آرمینیا دے خلاف جاری ترک-آذری ناکہ بندی (۱۹۸۹–تاحال)

آرمینیا دے خلاف جاری ترک-آذری ناکہ بندی
الخسائر

آرمینیا دے خلاف جاری ترک-آذری ناکہ بندی
مضامین بسلسلہ ناگورنو کاراباخ تنازع
[[file:|-nanpx|alt=]] [[file:|-nanpx|alt=]] اُتے: آذری-جارجیائی-ترکی پائپ لائن د‏‏ی ياد وچ اک جارجیائی ڈاک ٹکٹ جو خاص طور اُتے آرمینیا نو‏‏ں نظرانداز کردی ا‏‏ے۔ 'تھلے:' آرمینیائی-ترکی سرحد جو 1993 تو‏ں بند اے ۔
تاریخ	۱۶ جولائی ۱۹۸۹ (۱۹۸۹-۰۷-16)
مقام	Armenia and Nagorno-Karabakh
اہداف	سانچہ:Blist
طریقہ کار	سانچہ:Blist
نتائج	سانچہ:Blist
فریق تنازع
ترکی آذربائیجان آرمینیا سانچہ:Country data Artsakh (until September 2023)

آرمینیا دی مشترکہ ترک آذری ناکہ بندی آرمینیا دے خلاف اک جاری نقل و حمل تے معاشی پابندی اے جس نے اس دی معیشت تے قفقاز دی علاقائی تجارتی حرکیات نو نمایاں طور تے متاثر کیتا اے۔ ناکہ بندی 1989 وچ آذربائیجان نے شروع کیتی سی، اصل وچ قراباخ تحریک دے جواب وچ جس نے آذربائیجان توں آزادی تے آرمینیا دے نال دوبارہ اتحاد دا مطالبہ کیتا سی۔ بعد چ ترکی نے 1993 چ آرمینیا دے خلاف ناکہ بندی چ شمولیت اختیار کیتی۔ ناکہ بندی دا مقصد آرمینیا (تے 2023 تک ناگورنو قرہ باغ ) نو الگ تھلگ کرنا اے تاکہ آرمینیائی دھر تے رعایتاں کرن تے دباؤ پایا جا سکے: یعنی، ناگورنو قره باغ دے تنازعے دا حل اذرباجان دے حق چ، مغربی آرمینیا وچ ترکی د‏‏ی نسل کشی د‏‏ی بین الاقوامی تسلیم دے لئی آرمینیا دا حصول ، کمالسٹ سوویت معاہدہ کارس تو‏ں وراثت وچ ملنے والی 1921 د‏‏ی سرحداں د‏‏ی آرمینیا د‏‏ی توثیق ، تے آرمینیا دے علاقے دے ذریعے اک ماورائے علاقائی راہداری دا قیام۔

اس دوہری ناکہ بندی نے ضروری سامان دی شدید قلت، توانائی دا بحران ، بے روزگاری، ہجرت، ماحولیاتی نقصان، تے آرمینیا تے ناگورنو قراباخ وچ وسیع غربت دا باعث بنی، جد کہ معاشی ترقی تے بین الاقوامی تجارت وچ وی رکاوٹ پیدا ہوئی۔ ناکہ بندی آرمینیا ، ترکی تے آذربائیجان دے درمیان رسد تے لوکاں د‏‏ی نقل و حرکت نو‏‏ں روکدی اے تے اس نے 30 سال تک آرمینیائی طرف نو‏‏ں الگ تھلگ کردتا اے ؛ تاہم، کارس-گیومری ریلوے کراسنگ دے استثنا دے نال، ترک آرمینیا دی سرحد 1920 دی دہائی توں بند ہو چکی سی تے بعض اوقات لوہے دے پردے دے آخری نشان دے طور تے بیان کیتا جاندا اے۔ ناکہ بندی دے ابتدائی تباہ کن اثرات دے باوجود ، آرمینیا تے ناگورنو قراباخ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی نمایاں معاشی ترقی دے لئی ، خاص طور اُتے 2000 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، " کاکیشین شیر ،" دا ناں دتا گیا سی ؛ تاہم، آرمینیا چ غربت پھیلی ہوئی اے تے معاشی ترقی بیرونی سرمایہ کاری تے بہوں زیادہ انحصار کردی اے۔

2022ء تے 2023ء دے درمیان ، آذربائیجان نے فوجی چوکی دا استعمال کردے ہوئے لاچین راہداری نو ‏‏ں بند کرکے ، شہری بنیادی ڈھانچے نو‏‏ں سبوتاژ کرکے ، تے زرعی مزدوراں اُتے حملہ کرکے ناگورنو قراباخ د‏‏ی ناکہ بندی وچ اضافہ کيتا۔ اس خطے دے دس ماہ تک چلنے والے فوجی محاصرے نے اسنو‏ں بیرونی دنیا تو‏ں الگ تھلگ کردتا تے اک انسانی بحران پیدا ہويا جسنو‏ں ماہرین تے انسانی حقوق دے وکالت کرنے والےآں نے وڈے پیمانے اُتے نسل کشی سمجھیا۔ 2023ء چ آذربائیجان نے ناگورنو قره باغ تے قبضہ کرن لئی فوجی طاقت دا استعمال کیتا ، جس دے نتیجے چ پوری آبادی آرمینیا ول نس گئی ۔

ناکہ بندی ختم کرن دے بین الاقوامی دباؤ دے باوجود، تے آذربائیجان دے ناگورنو قراباخ تنازعہ دے فوجی حل دے باوجود، ترکی تے آذربائیجان اپنی سرحداں نو آرمینیا توں بند رکھدے رہندے ہن۔ انہاں دونے ملکاں دے نال آرمینیا دے چار گوانڈھیاں وچو‏ں نصف حصہ نيں ، آرمینیا د‏‏ی بین الاقوامی سرحداں دا 84٪ بند رہندا اے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں زمین تو‏ں گھرے ہوئے ملک نو‏‏ں روس اُتے انتہائی انحصار تے جارجیا تے ایران دے نال محدود تجارتی بنا دتا گیا ا‏‏ے۔

تریخ

ٹائم لائن

1989

• آذربائیجان نے قراباخ تحریک دے جواب وچ ریل ناکہ بندی شروع کیتی، آرمینیا تے ناگورنو قراباخ نوں خوراک تے ایندھن دی ترسیل بند کر دتی۔

1990

• جنوری – آذربائیجان چ آرمینیائی مخالف تشدد ودھدا گیا، جس دے نتیجے چ سومگیٹ ، باکو تے دوجیاں تھاواں تے پوگروم ہوئے، تے آذربائیجان نے سارے آرمینیا تے ناکہ بندی کر دتی۔

1992

• ناگورنو قراباخ دی آرمینیائی ملیشیا نے قراباخ تحریک تے آن آلی پہلی ناگورنو قراباخ جنگ دے دوران لاچن تے قبضہ کر لیا ، جس نال تن سالہ تنہائی ختم ہو گئی تے آرمینیا لئی اک انسانی راہداری قائم کیتی گئی۔
• امریکی کانگریس نے فریڈم سپورٹ ایکٹ دی دفعہ 907 منظور کیتی، جہدے وچ ناکہ بندی ختم ہون تک آذربائیجان نوں براہ راست امداد دین تے پابندی لا دتی گئی اے۔

1993

• اپریل – ترکی نے ناکہ بندی وچ آذربائیجان نال رلتی ہویا، آرمینیا دے نال نال اپنی زمینی سرحد تے آرمینیا-ترکی دی سرحد تے فوجیاں نوں تعینات کرن لئی اپنی فضائی حد بند کر دتی۔
• جولائی – آذری تخریب کاراں نے جارجیا دے ذریعے آرمینیا دی فراہمی کرن آلی گیس پائپ لائناں تے بار بار بمباری کیتی، جس نال بحران ودھ گیا۔

1994

• ناکہ بندی نے آرمینیا نو توانائی دے بحران دی وجہ توں حفاظتی خدشات دے باوجود میٹسامور نیوکلیئر پاور پلانٹ نو دوبارہ شروع کرن تے دوبارہ غور کرن تے مجبور کیتا۔

1995

• امریکی دباؤ دے تحت ترکی نے آرمینیا نو‏‏ں انسانی امداد دے لئی فضائی ٹرانزٹ دوبارہ شروع کيتا لیکن اپنی زمینی سرحد بند رکھی ا‏‏ے۔

2008

• روس-جارجین جنگ نے جارجیا دے ذریعے آرمینیا دے بنیادی تجارتی راستے نو‏‏ں رکاوٹ پہنچائی ، جس تو‏ں ناکہ بندی دے اثرات ہور خراب ہوئے گئے۔

2022

• آذربائیجان نے اک فوجی چوکی دا استعمال کردے ہوئے لاچین راہداری نو بند کرکے ناگورنو قراباخ دی ناکہ بندی نو ودھایا، جس نال آرمینیا دے انکلیو چ انسانی بحران پیدا ہویا۔

2022 تے 2023 دے درمیان، آذربائیجان نے لاچین راہداری نو بند کرکے ناگورنو قراباخ دی ناکہ بندی نو ودھا دتا، جس دے نتیجے اچ اس خطے نو آرمینیا تے باہر دی دنیا توں مکمل طور تے الگ تھلگ کر دتا ۔ ایہ تنہائی 2023 وچ ختم ہو گئی جدوں آذربائیجان نے اک فوجی حملے دے دوران خطے تے قبضہ کر لیا، جس دے نتیجے وچ پوری آبادی فرار ہو گئی ۔ ترکی تے آذربائیجان ولوں آرمینیا دی ناکہ بندی اج تک جاری اے۔

• ترکی تے آرمینیا دی سرحد 35 سالاں چ پہلی وار عارضی طور تے کھولی گئی اے تاکہ ترکی چ زلزلے دے متاثرین لئی آرمینیا توں انسانی امداد دی اجازت دتی جا سکے۔
• آذربائیجان نے اک فوجی کارروائی چ ناگورنو قراباخ تے قبضہ کر لیا ، جس دے نتیجے چ پوری آبادی آرمینیا چ فرار ہو گئی ۔
• آرمینیا نے امن دے کراس روڈز پروجیکٹ دی تجویز پیش کیتی جہدا مقصد نقل و حمل دے رابطے بحال کرنا اے۔

2025

• امریکہ ٹرمپ روٹ فار بین الاقوامی امن تے خوشحالی ( <b id="mwAVI">TRIPP</b> ) دی دلالی کردا اے، جس وچ خود مختار آرمینیا دے علاقے تے راہداری دے ذریعے نقل و حرکت وچ ثالثی کرن لئی امریکی قیادت آلے کنسورشیم لئی 99 سالہ خصوصی پٹہ شامل اے۔

تریخ

آذربائیجان نے ستمبر 1989 وچ قراباخ تحریک دے جواب وچ ناکہ بندی دا آغاز کیتا جس نے آرمینیا دے نال ناگورنو قراباخ دے دوبارہ اتحاد دا مطالبہ کیتا سی۔

آذربائیجان پاپولر فرنٹ نے ، بعد وچ آذری بے قاعدہ ملیشیا تے فوجیاں د‏‏ی مدد تو‏ں ، ریل ناکہ بندی دا آغاز کيتا ، جس تو‏ں آرمینیا تے ناگورنو قراباخ نو‏‏ں خوراک تے ایندھن د‏‏ی ترسیل بند ہوگئی۔ ناکہ بندی نے آرمینیا دی معیشت نو رکاوٹ پہنچائی تے اس دے وسائل نو تناؤ دتا، جس دے نال روزمرہ دی زندگی تے بنیادی ڈھانچے تے نمایاں اثرات پئے، جس دی وجہ توں قومی ہنگامی صورتحال پیدا ہو گئی۔ اس دے اثرات 1988 دے زلزلے تے یو ایس ایس آر دے اندرونی تجارتی نظام دے خاتمے تو ں بدتر ہوئے گئے۔ ایہ ابتدائی کارروائی جنوری 1990 وچ باکو تے سومگیٹ وچ اینٹی آرمینیا تشدد دے ذریعہ ودھ گئی۔ جداں ہی تنازعہ تیز ہويا ، آذربائیجان نے ناکہ بندی نو ں پورے آرمینیا تک ودھایا ، جو آذربائیجان دے علاقے تو ں گزرنے والی درآمدات اُتے بہت زیادہ انحصار کردا سی۔ اس دے بعد آرمینیا دے فیدائی نے آرمینیا تے ناگورنو قراباخ دے دفاع د‏‏ی تیاری وچ اسلحہ خانےآں تے تھانےآں اُتے چھاپہ ماریا۔

بازنطینی ہتھکنڈوں اور کئی مہینوں کی تاخیر کے بعد بالآخر ترکی 100,000 ٹن گندم بھیجنے پر راضی ہو گیا جسے یورپی برادری نے بدلنے کا وعدہ کیا تھا۔ آرمینیا کی پوری آبادی کو روٹی کی قطاروں میں ذلیل کرنے کے بعد، ترکی نے آخر کار انتہائی سست رفتاری اور انتہائی بلند قیمت پر گندم سرحد پار بھیجنا شروع کر دی، روس سے آرمینیا تک گندم کی نقل و حمل کی لاگت صرف دو ڈالر فی ٹن تھی، جو فرسودہ روبلز میں قابل ادائیگی تھی، ترکی نے 56 ڈالر فی ٹن وصول کیے۔ روٹی کے فساد سے بچنے کے لیے)۔ اسی طرح کے کئی اقدامات تھے جہاں انقرہ نے آرمینیائی سول طیارے کو ترکی کی سرزمین پر اتارنے پر مجبور کیا اور کئی مہینوں تک انسانی امداد میں تاخیر کی۔

—مورخ وہاگن ایویڈین، وچ

1991 وچ، ناگورنو قراباخ دی آبادی نے اک ریفرنڈم وچ آزادی لئی ووٹ دتا، جس دے نتیجے وچ آذربائیجان نے اپنی خود مختاری منسوخ کرن دی کوشش کیتی تے چھ مہینے تک اپنے دارالحکومت دا محاصرہ کر لیا ۔ 1992ء دے اوائل وچ ، آرمینیا تے ایران نے اک سلسلے دے معاشی معاہدےآں اُتے دستخط کیتے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دریائے اراکس اُتے اک عارضی پل د‏‏ی تعمیر ہوئی ، جسنو‏ں آرمینیا دے لئی زندگی د‏‏ی لکیر سمجھیا جاندا سی ، 1992 وچ ، ناگورنو قراباخ وچ مقامی آرمینیائی ملیشیا نے لاچین اُتے قبضہ کر ليا ، جس تو‏ں پورے خطےآں د‏‏ی تکمیل ختم ہوگئی۔ تے آرمینیا لئی اک انسانی راہداری قائم کیتی۔

1992ء چ امریکی کانگریس نے آرمینیا دے خلاف ناکہ بندی ختم کرن لئی آذربائیجان تے دباء پان لئی قانون سازی منظور کیتی ۔ فریڈم سپورٹ ایکٹ دی دفعہ 907 نے آذربائیجان دی حکومت نوں براہ راست سرکاری امداد تے پابندی لا دتی، جدوں تک کہ اس نے "آرمینیا تے ناگورنو قراباخ دے خلاف تمام ناکہ بندیاں تے طاقت دے دوجے جارحانہ استعمال نو ختم نئیں کیتا۔"

1992ء دے سخت سردیاں وچ ، ترکی نے ہچکچاہٹ دے نال یورپی برادری تو‏ں وعدہ کردہ کنک نو‏‏ں آرمینیا بھیجنے اُتے اتفاق کيتا لیکن بہت سست رفتار تے بے حد قیمتاں اُتے۔   بعد وچ 1993 وچ ، آذربائیجان د‏‏ی مدد دے مقصد تو‏ں ، ترکی نے آذربائیجان دے نال مل ک‏ے آرمینیا اُتے زمینی تے فضائی ناکہ بندی عائد کيت‏ی تے آرمینیا ترک سرحد اُتے فوجاں تعینات کيتیاں۔ اسی سال آذری تخریب کاراں نے جارجیا دے ذریعے آرمینیا نو سپلائی کرن آلے باقی گیس پائپ لائناں کرکے تے آرمینیائی لوکوموٹو عملے تے حملہ کرکے بحران نو ودھا جارجیا نے دہشت گردی دے ایہناں کماں دی تحقیقات نئیں کیتیاں تے ایہ خیال کیتا جاندا سی کہ اوہ آرمینیا لئی مقدر ایندھن چوری کردا اے جہڑا ترکمانستان توں آیا سی۔

آذربائیجان دے راستے ایران تو‏ں آنے والی دوسری پائپ لائن نو‏‏ں وی پہلی ناگورنو قراباخ جنگ وچ نقصان پہنچیا سی تے 2006ء تک اوہ حالے تک آپریشنل نئيں سی۔ 1991 وچ ترکمانستان توں قدرتی گیس دی پائپ لائن نوں ناکہ بندی دی وجہ توں منقطع کرن دے بعد میٹسمور پاور پلانٹ نو دوبارہ شروع کرن دا دباؤ ودھ گیا۔ مقامی سائنسداناں نے اصل وچ پلانٹ نو دوبارہ کھولن دے فیصلے دی مذمت کیتی، تے اینوں "ممکنہ چرنوبیل" قرار دتا۔

ترکی نے غیر ملکی انسانی امداد تے آرمینیا د‏‏ی طرف جانے والی کھیپاں دے فضائی ٹرانزٹ نو‏‏ں وی روک دتا لیکن بالآخر امریک‏‏ا دے دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں 1995 وچ اس پالیسی نو‏‏ں تبدیل کردتا۔ 1995 وچ ، آرمینیا نے ترک آرمینیائی تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لانے دے لئی نسل کشی د‏‏ی تسلیم نو‏‏ں خارج کرنے اُتے اتفاق کيتا ، جے ترکی نے ناگورنو قراباخ نو‏‏ں خارج کردتا۔

2008ء د‏‏ی جارجیا - روس جنگ آرمینیا د‏‏ی معیشت دے لئی اک اہ‏م جھٹکا سی ، کیونجے آذربائیجان - ترک ناکہ بندی د‏‏ی وجہ تو‏ں ملک د‏‏ی بیرونی تجارت بنیادی طور اُتے جارجیا تو‏ں گزرنے والے راستےآں اُتے انحصار کردی ا‏‏ے۔ اک ہفتے تک چلنے والی جارجیا تے روس جنگ دے دوران ، جارجیا دے ذریعے آرمینیا وچ ایندھن تے اناج د ی درآمد عملی طور اُتے بند ہوگئی۔

2022 تے 2023 دے درمیان، آذربائیجان نے لاچین راہداری نو بند کرکے ناگورنو قراباخ دی ناکہ بندی نو ودھا دتا، جس دے نتیجے اچ اس خطے نو آرمینیا تے باہر دی دنیا توں مکمل طور تے الگ تھلگ کر دتا ۔ ایہ تنہائی 2023 وچ ختم ہو گئی جدوں آذربائیجان نے اک فوجی حملے دے دوران خطے تے قبضہ کر لیا، جس دے نتیجے وچ پوری آبادی فرار ہو گئی ۔ ترکی تے آذربائیجان ولوں آرمینیا دی ناکہ بندی اج تک جاری اے۔

مقصد تے اثر

ترکی تے آذربائیجان د‏‏ی حکومتاں نے ناکہ بندی ختم کرنے دے لئی درج ذیل مراعات دا مطالبہ کيتا اے ؛

• آذربائیجان دے حق چ ناگورنو قراباخ تنازعہ دا حل،
• مغربی آرمینیا چ ترکی دی نسل کشی دی بین الاقوامی تسلیم توں آرمینیا دا انخلاء،
• آرمینیا دی 1921 دی ترک آرمینیائی سرحداں دی توثیق جہڑی اس نوں کمالسٹ سوویت معاہدہ کارس توں وراثت چ ملی سی،
• آرمینیا دے ذریعے اک ماورائے علاقائی راہداری ۔

انسانی حقوق دے وکلا تے مقامی لوکاں سمیت متعدد ذرائع نے بیان کیتا اے کہ ناکہ بندی دا مقصد آرمینیا دے ہائی لینڈز وچ باقی آرمینیا دی آبادی نو ختم کرنا اے۔ آرمینیائی نسل کشی دے دوران، ترکی نے 1918 وچ آرمینیا دی ناکہ بندی وی کر لئی، جس نال خوراک دی فراہمی دی آمد نوں روکیا گیا، جس دی وجہ توں قحط تے وبائی بیماریاں شروع ہو گئیاں۔ اک زمین توں گھرے ہوئے ملک ہون دے ناطے، آرمینیا سیاسی جبر دی اک شکل دے طور تے ناکہ بندیاں دا بہت حساس اے۔

جاری ناکہ بندی تے آن آلے توانائی دے بحران نے آرمینیا دے ماحول، معیشت تے سول سوسائٹی تے وڈے اثرات مرتب کیتے۔ ڈونلڈ ملر تے لورنا ٹوریان بیان کردے نيں کہ معاشرے اُتے عائد محرومیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں آرمینیائی "اپنے قرون وسطی دے باپ دادا د‏‏ی طرح رہنے دے لئی کم ہوگئے سن"۔

انسانی اثرات

آرمینیا

اس ناکہ بندی نے آرمینیا اُتے تباہ کن انسانی اثرات مرتب کیتے ، جس نے 1988 دے زلزلے دے اثرات نو‏‏ں ودھا دتا تے ضروری رسد د‏‏ی شدید قلت دا باعث بنی۔ 1993 تک، اک اندازے دے مطابق 90–95٪ لوک غربت دی لکیر توں تھلے رہ رئے سی۔ ہسپتالاں نو بجلی، گرمی تے طبی سامان دی شدید قلت دی وجہ توں کم کرن چ اوکڑاں دا ساہمنا کرنا پیا، جس دی وجہ توں کئی آپریشنز بند ہو گئے۔ روٹی روزانہ 200-250 گرام فی بندہ راشن دتی جاندی سی۔ معیار زندگی وچ کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں آرمینیا د‏‏ی 17٪ تو‏ں 30٪ آبادی ہجرت کرنے لگی۔

عوامی نقل و حمل بند ہو گئی یا ممنوعہ طور تے مہنگی ہو گئی تے سکول بند کر دتے گئے۔ یریوان وچ بجلی روزانہ صرف دو گھنٹے دے لئی دستیاب سی ، جس تو ں منجمد ہونے یا بھکھمری دا خطرہ ودھ جاندا سی۔ ہسپتالاں دے احاطے چ درختاں نو کٹیا گیا سی تاکہ ہسپتالاں نو گرم رکھن لئی جلان لئی لکڑی فراہم کیتی جا سکے۔ 1993 تک، آرمینیا دے ادھے توں ودھ ہسپتالاں نے کم کرنا بند کر دتا سی کیونکہ اوہناں کول ضروری وسائل دی کمی سی، جس دی وجہ توں سردی تے ناکافی آلات دی وجہ توں صحت مند بچیاں دی موت ہو گئی۔

طبی بحران خراب ہو گیا، پانی دی صفائی لئی سرجیکل دستانے، سرنجاں تے کلورین دی فراہمی 1992 تک ناقابل اعتماد ہو گئی اس کمزوری نے خاص طور تے بزرگاں تے نوزائیدہ بچیاں نوں متاثر کیتا، جس دی وجہ توں طبی دیکھ بھال دی سطح وچ تیزی نال کمی آئی۔ ناکہ بندی نے زلزلے دی تعمیر نو دی کوششاں نو رکاوٹ پائی تے آذربائیجان توں آن آلے آرمینیائی پناہ گزیناں نو ہور غریب کر دتا، جس نے 1990 دی دہائی دے اوائل دے دوران آرمینیا دی بقا چ انسانی امداد دے اہم کردار نو اجاگر کیتا، بنیادی طور تے امریکہ توں۔

ناکہ بندی نال اصل سفری فاصلے تے نقل و حمل دے اخراجات چ کافی وادھا ہوندا اے۔ مثال دے طور تے، یریوان توں ترکی دے سرحدی شہر اگدیر تک دا سفر دس گنا ودھا دتا گیا اے کیونکہ بند سرحد دی وجہ توں ٹریفک نوں جارجیا توں لنگھنا پیندا اے۔

آرمینیا دی سول سوسائٹی تے اثرات

مورخ پیٹر رٹلینڈ دا کہنا اے، "آرمینیا دی قوم نو متحد کرن تے اس دی حفاظت کرن دی لوڑ اوہ محرک قوت سی جس نے آرمینیا دے اندر مختلف سماجی گروہاں نو اپنڑے اختلافات نو ختم کرن تے سانجھے دشمن دے خلاف تعاون کرن تے قائل کیتا۔ تاہم، ایہ اتفاق رائے بہوں وڈی قیمت تے آیا: سالاں دی معاشی ناکہ بندی تے مسلح جدوجہد۔ اک بہوں وڈا خطرہ اے کہ تنازعات توں پیدا ہون آلے تنازعات آزیان دے نال کمزور ہو جان گے۔ نازک اتفاق رائے جس نے آرمینیائی جمہوریت دا آغاز کیتا۔"

علا میرزویان دا کہنا اے کہ "ناکہ بندی دی وجہ توں ہون آلا نقصان مادی تے نفسیاتی دوناں اے"، ایہ نوٹ کردے ہوئے کہ اس نے محاصرے دی ذہنیت پیدا کیتی اے، تے آرمینیا نو الگ تھلگ کرن لئی مشترکہ ترک آذری پالیسی دی تاریخی داستان نو تقویت دیندا اے۔ متعدد ذرائع ناکہ بندی نو معاہدہ کارس دی خلاف ورزی سمجھدے نیں، جہڑا دستخط کرن آلیاں وچکار "بغیر کسی رکاوٹ دے افراد تے اشیاء دی مفت ٹرانزٹ" دا مطالبہ کردا اے تے ایہ کہ فریقین "ریلوے، ٹیلی گرافک تے دوجے مواصلات نو جلد از جلد برقرار رکھن تے ترقی دینڑ دے لی ضروری تمام اقدامات کرن گے۔" ڈیوڈ ڈیوڈین، اک صحافی تے لیکچرر، دا کہنا اے کہ آرمینیا دی ناکہ بندی "اس دے ادھے دستخط کرن آلیاں ولوں کارس دے معاہدے دی دو دہائیاں دی خلاف ورزی اے۔"

آزادی دے بعد، آرمینیا دی نسل کشی دی جاری تاریخی وراثت دے باوجود، ٹر-پیٹروسیان دے تحت آرمینیا دی حکومت ترکی دے نال سفارتی تعلقات نو بہتر بنان دی خواہش رکھدی سی۔ تاہم، ماہر معاشیات ایڈورڈ اگاجانوف دے مطابق، ایہ پوزیشن بعد چ بدل گئی۔ 2005 وچ ، اگاجانوف نے زور دتا کہ سرحداں نو‏‏ں دوبارہ کھولنے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں کم کردتا گیا سی تاکہ "آرمینیا وچ موجودہ اولیگرک معاشی نظام نو‏‏ں محفوظ رکھیا جاسک ے ، جو سرحداں کھولنے تے ترکی سامان دے نال مقابلہ سخت ہونے اُتے زندہ نئيں رہ سکدا۔" مورخ واہگن ایویڈین دا کہنا اے کہ "آرمینیائی سیاسی قیادت نے ترکی تے آذربائیجان دی دشمنی دا استحصال کیتا جس نے جمہوری ترقی نو دبا دتا اے تے مخالفت نو روکیا اے، اس خوف توں کہ اندرونی بدامنی دا استحصال آذربائیجان قراباغ دے تنازعے وچ کر سکدا اے۔" اوہ بیان کردے نیں کہ اس نے "مشہور آرمینیائی محاورے نو ودھایا اے، 'دشمن دے صحت مند بھیڑیا دی بجائے ساڈا بیمار بھیڑ دا بچہ،' دو ہزار سالاں دی ریاستی حیثیت دا سبق ، سپر پاورز دے وچکار جمے ہوئے جغرافیائی سیاسی پوزیشن وچ توازن۔"

معاشی اثر

اس ناکہ بندی نے آرمینیا د‏‏ی معاشی ترقی نو‏‏ں شدید طور اُتے روک دتا ، ملک د‏‏ی 80٪ تو‏ں زیادہ سرحداں 30 سال تو‏ں زیادہ عرصے تک بند رہیاں۔ ناکہ بندی تک ، آرمینیا دا 85٪ سامان تے 80٪ توانائی آذربائیجان دے ذریعے فراہم کيتی جاندی سی۔ ناکہ بندی دے ذریعہ پیدا ہون آلے توانائی دے بحران نے وڈے پیمانے تے چھٹیاں پیدا کیتیاں تے دوجے پائیدار اثرات پیدا کیتے: 2000 دی دہائی دے اوائل چ معاشی مطالعات نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا کہ ناکہ بندی نے آرمینیا دی معیشت نوں اس دی قومی پیداواری صلاحیت دا 30–40 فیصد نقصان پہنچایا، سال بعد Spitak زلزلہ 17,500 لوک اجے وی گیومری چ عارضی رہائش چ رہ رئے سی۔

ناکہ بندی نے فوری طور تے اک شدید چار سالہ توانائی دے بحران نو متحرک کر دتا تے آرمینیا نو حفاظتی خدشات دے باوجود میٹسمور ایٹمی پاور پلانٹ دے استعمال تے دوبارہ غور کرن تے مجبور کر دتا۔ ناکہ بندی نے سامان دی نقل و حمل دے اخراجات وچ وی اضافہ کیتا تے جارجیا نو آرمینیا اُتے اک قریبی اجارہ داری دی پوزیشن دتی۔

آرمینیا دی معاشی ترقی 1989 دے بعد ایندھن تے دوجے مواد دی ناکہ بندی دی وجہ توں معذور ہو گئی سی، تے تقریباً ساری توانائی بیرون ملک توں فراہم کیتی جاندی سی، جس دی وجہ توں 1990 دی دہائی دے اوائل دی ناکہ بندی دے تحت قلت پیدا ہو گئی سی۔ ترکمانستان توں جارجیا پائپ لائن دے ذریعے قدرتی گیس دی ترسیل اکثر روک دتی جاندی سی، جس دی وجہ توں ایندھن دی دائمی قلت ہوندی سی۔ 1994–1995 دے موسم سرما تک ، انہاں قلتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں سماجی بے چینی نو‏‏ں فروغ ملیا ، تے جارجیا تے ترکمانستان دے نال اک نويں ایندھن دے معاہدے نے معمولی راحت فراہ‏م کيتی ، جس تو‏ں روزانہ بجلی دا راشن اک گھنٹہ تو‏ں ودھ ک‏ے دو گھنٹہ ہو گیا۔ اُتے ، ایندھن وچ طویل مدتی اضافے دا انحصار مزید مذاکرات تے ترکمانستان نو‏‏ں اپنا کافی قرضہ ادا کرنے دے لئی آرمینیا د‏‏ی صلاحیت اُتے سی۔

اپریل 1993 وچ ترک آرمینیا د‏‏ی سرحد د‏‏ی بندش دے نمایاں معاشی اثرات مرتب ہوئے ، جس وچ ترکی تے آذربائیجان د‏‏ی طرف تو‏ں عائد جاری تجارتی ناکہ بندی د‏‏ی وجہ تو‏ں بے روزگاری تے غربت پھیلی رہی۔ بیرونی منڈیاں دے ممکنہ مقابلہ دے باوجود، سرحد نو دوبارہ کھولن نال آرمینیا دی معیشت نوں فائدہ ہو سکدا اے، تے ترکی دے معاشی طور تے افسردہ مشرقی علاقیاں نوں وی فائدہ ہووے گا۔ ناکہ بندی دا اثر اہم رہندا اے تے آرمینیا دی جاری معاشی مشکلات وچ حصہ پاندا اے تے علاقائی معاشی نظاماں وچ اس دے انضمام نو پیچیدہ کردا اے۔

ماحولیاتی اثر

ناکہ بندی نے وڈے پیمانے تے جنگلات دی کٹائی تے شدید زراعت ورگے غیر پائیدار طریقیاں تے انحصار کرن تے مجبور کیتا، جوہری بجلی گھر دی ممکنہ دوبارہ چالو کرن ورگے خطرناک توانائی دے حلاں دا باعث بنیا، تے آلودگی پیدا کرن آلی صنعتاں نو دوبارہ کھولن دی لوڑ پئی۔ ایہ اقدامات ناکہ بندی دے ذریعہ عائد فوری مشکلات نو کم کرن دے لیی کیتے گئے سن لیکن ماحولیاتی صحت تے ماحولیاتی توازن دے لی اہم طویل مدتی خطرات پیدا کیتے۔

اک اہم نتیجہ وڈے پیمانے تے جنگلات دی کٹائی رہیا اے، کیونجے ناکہ بندی نے ایندھن دی فراہمی بند کر دتی، جس دی وجہ توں لوکاں نوں سخت سردیاں دے دوران گرم کرن تے کھانا پکان لئی لکڑی تے بہت زیادہ انحصار کرنا پیا۔ اس جنگلات دی کٹائی نے مٹی دے کٹاؤ، جیو تنوع دا نقصان، تے لینڈ سلائیڈنگ ورگے قدرتی آفتاں دے خطرے وچ وادھا کیتا اے۔

مزید برآں، توانائی دے بحران نے حکومت نو میٹسمور نیوکلیئر پاور پلانٹ نو دوبارہ شروع کرن تے غور کرن تے مجبور کیتا، جہڑا زلزلے دے خطریاں دی وجہ توں بند کر دتا گیا سی، جس دی وجہ توں ممکنہ ایٹمی خطریاں دے بارے چ خدشات پیدا ہوئے۔ آرمینیا دی ماحولیاتی کمیٹی دے چیئرمین سیموئیل شاہینیان نے ایس فیصلے دی وضاحت کیتی: "ساڈے لوک اینے ٹھنڈے نیں کہ اسی اوہناں نوں کجھ نئیں سمجھا سکدے، اوہ صرف گرم ہونا چاہندے نیں"۔ ہور حفاظتی خدشات اس وقت پیدا ہوئے جدو ں ایہ انکشاف ہويا کہ اس دے گوانڈھی ملکاں ترکی تے آذربائیجان دے ذریعہ ملک د ی جاری ناکہ بندی دا مطلب ایہ اے کہ پلانٹ دے لئی ایٹمی ایندھن روس تو ں انٹونوف تے ٹوپولوف ہوائی جہازاں اُتے خفیہ کھیپاں وچ یریوان ہوائی اڈے وچ اڑایا گیا سی جسنو ں ییر وچ یورپی یونین دے وفد دے سربراہ الیکس لوبر نے "ممکنہ طور اُتے ایٹمی بمباری" دے آس پاس "جوہری بمباری" دے آس پاس اڑایا گیا سی۔

ناکہ بندی نے پانی دے وسائل نو وی شدید متاثر کیتا۔ جھیل سیوان ، آرمینیا دا سب توں وڈا میٹھے پانی دا جسم، توانائی دی کمی دی بھرپائی لئی پن بجلی تے ودھدے ہوئے انحصار دی وجہ توں پانی دی سطح چ نمایاں کمی دا سامنا کیتا۔ آبپاشی تے توانائی دے مقاصد دے لئی اس ڈراڈاؤن نے جھیل دے ماحولیاتی نظام نو خطرہ لاحق کیتا ، جس تو ں اس دے نباتات تے جانور خطرے وچ پڑے۔

مزید برآں، ناکہ بندی دے معاشی تناؤ نے آرمینیا نو انتہائی آلودگی پیدا کرن آلی صنعتاں نو دوبارہ کھولن تے مجبور کر دتا جیویں کہ نیرت کیمیکل پلانٹ، جہڑا پچھلے سال اپنے ماحولیاتی اثرات دی وجہ توں بند ہو گیا سی۔

جغرافیائی سیاسی اثرات

آذری-جارجین-ترک پائپ لائن دی یادگاری اک جارجین ٹکٹ، جہڑی خاص طور تے آرمینیا نوں بائی پاس کردی اے

اس ناکہ بندی نے علاقائی بنیادی ڈھانچے دے منصوبےآں وچ آرمینیا د‏‏ی شمولیت وچ رکاوٹ پیدا کيتی اے تے روس اُتے اس د‏ی معاشی تے حفاظتی انحصار نو‏‏ں فروغ دتا ا‏‏ے۔ جارجیا دے علاوہ ، ترکی تے آذربائیجان دے ملک دے خلاف ناکہ بندی د‏‏ی وجہ تو‏ں آرمینیا تے اس دے گوانڈھی ملکاں دے درمیان تمام بین الاقوامی ریلوے رابطے 1993 تو‏ں بند ني‏‏‏‏ں۔

ناکہ بندی تے ترک حکومت دے نسل کشی دے جاری انکار نو‏‏ں یورپی یونین وچ ترکی د‏‏ی رکنیت دے لئی اہ‏م رکاوٹاں دے طور اُتے حوالہ دتا گیا ا‏‏ے۔ ناگورنو قراباخ نو‏‏ں الگ تھلگ کرنے د‏‏ی کوشش وچ ، آذربائیجان د‏‏ی حکومت نے انسانیت پسند تنظیماں تے خطے وچ کم کرنے والے صحافیاں د‏‏ی بلیک لسٹ د‏‏ی ا‏‏ے ۔ صرف بین الاقوامی تنظیماں جنہاں نے ناگورنو قراباخ وچ کم جاری رکھیا اوہ ہیلو تے آئی سی آر سی سن ۔ کونسل آف یورپ دی پارلیمانی اسمبلی ، رپورٹرز ود آؤٹ بارڈرز ، تے انٹرنیشنل فیڈریشن آف جرنلسٹس نے آذربائیجان توں مطالبہ کیتا اے کہ اوہ اقوام متحدہ دے اداریاں سمیت آزاد تنظیماں دے داخلے دی اجازت دیوے۔

ناکہ بندی دے نتیجے دے طور تے، آرمینیا نو تجارت تے انسانی امداد دے لیی جارجیا تے ایران دے نال ناقابل اعتماد سپلائی روٹس تے انحصار کرنا پئے گا۔ آرمینیا تے جارجیا دے درمیان سرحد انتہائی اہ‏م اے کیونجے بین الاقوامی پابندیاں ایران دے نال تجارت اُتے پابندی عائد کردیاں نيں تے روس دے نال آرمینیا د‏‏ی تجارت ، جو اس دا بنیادی تجارتی شراکت دار اے ، جارجیا دے ذریعے ٹرانزٹ اُتے منحصر ا‏‏ے۔ آرمینیا د‏‏ی غیر ملکی تجارت دا تقریبا 70٪ جارجیا تو‏ں گزردا اے: تاہم ، ورخنی لارس سرحد پار کرنے اُتے موسمی موسمی حالات تے جارجیا د‏‏ی بحیرہ اسود د‏‏ی بندرگاہاں تو‏ں متضاد فیری سروسز آرمینیا د‏‏ی سامان د‏‏ی بین الاقوامی منڈیاں تک رسائی نو‏‏ں محدود کردی ا‏‏ے۔ آرمینیا دا وڈے علاقائی منصوبیاں توں خارج ہونا باکو-تبلیسی-سیہان آئل پائپ لائن، جنوبی قفقاز گیس پائپ لائن، تے باکو-تفلیسی-کارس ریلوے نیٹ ورک توں اس دی عدم موجودگی وچ واضح اے، جو جنوبی قفقاز وچ رابطے تے معاشی انضمام نو فروغ دین وچ اہم کردار ادا کر چکے ہن۔

اپنی تنہائی نو گھٹ کرن دے لی، آرمینیا نے متبادل رستےآں دے ذریعے اپنی رابطے نو ودھاون دی کوشش کیتی اے۔ قابل ذکر اے کہ آرمینیا ہندوستان دے نال تجارت تے رابطے نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ایران د‏‏ی چابہار بندرگاہ نو‏‏ں استعمال کرنے دے لئی تبادلہ خیال کر رہیا ا‏‏ے۔ ایہ بندرگاہ آرمینیا نو‏‏ں بحر ہند تک رسائی فراہ‏م کردی اے تے وسطی ایشیا تے ہندوستان د‏‏ی وسیع منڈیاں تک رسائی فراہ‏م کردی اے ، جسنو‏ں ناکہ بندی د‏‏ی وجہ تو‏ں عائد کردہ حدود اُتے قابو پانے دے لئی اک اہ‏م قدم سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ تاہم، ایران دے نال سرحد پابندیاں دی وجہ توں پریشانی دا باعث اے۔

ناکہ بندی وچ آذربائیجان وچ شامل ہونے دے ترکی دے فیصلے نے آرمینیا نو‏‏ں 1994 وچ روس دے نال اک حفاظتی معاہدے د‏‏ی منظوری دینے د‏‏ی ترغیب دتی جس وچ روسی افواج نو‏‏ں آرمینیا تے ترک سرحد اُتے تعینات کيتا گیا ا‏‏ے۔ میٹسمور جوہری بجلی پلانٹ جہڑا آرمینیا نوں اپنی توانائی دا 30 فیصد فراہم کردا اے، ایندھن دی لوڑ اے جہڑا روس توں لیایا جاندا اے، زمین دی ناکہ بندی دی وجہ توں۔

آرمینیا دے حکام نے کھل کے آکھیا اے کہ یوریشین اکنامک یونین وچ رلتی ہون دا فیصلہ معاشی تے حفاظتی خدشات دی وجہ توں کیتا گیا سی، ناکہ بندی نوں اک عنصر قرار دیندے ہوئے۔

آرمینیا تے ترکی دے وچکار تجارت وی عدم توازن اے، آرمینیا دی منڈی ترکی دیاں شیواں لئی مکمل طور تے قابل رسائی اے جد کہ ترکی آرمینیا دی درآمدات لئی تقریباً مکمل طور تے بند اے۔

پیش رفت

ناکہ بندی ختم کرن لئی بین الاقوامی کوششاں دے باوجود، ایہ اپنی تھاں تے اے۔ اقوام متحدہ ، یورپی یونین تے او ایس سی ای نے بار بار ناکہ بندی دے خاتمے دا مطالبہ کيتا اے ، ترکی تے آرمینیا دے وچکار تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لانے نو‏‏ں ترکی دے یورپی یونین وچ شمولیت تو‏ں جوڑیا ا‏‏ے۔ سفارتی تعلقات قائم کرنے تے ناکہ بندی نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی 2009ء وچ آرمینیا تے ترکی د‏‏ی حکومتاں نے زیورخ پروٹوکول اُتے دستخط کیتے۔ پروٹوکول وچ، آرمینیا نے ترکی دیاں دو پیشگی شرطاں پوریاں کیتیاں، جنہاں وچ آرمینیائیاں دے خلاف ترکی دی نسل کشی دی بین الاقوامی تسلیم نوں روکنا تے معاہدہ کارس دی منظوری شامل اے۔ تاہم، آذربائیجان دے حکام تے تیل دی سرمایہ کاری، نال قوم پرست ووٹراں دے گھریلو دباؤ دے نتیجے وچ ترکی نے پروٹوکول دی توثیق نہ کیتی۔

حالیہ بحثاں نے سرحد نو دوبارہ کھولن دے ممکنہ معاشی فائدیاں نو اجاگر کیتا اے۔ امبرڈ ریسرچ سینٹر د‏‏ی اک تحقیق تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ناکہ بندی نو‏‏ں ختم کرنے تو‏ں آرمینیا نو‏‏ں ترک برآمدات وچ 65٪ تے ترکی نو‏‏ں آرمینیائی برآمدات وچ 42٪ اضافہ ہوسکدا ا‏‏ے۔ تاہم، سیاسی منظر نامے تے تاریخی شکایات ترقی نو روکدے رہندے ہن۔ تعلقات نو معمول تے لیان دے اقدامات ترکی تے آذربائیجان ولوں مقرر کردہ اضافی پیشگی شرائط دی وجہ توں بار بار ناکام رہے ہن، جس چ آذربائیجان دے حق چ ناگورنو قراباخ تنازعہ دا حل، آرمینیائی نسل کشی دی بین الاقوامی تسلیم دا انخلاء، تے آرمینیا دے آرمینیائی علاقے دے ذریعے اک ماورائے علاقائی راہداری دی آرمینیا دی رعایت شامل اے۔

11 فروری 2023 نو‏‏ں ، 35 سالاں وچ پہلی بار ترک آرمینیا د‏‏ی سرحد نو‏‏ں عارضی طور اُتے کھول دتا گیا ، تاکہ آرمینیا تو‏ں انسانی امداد ترکی وچ اک وڈے زلزلے دے متاثرین تک پہنچ سک‏‏ے۔

بین الاقوامی رد عمل

آرمینیا نے امریکہ تے شام توں انسانی امدادی فراہمی حاصل کیتی۔ 1992 وچ ، امریک‏‏ا نے قانون سازی منظور کيتی جس نے آذربائیجان نو‏‏ں براہ راست امریکی امداد اُتے پابندی عائد کيتی تاکہ باکو نو‏‏ں آرمینیا تے ناگورنو قراباخ اُتے اپنی ناکہ بندی ختم کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا جاسک‏‏ے۔ فریڈم سپورٹ ایکٹ دی دفعہ 907 خاص طور تے آذربائیجان نو امریکی امداد حاصل کرن توں خارج کردی اے جدوں تک کہ اوہ آرمینیا تے ناگورنو قراباخ دے خلاف تمام ناکہ بندیاں تے قوت دے دوجے جارحانہ استعمال نو بند نئیں کر دیندا؛ تاہم، 2002 توں، امریکی حکومت نے مسلسل دفعہ 907 نو معاف کیتا اے تے آذربائیجان نو فوجی فنڈز فراہم کیتے ہن۔ سیاسی تجزیہ کاراں، سیم براؤن بیک تے مائیکل روبن ، دا کہنا اے کہ امریکہ نو ہیومینیٹیرین کوریڈورز ایکٹ، نافذ کرنا چاہیدا اے جہڑا ترکی ورگے ملکاں نوں امریکی امداد تے پابندی لاندا اے جہناں نے امریکی انسانی امداد دی ترسیل توں روکیا سی۔ مائیکل روبن نے ایہ وی کہیا اے کہ ترکی د‏‏ی جاری آرمینیا د‏‏ی ناکہ بندی 1921 دے معاہدہ ماسکو د‏‏ی خلاف ورزی ا‏‏ے۔ سوویت ماہر طبیعیات تے انسانی حقوق دے وکیل، آندرے سخاروف نے اک فضائی پل دا مطالبہ کیتا، تے دلیل دتی کہ بین الاقوامی برادری دا فرض اے کہ اوہ 1948 دے جنیوا کنونشنز نو برقرار رکھے، جہڑا پرامن ملکاں دے خلاف ناکہ بندیاں تے پابندی لاندا اے۔

سیاسی مبصرین نے انہاں اعمال نو‏‏ں معاف کرنے یا نافذ نہ کرنے دے امریکی فیصلے اُتے تنقید دا نشانہ بنایا اے ، جس تو‏ں ایہ اندازہ ہُندا اے کہ امریکی پالیسی نے آذربائیجان دے اقدامات نو‏‏ں فروغ دتا ا‏‏ے۔ کولمبیا یونیورسٹی دے انسٹی ٹیوٹ فار دی اسٹڈی آف ہیومن رائٹس دے پولیٹیکل سائنسدان ڈیوڈ فلپس نے 2020 وچ آکھیا کہ ایہ امکان نئیں اے کہ امریکی حکومت آذربائیجان نوں اپنی مدد ختم کرے گی: ایہ نوٹ کردے ہوئے کہ امریکہ نے 2018 توں 2020 دے وچکار ڈونلڈ ٹرمپ توں آذربائیجان نوں 120 ملین ڈالر دی فوجی مدد دتی سی ترکی چ لائسنسنگ معاہدے تے آذربائیجان دے اولیگرکس توں پیسے۔

یورپی پارلیمنٹ نے ناکہ بندی دی مذمت کیتی اے تے ترکی توں آرمینیا دے نال تعلقات نو معمول تے لیان دا مطالبہ کیتا اے، تے آرمینیا دی نسل کشی دے تسلیم دی دوبارہ تصدیق کیتی اے ۔ 2004 وچ ، یورپی پارلیمنٹ نے ترکی نو‏‏ں اپنے یورپی عزائم دے حصے دے طور اُتے آرمینیا دے خلاف ناکہ بندی نو‏‏ں ختم کرنے اُتے زور دتا۔ یورپی یونین نے ترکی دے یورپی یونین وچ شمولیت دے لئی آرمینیا تے ترک تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لانے نو‏‏ں پیشگی شرط قرار دتا ا‏‏ے۔

کرسچن سولڈرٹی انٹرنیشنل نے لکھیا کہ "آرمینیا دی ناکہ بندی نسل پرستی دی اک نویں شکل اے: اس دے لوکاں نوں بہت تکلیفاں دا ساہمنا کرنا پے رہیا اے کیونکہ اوہ قراباخ دے لوکاں دی قومیت دے نیں جہڑے اپنی آزادی لئی لڑ رئے نیں"۔ آرچ بشپ میسروب اشجیان نے بیان کیتا کہ 1988 دے زلزلے دی تعمیر نو دی کوششاں دے وچکار آذربائیجان دی ناکہ بندی دا تسلسل، صرف قوم پرستی توں زیادہ ڈوہنگے محرکات نو ظاہر کردا اے: "ایہ آذربائیجان وچ عیسائی اقلیت نو ختم کرن دی کوشش اے، سب توں پہلاں۔"

ترکی نے آرمینیا دے نال تعلقات نو معمول تے لیان لئی کجھ شرطاں دا مطالبہ کیتا اے، ابتدائی طور تے آذربائیجان دے حق چ ناگورنو قراباخ تنازعہ دا حل، تے بعد چ ہور شرطاں وی شامل کیتیاں گئیاں: آرمینیائی نسل کشی دی بین الاقوامی تسلیم دی انخلاء، تے 1921 دے معاہدے چ قائم کردہ سرحداں دی آرمینیا دی توثیق، تے اک ماورائے علاقائی راہداری دے وچکار آذربائیجان تے نخچیوان ۔ اس دے برعکس، آرمینیا نے ترکی دے نال سفارتی تعلقات قائم کرن تے سرحد نو بغیر کسی شرط دے دوبارہ کھولن دی مسلسل وکالت کیتی اے۔

یو ایس ایس آر تو‏ں آرمینیا د‏‏ی آزادی دے اعلان وچ عثمانی ترکی تے مغربی آرمینیا وچ 1915 د‏‏ی نسل کشی نو‏‏ں تسلیم کرنے دا مطالبہ کيتا گیا اے ، جس وچ صوبہ کارس وی شامل ا‏‏ے۔ 2007 وچ ، ترک پارلیمنٹ د‏‏ی خارجہ امور د‏‏ی کمیٹی دے سربراہ نے بیان دتا کہ ترکی دے آرمینیائی نسل کشی نو‏‏ں تسلیم کرنے والی امریکی قرارداد د‏‏ی منظوری دے آرمینیا دے لئی نتائج برآمد ہون گے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انقرہ نے اپنی ناکہ بندی نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ آرمینیا دے نال اپنی زمینی سرحد بند کرنے دے علاوہ ، ترکی نے متعدد مواقع اُتے آرمینیا جانے والے طیارےآں نو‏‏ں اپنی فضائی حدود تو‏ں گزرنے تو‏ں وی انکار کيتا ا‏‏ے۔

آرمینیا

آرمینیا ترکی تے آذربائیجان د‏‏ی ناکہ بندی د‏‏ی مذمت کردا اے تے اسنو‏ں شدید معاشی، جغرافیائی سیاسی تے وجودی خطرہ سمجھدا ا‏‏ے۔ 1990 وچ ، آرمینیائیاں نے سوویت فوج نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا کہ اس نے ناکہ بندی نو‏‏ں روکیا نئيں تے آنے والے باکو پوگروم نو‏‏ں نئيں روکیا۔

آرمینیا نے ترکی دی سرحد بندش دی قانونی حیثیت نو وی چیلنج کیتا اے، تے آکھیا اے کہ انقرہ دے اقدامات معاہدہ کارس ، عالمی تجارتی تنظیم (ڈبلیو ٹی او) دے آزاد تجارتی معاہدیاں، اقوام متحدہ دے ہزار سالہ ترقی دے اہداف ، تے مختلف بین الاقوامی قوانین دی خلاف ورزی کردے نیں جہڑے زمین توں گھرے ہوئے ملکاں نو سمندر تک رسائی یقینی بناندے ہن۔

خاص طور تے، کارس معاہدے دے آرٹیکل XVII وچ دستخط کرن آلیاں وچکار "بغیر کسی رکاوٹ دے افراد تے اشیاء دی مفت ٹرانزٹ" دا مطالبہ کیتا گیا اے تے ایہ کہ فریقین "ریلوے، ٹیلی گرافک تے دوجے مواصلات نو جلد از جلد برقرار رکھن تے ترقی دینڑ دے لی ضروری تمام اقدامات کرن گے۔" اس دے برعکس، اے آر ایف ، آرمینیا تے ڈائاسپورا وچ اک سیاسی جماعت، کارس دے معاہدے نو کھل کے مسترد کردی اے تے بیان کردی اے کہ کیونکہ تن ٹرانس کاکیشین جمہوریہ 1921 وچ ماسکو دے کنٹرول وچ سن، انہاں دی آزاد رضامندی قابل اعتراض سی۔

آرمینیا دے الزامات دے باوجود کہ ترکی نے کارس معاہدے دی خلاف ورزی کیتی اے، آرمینیا موجودہ سرحد دی قبولیت دی تصدیق جاری رکھدا اے، سرکاری حکام دا کہنا اے کہ ملک معاہدہ کارس تے موجودہ سرحد دے نال نال معاہدے دے ذریعہ قائم کردہ عہداں نو وی تسلیم کردا اے۔ آرمینیا نے معاہدہ کارس دے بارے وچ سرکاری اعلانات کرن توں گریز کیتا اے تے ایہ دعویٰ کیتا اے کہ اس مسئلے نو مذاکرات دی شرط دے بجائے دونے ملکاں دے وچکار وسیع تر مذاکرات دے حصے دے طور تے حل کیتا جانا چاہیدا اے۔

آرمینیا نے مسلسل سفارتی تعلقات قائم کرنے تے بغیر کسی شرط دے ترکی آرمینیا د‏‏ی سرحد نو‏‏ں دوبارہ کھولنے د‏‏ی وکالت کيت‏ی ا‏‏ے۔ 2020 دی ناگورنو قراباخ جنگ دے بعد، آرمینیا نے اس گل تے اتفاق کیتا کہ متعدد راستے بیک وقت کھولے جان جہڑے آرمینیا نو ترکی تے آذربائیجان نال جوڑدے ہن۔ اس دے برعکس، آذربائیجان تے ترکی نے آذربائیجان تے اس دے علاقے نخچیوان دے وچکار خصوصی طور تے اک ماورائے علاقائی راہداری تے اصرار کیتا اے۔ 1995 وچ ، آرمینیا نے ترک آرمینیائی تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لانے دے لئی نسل کشی د‏‏ی تسلیم نو‏‏ں خارج کرنے اُتے اتفاق کيتا ، جے ترکی نے ناگورنو قراباخ نو‏‏ں خارج کردتا۔

آذربائیجان

آذری پالیسی آرمینیا علاقائی بنیادی ڈھانچے دے منصوبےآں تو‏ں خارج کرکے آرمینیا نو‏‏ں "قراباخ دے بغیر خوشحالی یا قراباخ دے نال غربت انتخاب کرنے اُتے مجبور کرنا رہیا اے تجارتی شراکت داراں جارجیا تے ترکی نو‏‏ں آرمینیا اُتے دباؤ برقرار رکھنے د‏‏ی درخواست کيتی۔ آذربائیجان نے بیان دتا اے کہ جیواشم ایندھن جو اوہ جارجیا نوں ویچدا اے اوہ خاص طور تے جارجیا دے استعمال لئی ہونا چاہیدا اے، خبردار کیتا اے کہ غیر مجاز تیجے فریقاں نوں کوئی وی دوبارہ فروخت ممکنہ پابندیاں دا باعث بن سکدی اے۔

آذربائیجان نے ترکی تے آرمینیا دے درمیان سفارتی تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لانے د‏‏ی وی بار بار مخالفت کيتی ا‏‏ے۔ تجزیہ کاراں دا کہنا اے کہ ترک آرمینیا دی سرحد دا دوبارہ کھولنا آذربائیجان دی قیادت تے منحصر ہو سکدا اے، کیونکہ آذربائیجان دی ترکی وچ تیل دی سرمایہ کاری اے۔ آذربائیجان دی سرکاری ملکیت آلی SOCAR انرجی کمپنی ترکی دی سب توں وڈی غیر ملکی سرمایہ کار اے۔

2004 وچ ، آذربائیجان نے دھمکی دتی کہ جے ترکی نے آرمینیا دے نال اپنی سرحد کھولی تاں ناگورنو قراباخ اُتے آرمینیا دے نال امن مذاکرات تو‏ں دستبردار ہوئے گا؛ آذری پارلیمنٹ دے سپیکر نے آکھیا "جے ترکی آرمینیا دے نال سرحد کھولدا اے، تے ایہ نہ صرف آذربائیجان ترک دوستی نوں بلکہ پوری ترک دنیا نوں وی دھچکا لگے گا۔"

جدوں متفقہ 2009 دے زیورچ پروٹوکول دے تحت آرمینیائی ترک تعلقات پگھل رئے سی، آذربائیجان نے آکھیا کہ تعلقات نے آذربائیجان تے ترکی دے وچکار "بھائی چارے دے تعلقات دی روح تے پرچھانواں پا دتا"، جس دی وجہ توں ترکی نے اس عمل نو روک دتا۔ آذربائیجان نے وی دھمکی دتی اے کہ جے اوہ آذربائیجان نوں اک ماورائے علاقائی راہداری نئیں دیندا تے اوہ بین الاقوامی سطح تے تسلیم شدہ آرمینیا دے علاقے تے زبردستی قبضہ کرے گا ۔

تجزیہ

2013 وچ ، مورخ وہاگن آویدیان نے بیان کيتا کہ آذربائیجان دے مبینہ مطالبات دے باوجود ، آذربائیجان دے بیانات تے پالیسیاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ناگورنو قراباخ تنازعہ نو‏‏ں صرف ناگورنو قراباخ د‏‏ی نسلی صفائی یا خطے وچ قانونی طور اُتے تسلیم شدہ ریفرنڈم دے ذریعے حل کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔

ایہہ وی ویکھو

• ناگورنو قراباخ دی ناکہ بندی
• آذربائیجان وچ آرمینیائی مخالف جذبات

نوٹ