کلاماں پڑھ کے پوترّ کیتی ہوئی سی، اپر رکھ کے نویں حکمران دی تاجپوشی کیتی جاندی سی ۔ ایہہ صلع جو کہ تقریباً 5'-3" لمبی، 3'-6" چوڑی تے 9" موٹی اے، بہت سارے قیمتی تے رنگ برنگے پتھراں نال جڑی ہوئی سی، استوں بنا مغل بادشاہ دی تاجپوشی نہیں ہندی سی۔ مغل حکومت نوں ختم کرن لئی جسا سنگھ رامگڑھیا نے اس سلع نوں ہی لال قلعے چوں پٹکے، لال پتھر، قیمتی سامان، توپاں تے جنگی سامان گڈیاں اتے لدّ کے لیا کے امرتسر بنگا رامگڑھیا وچ رکھیا۔ ایہہ سلع اج وی یادگار وجوں بنگے وچ دیکھی جا سکدی اے، جو سنگھاں ہتھوں مغل حکومت دی ہوئی درسمت دی حقیقت بیان کردی اے۔

برطانوی راج دا قلعے تے قبضہ

مغلاں دی ایہہ حکومت جنگ آزادی 1857ء تک رہی تے جدوں غدر دے دوران انگریز فوج نے دلی تے مل مار کے اوس ویلے دے بادشاہ بہادر شاہ ظفر نوں لال قلعے توں نکلن دا حکم دتا تے اسنوں شہر دے دکھن چ واقع قطب مینار دے احاطے چ منتقل کر دتا ۔ سن 1857ء توں 1947ء تک ایہہ قلعہ برطانوی فوج دے قبضے چ رہئیا تے جتھے اوہناں نے ہندستانی قیدیاں نوں قید چ رکھئیا ۔

آزادی مگروں

آزادی ے مگروں لال قلعے دی بوہتے حصے ہندستانی فوج دی قبضے چ چلے گئے جتھے سنگین نوعیت دے مجرماں نوں رکھن لئی سیل بنائے گئے ۔

لال قلعے دی دو بوہے نیں جنہاں چوں اک دلی تے دوجا لہوری دروازہ کہلاندا اے ، جدوں ایہہ قلعہ اسارئیا گئیا اوس ویلے دریاۓ جمنا اس دیاں پچھلیاں کندھاں نال کھیہہ کے لنگھدا سی پر ہن کجھ فاصلے تے وگدا اے ۔ ہر ورہے یوم آزادی دے موقعے تے بھارت دا وزیراعظم ایسے قلعے دی فصیل توں خطاب کردا اے ۔

لشکر طیبہ دا قلعے تے حملہ

2001ء چ پاکستان دی عکسریت پسند تنظیم لشکر طیبہ دے 2 ارکان نے لال قلعے تے حملہ کر دتا جس چ درجن بھر بھارتی فوجی مارے گئے تے مجاہدین قلعے دی کندھ ٹپ کے نسن چ کامیاب ہوگئے ، جس دے مگروں قلعے نوں دسمبر 2003ء چ مکمل طور تے فوج توں خالی کر کے آثار قدیمہ دے محکمے دے حوالے کر دتا گئیا ۔ 2007ء چ لال قلعے نوں عالمی اثاثےآں لئی اقوام متحدہ دی تنظیم برائے ثقافت ، یونسکو دی فہرست چ شامل کر لئیا گئیا ۔

لال قلعہ

دلی دے لال قلعے نوں لال قلعہ اس لئی کہندے ہن، کیونکہ ایہہ لال پتھر نال بنیا اے۔ ایہہ شاہی پروار دا نواس ستھان سی اتے اس دا اصل ناں قلعہ مبارک سی۔ ایہہ بھارت دی راجگڑھ نویں دلی وچ واقع اے۔ ایہہ یونیسکو دنیا امانت تھاں وچ شامل اے۔

اتہاس

لال قلعے دا اساری مغل بادشاہ شاہ جہاں ولوں 1638A.D. وچ اودوں کروایا جدوں اسنے اپنی راجگڑھ آگرہ توں دلی تبدیل کرن دا فیصلہ کیتا۔ اس دا خاکہ استاد احمد لاہوری نے بنایا۔ اس دے اساری دا شروع محرم۔ دے پوتر مہینے شروع کیتا گیا۔ شاہ جہاں دی نگرانی وچ 1648 وچ اسنوں پورا کیتا گیا۔ لال قلعے وچ ورتیاں تکنیکاں اتے ویاؤت مغل دور دی کلا دا سکھر درساؤندی اے۔ شاہ جہاں دے جانشین اورنگزیب نے بادشاہ دی نجی رہائش وچ موتی مسجد دا اساری کروائی۔

اورنگزیب پچھوں مغلاں دے پتن دوران قلعے وچ کئی اتار چڑاء ہوئے۔ جدوں 1712 ای۔ وچ جہادر شاہ نے قلعے نوں ماتحت کیتا اتے آپ بادشاہ بنیا۔ اس دی حکمرانی دور دے پہلے سال ہی فرخ سیر اسنوں قتل کر کے آپ گدی تے بیٹھ گیا۔ 1719ای۔ وچ محمد شاہ (رنگیلا) بادشاہ بنیا۔ اسنے رنگ محل دی چاندی دی چھت اتار کے تابعے دی لگوا دتی۔ محمد شاہ دے راج دوران نادر شاہ نے حملہ کیتا اتے اسنے مغل فوج نوں آسانی نال ہرا کے قلعے نوں لٹیا اتے اوہ تخت طاؤس وی لے گیا۔

لال قلعے دا مکھ-دروازہ، جنوں لاہور دروازہ وی کہندے ہن۔ اس پراچیر اتے بھارتی جھنڈا لہرایا جاندا اے۔

مغل راج دے کمزور ہون تے 1752ا وچ مغلاں نے مراٹھیاں نال معاہدہ کر کے اوہنا نوں محافظ بنایا۔ 1758ای۔ وچ مراٹھیاں دی لاہور اتے پشاور تے چڑائی نے اوہنا نوں احمد شاہ درانی نال جھگڑا وچ لے آندا۔ 1760ای۔ وچ مراٹھیاں نے دلی دی رکھیا لئی دیوان خاص دی چاندی دی چھت نوں دھن لئی ورتیا۔ 1761ای۔ وچ مراٹھیاں دی پانیپت دی تیجی لڑائی وچ ہار توں بعد احمد شاہ درانی نے دلی نوں لٹیا۔ 11 مارچ 1783 نوں، سکھاں نے سردار بگھیل سنگھ دھالیوال دی اگوائی ہیٹھ لال قلعے وچ داخلہ کر دیوان- اے-عامَ اتے قبضہ کر لیا۔ قلعے دا آخری مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر سی جسنے 1857 دی آزادی لڑائی دی اگوائی کیتی سی۔ بعد وچ قلعے اتے بریٹیش فوج دا قبضہ ہو گیا۔ انگریزاں نے وی قلعے دی یوجنابند لٹ کیتی۔ قلعے دا سارا فرنیچر، نوکراں دے کواٹر، حرم اتے باغ نشٹ کر دتے گئے۔ انگریزاں نے اس وچ سدھار اودوں کیتا جدوں 1911ای۔ وچ برٹش بادشاہ اتے رانی دلی دربار لئی آئے۔ آزادی دے بعد قلعے نوں چھاؤنی دے روپ وچ استعمال کیتا گیا۔ بعد وچ دسمبر 2003 وچ، بھارتی فوج نے اسنوں بھارتی سیر ڈیپارٹمنٹ نوں سونپ دتا۔

جدید یگ وچ اہمیت

رات دے بجلئی روشنی وچ جگمگاؤندا لال قلعہ

لال قلعہ دلی شہر دی سبھ توں زیادہ مشہور سیر والی تھاں اے، جو لکھاں سیلانیا نوں ہر سال آکرشت کردی اے۔ ایہہ قلعہ اوہ تھاں وی اے، جتھوں بھارت دے وزیر اعظم آزادی دن 15 اگست نوں دیش دی جنتا نوں سنبودھت کردے ہن۔ ایہہ دلی دا سبھ توں وڈا یادگار وی اے۔

اک سماں سی، جدوں 3000 لوک اس عمارت گروہ وچ رہا کردے سن۔ پر 1857 دے آزادی لڑائی دے بعد، قلعے اتے بریٹیش فوج دا قبضہ ہو گیا اتے کئی رہائشی محل نشٹ کر دتے گئے۔ اسنوں بریٹیش فوج دا مکھالا وی بنایا گیا۔ اس لڑائی دے اکدم بعد بہادر شاہ جپھر اتے اتھے مقدمہ وی چلا سی۔ اتھے اتے نومبر 1945 وچ انڈئن نیشنل آرمی دے تن افسراں دا کورٹ مارشل کیتا گیا سی۔ ایہہ آزادی دے بعد 1947 وچ ہویا سی۔ استوں بعد بھارتی فوج نے اس قلعے دا قابو لے لیا سی۔ بعد وچ دسمبر 2003 وچ، بھارتی فوج نے اسنوں بھارتی سیر ڈیپارٹمنٹ نوں سونپ دتا۔

اس قلعے اتے دسمبر 2000 وچ لشکر-اے-توئیبا دے آتنکوادیاں ولوں حملہ وی ہویا سی۔ اس وچ دو فوجی اتے اک شہری موت نوں حاصل ہوئے۔

قلعہ سیر ڈیپارٹمنٹ دے اختیار وچ

1947 وچ بھارت دے آزاد ہون اتے بریٹیش سرکار نے ایہہ پرسر بھارتی فوج دے حوالے کر دتا سی، ادوں توں اتھے فوج دا دفتر بنا ہویا سی۔ 22 دسمبر 2003 نوں بھارتی فوج نے 56 سال پرانے اپنے دفتر نوں ہٹاکے لال قلعہ خالی کیتا اتے اک تقریب وچ سیر ڈیپارٹمنٹ نوں سونپ دتا۔ اس تقریب وچ رکشا وزیر جارج پھرنانڈیس نے کیہا کہ ہن ساڈے اتہاس اتے وراثت دے اک پہلو نوں دنیا نوں وکھاؤن دا سماں اے۔

مورتاں

• 
• 
• 
  دیوان خاص
• 
  موجودہ داخلی دروازہ
• 
  خاص محل
• 
  دیوان عام
• 
  دیوان عام میں جھروکہ شاہی

لال قلعہ کے 360 درجہ کے دائروی منظر میں یہ عمارت دیکھی جاسکتی ہیں: رنگ محل، کاص محل، حمام ، موتی مسجد (سجےاوں کھبے)

لال قلعہ، دہلی دا بیرونی منظر

ہورویکھو

• شاہ جہاں
• ہندوستان وچ 1648ء

حوالے

باہرلےجوڑ

دلی : ویکھن والیان تھانواں

انڈیا گیٹ · لال قلعہ · جامع مسجد · ہمایوں دا مقبرہ · جنتر منتر · درگاہ نظام الدین · کھڑکی مسجد · موتھ کی مسجد · راج پاتھ · راشٹرپتی بھون