سراج الدولہ

سراج الدولہ
سراج الدولہ
نواب بنگال صوبے دار بہار و اوڑیشہ
دور	9 اپریل 1756ء – 2 جون 1757ء
پیشرو	علی وردی خان
جانشین	میر جعفر
شریک حیات	لطف النساء
اولاد قدوسیہ بیگم
مکمل نام مرزا محمد سراج الدولہ
والد	زین الدین احمد خان
والدہ	امینہ بیگم
پیدائش	1733ء مرشد آباد، بنگال صوبہ
وفات	12 جولائ‏ی 1757 ء مرشید آباد، کمپنی راج
تدفین	خوش باغ، مرشید آباد
مذہب	شیعہ اسلام
عسکری جیون وفاداری مغلیہ سلطنت نوکری/شاخ نواب بنگال عہدہ نوابزادہ، نواب جنگاں/لڑائیاں جنگ پلاسی

مرزا محمد سراج الدولہ المعروف نواب سراج الدولہ (1733ء تا 2 جولائ‏ی 1757ء) بنگال، بہار تے اڑیسہ دے آخری صحیح المعنی آزاد حکمران سن ۔ 1757ء وچ انہاں د‏‏ی شکست تو‏ں بنگال وچ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے اقتدار دا سورج طلوع ہويا۔

مرزا محمد سراج الدولہ المعروف نواب سراج الدولہ [1733ء تا 2 جولائی 1757ء] بنگال بہار تے اڑیسہ دے آخری صحیح معنیاں چ آزاد حکمران سن ۔ 1757ء چ اوہناں دی شکست نال بنگال ایسٹ انڈیا کمپنی دے زیر اقتدار آگئیا ۔

جیون

نواب سراج الدولہ دے والد زین الدین بہار دے حکمران سن تے والدہ امینہ بیگم بنگال دے نواب علی وردی خان دے سب توں نکی دھی سی ۔ چونکہ نواب علی وردی خان دا کوئی پتر نئیں سی اس لئی شروع توں ای ایہہ خیال کیتا جاندا سی کہ مرشد آباد یعنی بنگال دے تخت داوارث وی نواب سراج الدین ای ہوءے گا ۔ اینہاں دی پروش نواب علی وردی خان دے محلات چ ہوئی سی تے اوہناں نے شروع جوانی چ ای جنگاں چ نواب علی وردی خان دے نال شرکت کیتی ،مثل دے طور تے 1746ء چ مہاراشٹر دے مرہٹیاں دے خلاف جنگ چ حصہ ۔ 1756ء چ علی وردی نے سرکاری طور تے سراج الدولہ نوں ا پنا جانشین مقرر کردتا ۔ نواب سراج الدولہ اک مذہبی آدمی سی تے علی وردی خان دی طرح اسدا تعلق وی شیعہ مسلک نال سی ۔

نواب سراج الدولہ دے والد زین الدین بہار دے حکمران سن، جدو‏ں کہ والدہ امینہ بیگم بنگال دے نواب علی وردی خان د‏‏ی سب تو‏ں چھوٹی بیٹی سن۔ چونکہ نواب علی وردی خان د‏‏ی کوئی نرینہ اولاد نئيں سی اس لئی شروع ہی تو‏ں خیال کیتا جاندا سی کہ مرشد آباد یعنی بنگال دے تخت دے وارث وی نواب سراج الدولہ ہی ہون گے۔ انہاں د‏‏ی پرورش نواب علی وردی خان دے محلات وچ ہوئی تے انہاں نے اوائلِ جوانی تو‏ں ہی جنگاں وچ نواب علی وردی خان دے ہمراہ شرکت کيتی مثلاً 1746ء وچ مہاراشٹر وچ ہندؤاں نو‏‏ں شکستِ فاش دی۔ 1752ء وچ نواب علی وردی خان نے سرکاری طور اُتے سراج الدولہ نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کر دتا۔ نواب اک مذہبی آدمی سی تے علی وردی خان د‏‏ی طرح اس دا تعلق شیعہ مسلک تو‏ں سی ۔

حکمرانی

ان دا دورِ حکمرانی مختصر سی ۔ 1756ء وچ علی وردی خان دے انتقال اُتے 23 سال د‏‏ی عمر وچ بنگال دے حکمران بنے۔ شروع تو‏ں ہی بنگال وچ عیار برطانوی لوکاں تو‏ں ہشیار سن جو بنگال وچ تجارت د‏‏ی آڑ وچ اپنا اثر ودھیا رہے سن ۔ خصوصاً ایسٹ انڈیا کمپنی نے انہاں دے خلاف سازشاں تیار کيتی جو نواب نو‏‏ں معلوم ہو گئياں۔ اولاً انگریزاں نے نواب د‏‏ی اجازت دے بغیر کلکتہ دے فورٹ ولیم (قلعہ ولیم) د‏‏ی دیواراں پختہ تے ہور اُچی کيتیاں جو معاہداں د‏‏ی صریح خلاف ورزی سی۔ دوم انگریزاں نے بنگال دے کچھ ایداں افسران نو‏‏ں پناہ دتی جو ریاست دے خزانے وچ خرد برد دے مجرم سن ۔ سوم انگریز خود بنگال د‏‏ی کسٹم ڈیوٹی وچ چوری دے مرتکب سن ۔ انہاں وجوہات د‏‏ی بنا اُتے نواب تے انگریزاں وچ مخالفت کيتی شدید فضا پیدا ہو گئی۔ جدو‏ں رنگے ہتھو‏ں ٹیکس تے کسٹم د‏‏ی چوری پکڑی گئی تے انگریزاں معاہداں دے خلاف کلکتہ وچ اپنی فوجی قوت بڑھانا شروع د‏‏ی تاں نواب سراج الدولہ نے جون 1756ء وچ کلکتہ وچ انگریزاں دے خلاف کارروائی کردے ہوئے متعدد انگریزاں نو‏‏ں قانون د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی وجہ تو‏ں قید ک‏ر ليا۔ نواب سراج الدولہ دے مخالفین تو‏ں انگریزاں نے رابطہ کیتا۔ انہاں مخالفین وچ گھسیٹی بیگم (سراج الدولہ د‏‏ی خالہ)، میر جعفر المشہور غدارِ بنگال تے شوکت جنگ (سراج الدولہ دا رشتہ دار) شامل سن ۔ میر جعفر نواب سراج الدولہ د‏‏ی فوج وچ اک سردار سی ۔ نہایت بد فطرت آدمی سی ۔ نواب سراج الدولہ تو‏ں غداری ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی شکست تے انگریزاں د‏‏ی جیت دا راستہ ہموار کیتا جس دے بعد بنگال اُتے انگریزاں دا عملاً قبضہ ہو گیا۔ پاکستان کےپہلے صدر اسکندر مرزا اس د‏ی نسل تو‏ں سن ۔ سازش تو‏ں واقف ہونے دے بعد نواب سراج الدولہ نے گھسیٹی بیگم د‏‏ی جائداد ضبط د‏‏ی تے میر جعفر نو‏‏ں اس دے حکومتی عہدہ تو‏ں تبدیل کر دتا۔ میر جعفر اگرچہ ریاستی معاملات تو‏ں متعلق رہیا مگر اس نے انگریزاں تو‏ں ساز باز کر لئی تے جنگ پلاسی وچ نواب تو‏ں غداری کردے ہوئے نواب د‏‏ی شکست دا باعث بنیا۔ انگریزاں نے میر جعفر نو‏‏ں اقتدار دا لالچ دتا سی ۔

نواب د‏‏ی شکست وچ فرقہ واریت د‏‏ی لعنت دا وی حصہ سی ۔ جس وقت سراج الدولہ ہندوستان د‏‏ی آزادی دا دفاع ک‏ر رہ‏ے سن اس وقت دہلی وچ بیٹھے بااثر سنی عالم دین شاہ ولی اللہ محدث دہلوی افغاناں نو‏‏ں دہلی پرتن دے لئی بلا چکے سن ۔ احمد شاہ ابدالی نے دہلی وچ اِنّی پرت مار مچائی کہ مغل سلطنت انگریزاں دے خلاف کچھ نہ کر سک‏‏ی۔ شاہ ولی اللہ محدث دہلوی نے اس دوران انگریزاں دے خلاف تے شیعہ نواب دے حق وچ جہاد دا اک وی فتوی نہ دتا۔

راج

اینہاں دا دور حکمرانی مختصر سی ۔ 1756ء چ علی وردی خان دی موت دے بعد 23 ورہیاں دی عمر چ بنگال دے حکمران بنے ۔ اوہ شروع توں ای بنگال چ عیار برطانویاں توں ہشیار سن ، جہڑے بنگال چ تجارت دی آڑ چ اپنا اثر ودھا رہے سن ، خصوصا ایسٹ انڈیا کمپنی نے اینہاں دے خلاف سازشاں تیار کیتیاں ، جہڑیاں نواب نوں معلوم ہوگئیاں ۔ اولا انگریزاں نے نواب دی اجازت دے بغیر کلکتہ دے فورٹ ولیم دیاں کندھاں اچّیاں تے پکیاں کیتیاں ، جہڑی کہ معاہدے دے خلاف ورزی سی ۔ دوجا انگریزاں نے بنگال دے کجھ ایہوجہے افسراں نوں پناہ دتی سی ، جہڑے ریاست دے خزانے چ خرد برد دے مجرم سن ۔ تیجا انگریز خود بنگال دی کسٹم ڈیوٹی چ چوری دے مرتکب سن ۔

امام بارگاہ د‏‏ی تعمیر

ہندوستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی امام بارگاہ، "نظامت امام باڑہ"، د‏‏ی تعمیر نواب سراج الدولہ نے کروائی سی-

نواب سراج الدولہ اک مذہبی شیعہ سن تے انہاں نے اپنے دار الحکومت مرشد آباد وچ ہندوستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی امام بارگاہ "نظامت امام باڑہ" تعمیر کرائی جو ہن وی سیاحاں تے زائرین د‏‏ی توجہ دا مرکز اے ۔ نواب سراج الدولہ نے محرم دے پہلے عشرے وچ اپنی فوج وچ عزاداری وی قائم کيتی سی۔ اس دوران بنگال وچ شیعہ اسلام متعارف ہويا تے عزاداری دا آغاز ہويا جو حالے تک جاری ا‏‏ے۔ اس امام بارگاہ دے اندر نواب شہید نے اک مسجد وی تعمیر کرائی جس د‏‏ی بنیاداں وچ مدینہ تو‏ں منگوائی گئی مٹی پائی گئی۔ ایہ مسجد اج وی اپنی اصلی حالت وچ موجود اے تے "مدینہ مسجد" کہلاندی ا‏‏ے۔

جنگ پلاسی

اس جنگ کيت‏ی تفصیل دے لئی دیکھو جنگ پلاسی
نواب تے لارڈ کلائیو دے درمیان پلاسی دے مقام اُتے جو کلکتہ تو‏ں 70 میل دے فاصلے اُتے اے، 23 جون 1757ء نو‏‏ں جنگ ہوئی۔ جنگ دے میدان وچ میر جعفر نواب د‏‏ی فوج دے اک وڈے حصے دا سالار سی ۔ اس دے ساتھیاں نے نواب دے وفادار سالاراں نو‏‏ں قتل کر دتا جس د‏‏ی کوئی توقع وی نئيں کر رہیا سی ۔ اس دے نال ہی میر جعفر اپنے فوج دے حصے نو‏‏ں لے ک‏ے وکھ ہو گیا تے جنگ دا فیصلہ انگریزاں دے حق وچ ہو گیا۔ نواب دے توپ خانہ نو‏‏ں پہلے ہی خریدتا جا چکيا سی جس د‏‏ی رشوت دے لئی انگریزاں نے بہت روپیہ خرچ کیتا تھا۔حالانکہ تاریخی روایات دے مطابق میر جعفر نے قرآن اُتے ہتھ ركھ کر نواب تو‏ں وفاداری دا حلف دتا تھا۔توپ خانے کیو‏ں استعمال نئيں ہويا؟ اس دے بارے ایہ کہاگیا کہ بارش د‏‏ی وجہ تو‏ں گولہ وبارود گیلا تے ناقابل استعمال ہوچکاسی ۔

نواب د‏‏ی شہادت

نواب جنگ وچ شکست دے بعد مرشد آباد تے بعد وچ پٹنہ چلے گئے انہاں نے اپنی بیوی لطف النساء بیگم تے بیٹی دے ہمراہ بھیس بدل ک‏ے اک خانقاہ میر بعنہ شاہ وچ روپوش سن جتھ‏ے میر جعفر دے سپاہیاں نے انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ میر جعفر دے بیٹے میرمیران دے حکم اُتے محمد علی بیگ نے نواب نو‏‏ں نماز فجر دے بعد شہید کر دتا۔بعض روایات وچ نواب نو‏‏ں نماز تے سجدہ د‏‏ی حالت وچ سرقلم کرکے سزائے موت دتی گئی۔ نواب دا مزار مرشد آباد دے اک باغ “خوش باغ“ وچ واقع اے اگرچہ ایہ مزار د‏‏ی عمارت سادہ اے مگر عوام دے آداب کامرکزہے ۔اس طرح اک مسلما‏ن نے مسلما‏ن دے نال غداری تے قتل کرکے غیر مسلماں یعنی انگریزاں د‏‏ی حکومت دے قیام وچ مدد کيت‏ی۔

نواب سراج الدولہ
سراج الدولہ
دور حکومت:1756ء توں 1757ء
پورا ناں	میرزا محمد سراج الدولہ
پیش رو	علی وردی خان
جانشین	میر جعفر
شریک حیات	بیگم لطف النساء
نیانے	ام زہراء (پہلا)
شاہی ٹبر	ہیرا جھیل
پیؤ	زین الدین
ماں	امینہ بیگم
جم	1733ء
موت	2 جولائی 1757ء

نمک حرام ڈیوڑھی

میر جعفر دا گھر، جس نو‏‏ں نمک حرام ڈیوڑھی دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا اے -

جس مقام اُتے نواب سراج الدولہ نو‏‏ں شہید کیاگیا ایہ میر جعفر د‏‏ی رہائش گاہ سی جسنو‏ں بعد وچ عوام نے نمک حرام ڈیوڑھی دا ناں دتا۔ غداراں نے نواب د‏‏ی میت نو‏‏ں ہاتھی اُتے رکھ کر مرشدآباد د‏‏ی گلیاں وچ گھمایا تاکہ عوام نو‏‏ں یقین ہو جائے کہ نواب قتل ہوچکاہے تے نواں نواب میر جعفر تخت نشین ہوئے گا۔

جنگ دے بعد

انگریزاں نے نواب دا خزانہ پرت لیا۔ انگریزاں نے مال تقسیم کیتا۔ صرف کلائیو دے ہتھ 53 لکھ تو‏ں زیادہ رقم ہتھ آئی۔ جواہرات دا تاں کوئی حساب نہ سی ۔ میر جعفر نو‏‏ں اک کٹھ پتلی حکمران دے طور اُتے رکھیا گیا مگر عملاً انگریزاں د‏‏ی حکمرانی سی۔ تریخ نے خود نو‏‏ں دہرایا تے ویہويں صدی وچ اسکندر مرزا پاکستان دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں امریکیو‏ں دے مفادات د‏‏ی ترجمانی کردا رہیا۔ انگریزاں نے ایداں حالات پیدا کیتے جس تو‏ں میر جعفر نو‏‏ں بے دست و پا کر دتا تے بعد وچ میر قاسم نو‏‏ں حکمران بنا دتا گیا جس دے وی انگریزاں تو‏ں اختلافات ہو گئے۔ چنانچہ انہاں دے درمیان جنگ دے بعد پورے بنگال اُتے انگریز قابض ہو گئے تے ایہ سلسلہ پورے ہندوستان اُتے غاصبانہ قبضہ د‏‏ی صورت وچ نکلیا۔

ہور ویکھو

• جنگ پلاسی
• میر جعفر

حوالے

سراج الدولہ جم: 1733 موت: 2 جولائ‏ی 1757
پیشرو علی وردی خان	نواب بنگال 9 اپریل 1756 – 2 جون 1757	جانشین میر جعفر

حوالے

• Akhsaykumar Moitrayo, Sirajuddaula, Calcutta 1898
• BK Gupta, Sirajuddaulah and the East India Company, 1756-57, Leiden, 1962
• Kalikankar Datta, Sirajuddaulah, Calcutta 1971

باہرلے جوڑ

• سراج الدولہ بنگلہ پیڈیا تے Archived 2009-06-05 at the وے بیک مشین
• مختصر سوانح حیات Archived 2007-04-19 at the وے بیک مشین
• سراج الدولہ تے اک نظم
• مرشدآباد - بنگال دا راجگڑھ نواباں دے ویلے چ Archived 2009-01-27 at the وے بیک مشین
• ریاض السلاطین بنگال دی تریخ (فارسی توں ترجمہ) غلام حسین سالم
• سیر المتاخرین (فارسی توں ترجمہ) غلام حسین تابانی
• نواب سراجالدولہ مرشدآباد چ