ائمہ معصومین
ائمۂ معصومین توں مراد خاندان پیغمبر اسلام وچوں 12 افراد نيں جو شیعہ تعلیمات و عقائد دے مطابق آنحضرتؐ دے بعد [اَگڑ پِچھڑ] آپؐ دے جانشین نيں تے آپؐ دے بعد اسلامی معاشرے دے امام تے سرپرست نيں۔ پہلے امام علی علیہ السلام تے باقی ائمہ آپؑ تے حضرت زہراء سلام اللہ علیہا دی نسل توں نيں۔
شیعہ اعتقادات دے مطابق انہاں ائمہؑ نوں خداوند متعال نے معین فرمایا اے تے پیغمبر اسلامؐ نے خدا دے حکم توں تھاں تھاں مختلف مواقع تے مناسبتاں وچ انہاں دا تعارف کرایا اے۔ شیعہ تعلیمات وچ ائمہ معصومین علم الہی تے مقام عصمت دے مالک تے حق شفاعت دے حامل نيں۔ انہاں توں توسل کيتا جا سکدا اے تے انہاں دے وسیلے توں خدا دی قربت حاصل کيتی جا سکدی اے۔ شیعاں دے مطابق دینی تعلیمات وچ ائمہ معصومینؑ علمی مرجعیت دے حامل ہونے دے نال نال اسلامی معاشرے دے سیاسی رہبر و راہنما تے سرپرست وی نيں۔
پیغمبر اسلامؐ توں منقولہ حدیثاں وچ ائمہؑ دی خصوصیات، ناں تے تعداد اُتے تصریح ہوئی اے۔ انہاں حدیثاں دے مطابق اوہ سب قریش تے اہل بیت پیغمبرؐ وچوں نيں تے حضرت مہدی علیہ السلام آخری امام نيں۔ امام اول حضرت علیؑ دی امامت دے بارے وچ پیغمبرؐ توں منقولہ احادیث مآخذ حدیث وچ موجود نيں ہور دوسرے امام دی امامت دے سلسلے وچ پیغمبرؐ تے امام علیؑ توں بطور نص نقل ہوئیاں نيں تے انہاں دے بعد ہر امام نے اگلے امام نوں بطور نص پہچنوایا اے۔ انہاں نصوص دی بنیاد اُتے ائمۂ اسلام بارہ نيں تے انہاں دے ناں ترتیب دے نال حسب ذیل نيں:[۱]
ناں | القاب | کنیت | روز ولادت | سال ولادت | مولد | یوم شہادت | سال شہادت | مقام شہادت | قاتل | امامت | مدت امامت | والدہ دا نام |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
علی بن ابی طالب | امیرالمؤمنین | ابو الحسن | 13 رجب | سنہ 30 عام الفیل | مکہ (کعبہ) | 21 رمضان | 40ھ | کوفہ | ابن ملجم | 11-40ھ | 23 سال | فاطمہ بنت اسد |
حسن بن علی | مجتبی | ابو محمد | 15 رمضان | 2ھ | مدینہ | 28 صفر | 50ھ | مدینہ | جعدہ بحکم معاویہ | 40-50ھ | 10 سال | فاطمہ بنت رسول اللہؐ |
حسین بن علی | سید الشہداء | ابوعبد اللہ | 3 شعبان | 3 ھ | مدینہ | 10 محرم عاشورا | 61ھ | کربلا | شمر و سپاہ عمر سعد بحکم یزید | 50-61ھ | 10 سال | فاطمہ بنت رسول اللہؐ |
علی بن الحسین | سجاد، زین العابدین | ابو الحسن | 5 شعبان | 38ھ | مدینہ | 25 محرم | 95ھ | مدینہ | ولید یا اس دا بھائی ہشام | 61-94ھ | 35 سال | شہربانو |
محمد بن علی | باقر العلوم | ابو جعفر | 1 رجب | 57 ھ | مدینہ | 7 ذو الحجہ | 114ھ | مدینہ | ابراہیم بن ولید بن عبدالملک بحکم ہشام | 94-115ھ | 19 سال | فاطمہ |
جعفر بن محمد | صادق | ابوعبداللہ | 17 ربیع الاول | 83 ھ | مدینہ | 25 [شوال | 148ھ | مدینہ | منصور عباسی | 114-148ھ | 34 سال | فاطمہ |
موسی بن جعفر | کاظم | ابوالحسن | 7 صفر | 128ھ | مدینہ | 25 رجب | 183ھ | کاظمین | سندی بن شاہک بحکم ہارون عباسی | 148-183ھ | 35 سال | حمیدہ بربریہ |
علی بن موسی | رضا | ابوالحسن | 11 ذو القعدہ | 148ھ | مدینہ | آخر صفر | 203ھ | مشہد | مامون عباسی | 183-203ھ | 20 سال | تکتم |
محمد بن علی | تقی، جواد | ابو جعفر | 10 رجب | 95 ھ | مدینہ | آخر ذو القعدہ | 220ھ | کاظمین | لبابہ بنت مامون بحکم معتصم | 203-220ھ | 17 سال | سبیکہ خاتون |
علی بن محمد | ہادی، نقی | ابوالحسن | 15 ذو الحجہ | 212 ھ | مدینہ (صریا) | 3 رجب | 254ھ | سامرا | معتز عباسی دا بھائی معتمد | 220-254ھ | 34 سال | سمانہ مغربیہ |
حسن بن علی | زکی، عسکری | ابومحمد | 10 ربیع الثانی | 232 ھ | مدینہ | 8 ربیع الاول | 260 ھ | سامرا | معتمد | 254-260ھ | 6 سال | حدیثہ یاسلیل |
حجۃ بن الحسن | قائم | ابوالقاسم | 15 شعبان | 255ھ | سامرا | 9 ربیع الاول260ھ | امام قائمؑ زندہ تے نظراں توں اوجھل نيں | 1175 سال، ہن تک | نرجس خاتون |
شیعہ مذہب وچ ائمۂ دی منزلت
[سودھو]بِنا يُسْتَعْطَى الْهُدَى، وَيُسْتَجْلَى الْعَمَى، إِنَّ الْأَئِمَّةَ مِنْ قُرَيْشٍ غُرِسُوا فِى هَذا الْبَطْنِ مِنْ هاشِمٍ، لا تَصْلُحُ عَلَى سِواهُمْ، وَلا تَصْلُحُ الْوُلاةُ مِنْ غَيْرِهِمْ
ترجمہ: لوک ساڈی راہنمائی توں راہ ہدایت اُتے گامزن ہُندے نيں، تے اندھے دلاں دی بصارت نوں ساڈے ہاں تلاش کردے نيں؛ بے شک ائمہ قریش توں نيں اوہی جنہاں دا درخت خاندان ہاشم وچ لگایا گیا اے، دوسرے اس دے اہل نئيں نيں تے ولایت و امامت دا عہدہ ہاشمیاں دے سوا کسی تے دے ناں نئيں لکھیا گیا۔
بارہ ائمہؑ دی امامت دا عقیدہ شیعہ اثنا عشریہ دے بنیادی اعتقادات وچ شمار ہُندا اے تے رسول اکرمؐ توں اس دی تائید وچ متعدد نصوص مآخذ حدیث وچ نقل ہوئیاں نيں۔ شیعہ مفسرین تے متکلمین دی رائے ایہ اے کہ قرآنی آیات وچ وی ائمہ دی امامت دی طرف ضمنی اشارے ہوئے نيں۔ اس عقیدے دے مطابق بارہ ائمہ علیہم السلام دی امامت دا آغاز سنہ 11 ہجری وچ رسول اکرمؐ دے وصال تے امیرالمؤمنین علیؑ دی امامت توں ہويا تے ایہ سلسلہ اج تک بغیر کسی انقطاع کے، جاری اے۔ سنہ 260 ہجری وچ امام حسن عسکریؑ دی شہادت تے امامت دی آپؑ دے فرزند امام مہدیؑ نوں منتقلی دے بعد توں، امامت حالت ظہور توں حالت غیبت وچ بدل گئی، تے آپ دی امامت دی طویل مدت حالت غیبت وچ ہی گذری اے۔
شیعہ افراد، اپنے ائمہؑ نوں معصوم تے صاحب علم لدنی سمجھدے نيں تے انہاں دا عقیدہ اے کہ انہاں دے مقام نوں وسیلہ بنا کے تے انہاں توں توسل کرکے بارگاہ ربوبی دا قرب حاصل کيتا جا سکدا اے۔ قبور ائمہ دی زیارت شیعہ اعمال و مراسم وچوں اے تے اوہ انہاں نوں مقام شفاعت دا مالک سمجھدے نيں۔
امامت دی شان نبوت دے برابر بلکہ اس توں وی بالاتر اے تے قاموس دین وچ اس دا اک خاص مقام اے۔ امام علی بن موسی الرضاؑ فرماندے نيں:
امامت دے مرتبے دا شکُوہ تے مقام و منزلت دی برتری تے جاہ و جلال، تے اس دی حقیقت اس توں کدرے زیادہ عظیم اے کہ لوک اپنی ناقص عقل دے ذریعے اس دے ادراک توں عہدہ برآ ہوئے سکن یا فیر اپنے اختیار توں اپنے امور دے نظم و نسق دے لئی امام و پیشوا منتخب کرن … امامت خاص منصب اے جو خداوند متعال نے حضرت ابراہیمؑ نوں نبوت تے خُلّت (دوستی) دے بعد عطا کيتا تے خداوند متعال نے اس دے واسطے توں شرافت دی۔ آیت ابتلا[۲] نے اس تصور نوں قیامت تک باطل کردتا کہ امامت دا عہدہ ظالماں نوں مل سکدا اے تے خداوند متعال نے اس آیت دے توسط توں اس عہدے نوں صاحبان عصمت و طہارت دے لئی مختص کردتا۔ … بے شک امامت انبیاء دی منزلت تے اوصیاء دی میراث، تے اللہ تے رسول خداؐ دی جانشینی اے تے امیرالمؤمنینؑ دا مرتبہ تے امام حسن تے امام حسین علیہما السلام دی میراث اے … امامت [مسلسل] نمو تے بالیدگی پانے والے اسلام دی جڑ تے اس دی سربلند شاخ اے … امام روئے زمین اُتے خدا دا امین تے اس دے بندےآں اُتے اس دی حجت تے اس دا جانشین اے … مقام امامت دی اہمیت دے ادراک دے لئی ایہی کافی اے کہ رسول اکرمؐ نے اسنوں قرآن دا عِدل (ہم پلہ) تے قرآن و عترت دے رشتے نوں اٹُٹ قرار دتا؛ چنانچہ انہاں دو نوں جدا کرنا تے اک نوں چھڈ کے دوسرے دی متابعت نوں راہ ہدایت توں گمراہی قرار دتا تے فرمایا:
بے شک وچ دو امانتاں تواڈے درمیان چھڈے جا رہیا ہون، جے انہاں نوں قبول کرو تاں ہرگز گمراہ نہ ہوگے۔ 1۔ خدائے عز و جل دی کتاب (قرآن) تے 2۔ میرے اہل بیت تے میری عترت، اے لوگو! سنو! وچ توانوں ایہ حقیقت پہنچیا چکيا کہ توانوں میرے پاس حوض دے کنارے لُٹیا دتا جائے گا تے وچ انہاں دو بھاری تے گران بہاء امانتاں دے نال تواڈے برتاؤ دے بارے وچ تسيں توں بازخواست کراں گا تے ایہ دو بھاری امانتاں کتاب خدا تے میرے اہل بیت نيں۔ پس انہاں توں اگے ودھنے دی کوشش مت کرو تے انہاں نوں کچھ سکھانے دی کوشش نہ کرو کیونجے اوہ تسيں توں زیادہ عالم و دانا نيں۔[۳]
مقام امامت دی اہمیت
[سودھو]الف: شریعت دے تحفظ دی ضرورت:
ہر معاشرے نوں اک ایداں دے شخص دی ضرورت اے جس دی گل تے روش حجت قاطع تے میزان حق و باطل ہو، توں کہ اس معاشرے دے دین دے محتوا تے مندرجات و مضامین وچ کوئی اختلاف نمودار ہونے دی صورت وچ اختلاف حل ہوئے دین انحراف توں محفوظ رہے۔ دین اسلام وچ وی پیغمبرؐ دے بعد ایداں دے افراد دی ضرورت اے ورنہ دین دے بارے وچ لوکاں دے مختلف النوع تصورات تے نظریات دا ظہور دین دی منزلت نوں مخدوش کريں گا۔ امام رضاؑ فرماندے نيں:
" … جے خداوند متعال اک استوار، امین تے (دین تے اسرار خداوندی کا) حافظ و پاسدار امام لوکاں دے لئی مقرر نہ کرے تاں یقینی طور اُتے شریعت پوسیدگی تے فرسودگی دا شکار ہوئے جائے گی تے دین نیست و نابود ہوئے گا تے سنت نبوی تے احکام الہی وچ تبدیلیاں آئیاں گی، بدعت گذار اس وچ اضافات کرن گے تے ملحدین اس وچوں کم کرن گے، تے صورت حال مسلماناں دے لئی مشکوک ہوئے گی۔[۴]
ب) معاشرے نوں الہی راہنماواں دی ضرورت:
انسان دی بہت ساریاں ضروریات معاشرے دی تشکیل تے عمومی تعاون دے بغیر پوری نئيں ہُندیاں تے اک صالح معاشرہ الہی قوانین دے نفاذ دے بغیر تشکیل نئيں پاندا تے انہاں قوانین دے نفاذ دے لئی ایداں دے شخص دی ضرورت اے جو اولا عالم ہوئے تے اپنے علم اُتے عمل کردا ہوئے تے لغزش و خطا توں محفوظ ہوئے توں کہ قانون دا من و عن نفاذ کرے تے ہر صاحب حق دا حق ادا کرے ورنہ تاں انسان دے وجود وچ کمال تک پہنچنے دے لئی رکھی ہوئی قوتاں ظہور تک نئيں پہنچیاں گی تے ایہ لازم آئے گا کہ انہاں قوانین دا خداوند متعال دی صرف توں وضع ہونا ہی مہمل سی جدوں کہ اوہ حکیم اے تے مہمل کم دا صدور اس دی ذات دے لئی محال اے۔
ج) دین دی تفسیر و تشریح دی ضرورت:
انبیاء دا فریضہ اے کہ سابقہ اقوام توں باقیماندہ انحرافات دا مقابلہ کرن ہور سابقہ شریعت دی تکمیل تے شرائع دے ارتقائی سفر وچ اپنا کردار ادا کرن جدوں کہ اوصیاء وچوں ہر اک دا فریضہ اے کہ اس شریعت دی تشریح کرے، اس دا نفاذ کرے تے اس دی تطبیق دا کم سرانجام دے جس دے کلی تے اجمالی اصول اس دے پیغمبر نے لوکاں دے لئی بیان کيتے نيں چنانچہ ہر اولو العزم پیغمبر نے اوصیاء تے الہی حجتاں نوں اپنے بعد چھڈیا اے تاکہ اوہ اس دی شریعت نوں وسعت داں تے وسیع سطح اُتے اسنوں نافذ کرن۔
د) تکوینی ہدایت: قرآن کریم وچ ارشاد باری تعالی ہوئے رہیا اے
- :وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاء الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ۔؛
ترجمہ: تے اساں انہاں نوں امام بنایا جو ساڈے حکم دے مطابق ہدایت کردے نيں تے انہاں دی جانب وحی بھیجی نیک کماں دے کرنے تے نماز ادا کرنے تے زکوٰة دینے دی تے اوہ صرف ساڈی عبادت کردے سن ۔[۵]۔[۶]
علامہ طباطبائی اس آیت دی تفسیر وچ لکھدے نيں: ایہ ہدایت جو خداوند متعال نے امامت دے فرائض وچ قرار دتی اے، ہدایت بمعنی راہنمائی (راہ دکھانا) نئيں اے، کیونجے خداوند متعال نے ابراہیمؑ نوں نبوت دا عہدہ عطا کرنے دے برساں بعد، عہدہ امامت عطا کیا؛ واضح اے کہ نبوت منصب ہدایت ـ بمعنی راہنمائی ـ دے لحاظ توں امامت توں جدا نئيں اے۔ پس ہدایت ـ جو منصب امامت اے ـ دے معنی مقصود تک پہنچانے (ایصال الی المطلوب) دے سوا کچھ نئيں ہوئے سکدے؛ تے ایہ معنی در حقیقت نفوس وچ اک قسم دا تکوینی تصرف اے ؛ تے امام اس تصرف دے ذریعے دلاں نوں کمال دی طرف راغب کردا اے تے انہاں نوں نچلے مرحلے توں اعلیٰ مراحل تک پہنچانے دے لئی راستہ ہموار کردا اے۔ تے چونکہ ایہ تصرف تکوینی تے ایہ عمل باطنی عمل اے چنانچہ لازما اوہ امر وی تکوینی اے ـ نہ کہ تشریعی ـ جس دے ذریعے ایہ ہدایت انجام پاندی اے … تے ایہ اوہی حقیقت اے جس دی تفسیر ذیل دی آیات کریمہ نال ہُندی اے: إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ ٭ فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ۔؛
ترجمہ: اس دی گل تاں بس ایہ اے کہ جدوں اوہ کسی چیز نوں چاہندا اے، کہہ دیندا اے ہوئے جا تے فوراً ہی اوہ ہوئے جاندی اے ٭ تاں پاک اے اوہ ذات جس دے ہتھ وچ ہر چیز دا اقتدار اے۔[۷]
یہ آیت واضح کردی اے کہ خدا دے حکم دے مطابق ہدایت معنوی فیوضات تے باطنی مراتب و تھانواں وچوں اے تے مؤمنین عمل صالح دے واسطے توں اس دی طرف راہنمائی پاندے نيں تے اپنے پرودگار دی رحمت دے لباس توں ملبس ہوئے جاندے نيں، تے ایہ رحمت اس توں دوسرے لوکاں تک پھیل جاندی اے، تے لوک اپنے ذاتی استعداد دے مطابق اس توں بہرہ ور ہُندے نيں۔ ایتھے توں سمجھیا جا سکدا اے کہ امام لوکاں تے انہاں دے پروردگار دے درمیان واسطے تے رابط دا کم انجام دیندا اے تے لوک اس دے واسطے توں اللہ دے ظاہری تے باطنی فیوضات توں مستفیض ہُندے نيں تے فیوضات الہی درحقیقت اوہی شرائع الہیہ نيں جو وحی دے ذریعے اتردے تے پیغمبر دے ذریعے دوسرے انساناں تک فروغ پاندے نيں۔ ہور اسيں سمجھ لیندے نيں کہ امام اوہ ہادی تے راہنما اے جو نفوس دی انہاں دے مراتب دی طرف راستے دی طرف راہنمائی کردا اے جس طرح کہ پیغمبر اوہ ہادی تے راہنما اے جو لوکاں نوں صحیح تے حقیقی عقائد تے اعمال صالح دی طرف راہنمائی فراہم کردا اے، البتہ بعض اولیائے الہی صرف پیغمبر نيں تے بعض دونے مناصب دے عہدیدار نيں جداں حضرت ابراہیمؑ دے دونے بیٹے۔ (اسماعیل تے اسحق علیہما السلام)۔[۸]
اثبات امامت دے دلائل
[سودھو]امامت دے اثبات دے دلائل ہمیشہ توں امامیہ دے ایتھے تالیف کتاباں دا موضوع رہے نيں تے شیعہ علماء نے مختلف اسالیب دے تحت وڈی تعداد وچ کتاباں اس موضوع اُتے لکھایاں نيں۔ کتاب سلیم بن قیس ہلالی ـ جس دا تعلق پہلی صدی ہجری دے آخر توں اے ـ قدیم ترین تالیفات وچوں اے جس وچ ائمۂ اثنا عشر (بارہ اماماں) دے بارے وچ بحث ہوئی اے۔[۹]۔[۱۰]
ائمۂ اثنا عشرؑ دی امامت اُتے نصّ دے باب وچ تخلیق ہونے والی کتاباں دے دائرے وچ ابن عیاش جوہری (متوفی سنہ 401 ہجری) دی تالیف مقتضب الاثر تے خزاز قمی (متوفی اواخر سنہ 4 ہجری) دی کتاب کفایۃ الاثر دی طرف اشارہ کيتا جا سکدا اے۔ اس کتاب دے مؤلفین نے ائمۂ اثنا عشرؑ دی امامت اُتے نصّ دے باب وچ منقولہ احادیث نوں مختلف شیعہ تے سنی مآخذ توں اکٹھا کرنے دی کوشش کيتی اے۔
نصوص دی کتاباں دے علاوہ، انہاں کتاباں دی طرف اشارہ کرنا چاہیدا جو معجزات ائمہؑ دے باب وچ دلائل الامامہ دے عمومی عنوان دے تحت تالیف ہوئیاں نيں جداں: ابن رستم طبری (طبری شیعی) دی کتاب دلائل الامامہ (مطبوعہ نجف سنہ 1383 ہجری)؛ یا اوہ کاوشاں جو الوصیہ دے عنوان توں بارہ ائمہؑ نوں انتقال وصیت کيتی تشریح وچ تخلیق کيتی گئیاں نيں جداں: علی بن حسین مسعودی (متوفی سنہ 346 ہجری) دی تالیف اثبات الوصیہ (مطبوعہ مکتبۂ حیدریہ، نجف اشرف)۔[۱۱]
ائمۂ اثنا عشر دی امامت دا نقلی (نصّ و روایت اُتے مبنی) اثبات امامیہ متکلمین دے نزدیک وی قابل توجہ اے تے امامیہ دے کلامی آثار وچ اس موضوع نوں مستقل باب بنایا گیا اے۔سائیٹ غلطی: بند کردا </ref> ؛ <ref> دا گھاٹا ٹیگ
حدیث خلفائے اثنا عشر
[سودھو]اہل سنت دے ایتھے وی رسول اکرمؐ دے بعد 12 ائمہ یا 12 نقیباں اُتے مبنی احادیث رائج نيں لیکن انھاں نے انہاں بارہ ائمۂ دی دوسری تاویلاں پیش کيتی نيں۔ پہلی صدی ہجری دے دوران رسول اللہؐ دے بعض اصحاب 12 ائمہ دی بشارت اُتے مشتمل احادیث مختلف حلفےآں وچ نقل ہوئیاں نيں۔
اس سلسلے وچ جابر بن سمرہ دی حدیث سب توں زیادہ مشہور اے ؛ اس حدیث وچ بیان ہويا سی کہ "امراء رسول اکرمؐ دے بعد (ائمہ تے خلفاء) بارہ نيں تے اوہ سب قریش توں نيں۔[۱۲]
یہ حدیث عالم اسلام دی مشہور ترین حدیث اے جو ابتداء وچ اہل سنت دے مآخذ وچ نقل ہوئی اے تے اوتھے توں شیعہ مآخذ وچ پہنچی اے۔[۱۳]
اگلے مرحلے وچ اُس حدیث، دی طرف اشارہ کيتا جا سکدا اے جو ابن مسعود توں نقل ہوئی اے جس دی بنیاد اُتے پیغمبرؐ دے نقباء دی تعداد بنی اسرائیل دے نقباء دے برابر یعنی 12 اے۔[۱۴]
حیات ائمہ دا تاریخچہ
[سودھو]
حیات
علمی ورثہ
فضائل
اصحاب |
امام اول
[سودھو]پیغمبرؐ دے زمانے وچ
[سودھو]امیرالمؤمنین علیؑ شیخ بنی ہاشم عمِّ رسولؐ حضرت ابو طالب دے فرزند سن ۔ ابو طالب علیہ السلام نے پیغمبر اسلامؐ دی سرپرستی کی، اپنے گھر وچ رکھیا تے آپؐ نوں پروان چڑھایا تے بعثت دے بعد ـ جدوں تک زندہ سن ـ آنحضرتؐ دی حمایت تے پشت پناہی دی تے عرب کفار بالخصوص کفار قریش دا شر آپؐ توں دفع کيتا۔ [۱۵]
قول مشہور دے مطابق علی علیہ السلام بعثت توں 10 سال پہلے پیدا ہوئے تے چھ سال دے سن جدوں مکہ تے اس دے نواح وچ قحط پيا تے آپؑ رسول اللہؐ دی درخواست اُتے آپؐ دے چچا دے گھر توں آپؐ دے گھر وچ منتقل ہوئے تے پیغمبر اسلامؐ دی بلاواسطہ سرپرستی وچ آکے براہ راست آپ دی تعلیم و تربیت توں مستفید ہوئے۔[۱۶]
چند سال بعد ـ جدوں پیغمبرؐ نبوت دے عہدے اُتے فائز ہوئے تے پہلی بار غار حرا وچ آسمانی وحی آپؐ نوں ملی جدوں غار حرا توں اپنے شہر تے گھر دی طرف روانہ ہوئے، تے ماجرا کہہ سنایا تاں علیؑ آپؐ اُتے ایمان لیائے تے فیر جدوں دعوت ذوالعشیرہ وچ آپؐ نے اہل خاندان نوں اکٹھا کرکے دین دی دعوت دیندے ہوئے فرمایا: "تم وچوں جو وی سب توں پہلے میری ایہ دعوت قبول کرے اوہ میرا خلیفہ، وصی تے وزیر ہوئے گا"، تاں جس نے سب پہلے اٹھیا کر ایمان لیانے دا اعلان کیہ اوہ علیؑ سن ؛ پیغمبرؐ نے آپؑ دا ایمان قبول کيتا تے اپنے دتے ہوئے وعدےآں دی تائید فرمائی۔ اس لحاظ توں علیؑ سب توں پہلے فرد سن جنہاں نے اسلام وچ ، ایمان قبول کيتا تے سب توں پہلی شخصیت نيں جنہاں نے لمحہ بھر وی غیر اللہ دی بندگی نئيں کيتی۔[۱۷]
علیؑ ہر وقت پیغمبرؐ دے نال رہندے سن ایتھے تک کہ آنحضرتؐ نے مکہ توں مدینہ ہجرت فرمائی تے شب ہجرت وی ـ جدوں کفار مکہ نے آپؐ دے گھر دے گرد گھیرا ڈالیا سی تے رات دی تاریدی ميں گھر اُتے ہلہ بول کر آپؐ نوں اپنے بستر اُتے نوں ٹکڑے ٹکڑے کرنے دا ارادہ رکھدے سن ـ علیؑ آپؐ دے بستر اُتے لیٹ گئے تے ایويں آنحضرتؐ مکہ روانہ ہوئے؛ تے علیؑ نے ہجرت دے بعد ـ آپؐ دی وصیت دے مطابق لوکاں نوں انہاں دی امانتاں لُٹیا داں، تے فیر اپنی والدہ، دختر رسولؐ تے دو ہور سوانیاں نوں لے کے مدینہ دی طرف روانہ ہوئے۔[۱۸]
امام علیؑ مدینہ وچ ہمہ وقت حضرت رسولؐ دے نال رہندے سن تے آپؐ نے کسی وی خلوت و جلوت وچ آپؑ نوں اپنے آپ توں دور نئيں کيتا تے اپنی واحد مکرمہ و معظمہ بیٹی دختر رسولؐ دی شادی آپؑ توں کرائی، تے جس وقت آپؐ اپنے اصحاب دے درمیان اخوت (مواخات) منعقد کر رہے سن، علیؑ نوں اپنا بھائی قرار دتا۔[۱۹]
علیؑ تمام رسول اللہؐ دی تمام جنگاں وچ شریک ہوئے سوائے جنگ تبوک کے، جدوں پیغمبر اسلامؐ نے آپؑ نوں مدینہ وچ اپنا جانشین بنایا۔ آپؑ نے کسی جنگ وچ قدم پِچھے نئيں ہٹایا، کدی وی آپؐ دے کسی حکم دی خلاف ورزی نئيں کيتی حتی کہ آپؐ نے فرمایا: "علی ہرگز حق توں تے حق ہرگز علی توں، جدا نئيں ہُندا"۔[۲۰]
پیغمبرؐ دے بعد
[سودھو]امام علی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (30 عام الفیل-40ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 11-40ھ | ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان |
---|---|
امام حسن مجتبی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (3تا50ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 40-50ھ | ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان امام علیؑ معاویہ بن ابی سفیان (41-61ھ) |
امام حسین علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (4تا61ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 50-61ھ | ابوبکر عمر بن خطاب عثمان بن عفان امام علیؑ امام حسنؑ معاویہ بن ابی سفیان یزید بن معاویہ |
امام زین العابدین علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (38تا95ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 61-95ھ | امام علی امام حسن معاویہ بن ابی سفیان یزید بن معاویہ معاویہ بن یزید مروان بن حکم(64-65ھ) عبدالملک بن مروان (65-86ھ) ولید بن عبدالملک (86تا96ھ) |
امام محمد باقر علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (57تا114ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 95-114ھ | معاویہ بن ابی سفیان یزید بن معاویہ معاویہ بن یزید مروان بن الحکم عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک (96-99ھ) عمر بن عبدالعزیز (99-101ھ) یزید بن عبدالملک (101-105ھ) ہشام بن عبدالملک (105-125ھ) |
امام جعفر صادق علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (82تا148ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 114-148ھ | عبدالملک بن مروان ولید بن عبدالملک سلیمان بن عبدالملک عمر بن عبدالعزیز یزید بن عبدالملک ہشام بن عبدالملک ولید بن یزید (125-126ھ) ولید بن عبدالملک (126-126ھ) ابراہیم بن ولید (126-127ھ) مروان بن محمد (127-132) ابوالعباس سفاح (132-136ھ) منصور دوانیقی (136-158ھ) |
امام موسی کاظم علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (128تا183ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 148-183ھ | مروان بن محمد ابوالعباس سفاح منصور دوانیقی مہدی عباسی(158-169) ہادی عباسی(169-170ھ) ہارونالرشید(170-193ھ) |
امام علی رضا علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (148تا203ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 183-203ھ | منصور دوانیقی مہدی عباسی ہادی عباسی ہارونالرشید امین عباسی (193-198ھ) مأمون عباسی (198-218ھ) |
امام محمد تقی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (195تا220ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 203-220ھ | امین عباسی مأمون المعتصم باللہ (218-227ھ) |
امام علی نقی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ ((254-212ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 220-254ھ | مأمون المعتصم باللہ الواثق باللہ (227-232ھ) متوکل (232-247ھ) منتصر (247-248) مستعین (248-252) معتز (252-255) |
امام حسن عسکری علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (232تا260ھ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 255-260ھ | متوکل منتصر مستعین معتز مہتدی (255-256) معتمد (256-278ھ) |
امام مہدی علیہ السلام ـــــــــــــــــــــــــــ (255ھ-زندہ) ـــــــــــــــــــــــــــ دور امامت: 260ھ-... | سانچہ:Colored معتز مہتدی معتمد معتضد (278-289ھ) مکتفی (289-295ھ) مقتدر (295-320ھ) قاہر (320-322ھ) راضی (322-329ھ) |
رسول اکرمؐ دے وصال دے دن علیؑ دی عمر 33 سال سی تے باوجود اس کے، کہ تمام دینی فضائل وچ سرآمد روزگار تے تمام اصحاب رسولؐ وچ ممتاز حیثیت رکھدے سن، صرف اس بہانے کہ آپ حالے نوجوان نيں تے لوک پیغمبرؐ دیاں جنگاں وچ آپؑ دے ہتھوں ہونے والی ہلاکتاں دی وجہ توں آپؑ دے دشمن نيں!، آپؑ نوں خلافت توں دور رکھیا گیا تے اس طرح عمومی مسائل و معاملات توں مکمل طور اُتے وکھ تھلگ ہوگئے؛ چنانچہ آپؑ نے گھر دے گوشے وچ بیٹھ کر افراد دی تربیت دا اہتمام کیا، رسول اللہؐ دے بعد خلفائے ثلاثہ دی 25 سالہ حکومت دا عرصہ خانہ نشینی وچ بسر کيتا ایتھے تک کہ خلیفۂ ثالث دے قتل دے بعد لوکاں نے آپؑ دے ہتھ اُتے بیعت دی تے آپؑ نوں خلیفہ دے طور اُتے منتخب کيتا۔ [۲۱]
امیرالمؤمنینؑ نے 4 سال 9 مہینے حکومت کیتی؛ سیرت نبوی اُتے کاربند رہے، اپنی خلافت نوں انقلاب دی صورت دتی تے مختلف شعبےآں وچ اصلاحات دے لئی اقدامات کيتے۔ آپؑ دی ایہ اصلاحات بعض منافع خوراں دے نقصان اُتے منتج ہوئے رہیاں سن چنانچہ بعض صحابہ ـ جنہاں وچ ام المؤمنین عائشہ، طلحہ تے زبیر پیش پیش سن ـ نے خلیفہ ثالث دے خون نوں دستاویز بنا کے مخالفت دا آغاز کيتا تے بغاوت تے بلؤاں دا آغاز کيتا۔ امیرالمؤمنینؑ نے بصرہ دے نیڑے اک مقام اُتے عائشہ، طلحہ تے زبیر دے خلاف اک جنگ لڑی جو جنگ جمل دے عنوان توں مشہور ہوئی تے اک جنگ عراق تے شام دی سرحد اُتے معاویہ دے خلاف لڑی جو جنگ صفین دے عنوان توں مشہور ہوئی۔ ایہ جنگ ڈیڑھ سال تک جاری رہی تے تیسری جنگ نہروان دے مقام اُتے خوارج دے خلاف لڑی جو جنگ نہروان دے ناں توں مشہور ہوئی۔ تے ایويں خلافت دے انہاں ایام وچ آپؐ دے مساعی تے اندرونی اختلافات دے خاتمے وچ صرف ہوئیاں؛ تے مختصر توں عرصے دے بعد 19 ماہ رمضان سنہ 40 ہجری دی صبح نوں مسجد کوفہ وچ تے حالت نماز وچ بعض خارجیاں دے ہتھوں زخمی ہوئے تے دو روز بعد 21 رمضان نوں شہید ہوئے۔[۲۲]
خصوصیات
[سودھو]تریخ دی گواہی تے دوستاں دی تصدیق تے دشمناں دے اعتراف دے مطابق امیرالمؤمنینؑ انسانی کمالات دے حوالے توں بےنقص سن تے اسلامی فضائل وچ پیغمبر اکرمؐ دی تربیت دا نمونۂ اتمّ سن ۔ جو مباحث آپؑ دی شخصیت دے حوالے توں ہوئے نيں تے جو کتاباں شیعہ، سنی تے ہور متجسس تے آگاہ قلمکاراں دے توسط توں اس موضوع اُتے لکھی گئیاں نيں، تریخ دی کسی وی شخصیت دے بارے وچ نئيں لکھی گئياں۔[۲۳]
علم و دانش:
امیرالمؤمنینؑ علم و دانش دے لحاظ توں پیغمبر اکرمؐ دے صحابہ تے تمام اہل اسلام دے درمیان اپنی مثال آپ سن تے اسلام دی پہلی شخصیت سن جنہاں نے علمی بیانات وچ استدلال تے برہان دے دروازے کھول دتے تے معارف الہیہ وچ فلسفیانہ روش توں بحث کيتی تے باطن قرآن دے بارے وچ اظہار خیال کيتا تے اپنے لفظ دے تحفظ دے لئی عربی دے قواعد وضع کيتے تے خطابت وچ قوی ترین عرب سن ۔[۲۴] (دیکھو: نہج البلاغہ)
شجاعت تے جسمانی طاقت:
علیؑ شجاعت وچ ضرب المثل سن تے تمام جنگاں وچ ـ جنہاں وچ آپؑ نے ـ خواہ پیغمبر اکرمؐ دے زمانے وچ ، خواہ آپؐ دے بعد ـ شرکت کيتی ـ کدی خوف و دہشت دا شکار نئيں ہوئے۔ تے اس دے باوجود کہ مختلف واقعات و حوادث وچ ـ منجملہ جنگ احد، جنگ حنین، جنگ خندق تے جنگ خیبر، اصحاب رسولؐ تے اسلام اُتے کپکپیاں طاری ہوئیاں، یا منتشر ہوکے فرار ہوئے ـ کدی وی دشمن نوں پیٹھ نئيں دکھادی تے تریخ ایسی کوئی مثال لیانے توں عاجز اے کہ طاقتور پہلوان تے جنگجو افراد آپؑ دے سامنے آئے ہاں تے فیر زندہ بچ نکلے ہاں؛ تے ايسے حال وچ آپؑ طاقت تے شجاعت دی انتہاواں اُتے ہُندے ہوئے وی کسی کمزور شخص نوں ہلاک نئيں کردے سن تے بھاگنے والے دا تعاقب نئيں کردے سن، کسی اُتے شبخون نئيں ماردے سن تے دشمن اُتے پانی بند نئيں کردے سن ۔ ایہ اسلام دی تریخ دے مسلّمات وچوں اے کہ جنگ خیبر وچ آپؑ نے اپنا ہتھ قلعۂ خیبر دے دروازے دے حلقے تک پہنچایا تے اک جھٹکے توں دروازے نوں اکھاڑ کر سُٹ دتا۔[۲۵] ہور فتح مکہ دے دن پیغمبر اکرمؐ نے بتاں دے توڑ دینے دا حکم دتا۔ بت ہُبَل مکہ دا سب توں وڈا بت تے عظیم الجثہ سنگی مجسمہ سی ـ جو کعبہ دے اُتے نصب کيتا گیا سی۔ علیؑ نے پیغمبر اکرمؐ دے حکم اُتے اپنے قدم آپؐ دے دوش اُتے رکھے تے کعبہ دے اُتے پہنچ گئے، بت ہُبَل نوں اکھاڑا تے تھلے گرا دتا۔[۲۶]
تقوٰی تے عبادت:
امیرالمؤمنینؑ تقوٰی تے عبادت الہی وچ وی یگانۂ روزگار سن ۔ کچھ لوک رسول اللہؐ دی خدمت وچ آئے تے امیرالمؤمنینؑ دی تلخیِ طبیعت دا شکاوہ کیہ تاں آپؐ نے فرمایا: "علی اُتے ملامت نہ کرو، اوہ اللہ دے عاشق و شیدائی نيں"۔ صحابی رسولؐ ابو دردا نے مدینہ دے نخلستان وچ دیکھیا کہ علیؑ خشکیدہ لکڑی دی مانند زمین اُتے گرے پئے نيں، اطلاع دینے دے لئی آپؑ دے گھر آیا تے آپؑ دی زوجہ مکرمہ نوں ـ دختر رسولؐ نوں تعزیت پیش کيتی تاں آپ(س) نے فرمایا: "میرے عموزادہ نئيں مرے بلکہ عبادت دی حالت وچ خوف خدا دی وجہ توں غش کرگئے نيں تے ایہ کیفیت آپؑ اُتے بارہیا طاری ہُندی اے "۔[۲۷]
رأفت و شفقت:
امیرالمؤمنینؑ ماتحتاں اُتے رأفت و شفقت، بےنواواں تے مسکیناں دے نال ہمدردی تے غرباء تے محتاجاں دی نسبت کرم و سخا دے لحاظ توں وی منفرد سن تے انہاں حوالےآں توں متعدد روایتاں تے حکایتاں [مآخذ وچ ] وچ منقول نيں۔ آپؐ جو کچھ وی حاصل کردے سن راہ خدا وچ محتاجاں تے مساکین و غرباء وچ تقسیم کردے سن تے خود بہت سختی تے سادگی وچ زندگی بسر کردے سن ۔ آپؑ زراعت نوں بہت پسند کردے سن تے عام طور اُتے کاریزاں کھودتے سن، شجرکاری تے بنجر زمیناں دی آبادی وچ مصروف رہندے سن، لیکن جو کاریز آپؑ آپ کھود کر انجام نوں پہنچاندے سن یا جو زمین آباد کردے سن، غرباء دی مدد دے لئی وقف کردتا کردے سن تے آپؑ دے اوقاف ـ جو "صدقۂ علی" دے عنوان توں مشہور سن ـ توں حاصل ہونے والی سالانہ آمدنی آپؐ دے دور خلافت دے آخری دناں وچ بہت قابل توجہ مبلغ (یعنی 24000 طلائی دینار) تک پہنچ گئی سی۔[۲۸]
دوسرے امام
[سودھو]امام حسن مجتبیؑ تے آپؑ دے بھائی امام حسینؑ امیرالمؤمنین علیؑ دے دو بیٹے نيں جنہاں دی والدہ ماجدہ پیغمبر اکرمؐ دی بیٹی حضرت فاطمہ(س) نيں۔ پیغمبر اکرمؐ بارہیا فرمایا کردے سن کہ "حسن تے حسین میرے بیٹے نيں" تے ايسے حوالے توں امیرالمؤمنینؑ اپنے دوسرے فرزنداں توں فرمایا کردے سن کہ "تم میرے فرزند ہوئے تے "حسن و حسین پیغمبر خداؐ دے فرزند نيں"۔[۲۹]
امام حسن مجتبیؑ سنہ 3 ہجری نوں مدینہ وچ پیدا ہوئے تے 7 سال تے چند مہینےآں تک رسول اللہؐ دے حضور توں مستفیض ہوئے تے آپؐ دی آغوش شفقت وچ رہے تے رسول اللہؐ دے وصال دے بعد ـ جو آپؑ دی والدہ حضرت فاطمہ(س) دی شہادت توں 3 یا 6 مہینے پہلے واقع ہوئی ـ آپؑ اپنے پدر بزرگوار دے زیر تربیت قرار پائے۔[۳۰]
امام حسن مجتبیؑ والد دی شہادت دے بعد خدا دے فرمان تے والد دی وصیت دے مطابق امامت دے منصب اُتے فائز ہوئے تے کچھ عرصے تک ظاہری خلافت دا عہدہ وی سنبھالے رکھیا۔ تقریبا 6 مہینےآں تک مسلماناں دے امور دا انتظام و انصرام کيتا تے اس عرصے دے دوران امیرالمؤمنینؑ تے معاویہ بن ابی سفیان ـ جو آپؑ دے خاندان دا ضدی دشمن سی تے برساں توں خلافت دی لالچ وچ (ابتداء وچ خون عثمان دے بہانے تے آخر کار خلافت دا صریح دعوی کرکے) لڑیا سی ـ نے عراق اُتے ـ جو آپؑ دی حکومت دا مرکز سی ـ لشکر کشی دی تے جنگ دا آغاز کيتا تے دوسری طرف توں امامؑ دے لشکر کے امراء نوں وڈی وڈی رقوم بطور رشوت، تے منصب و مرتبت دے وعدے، دے کے گمراہ کيتا تے آپؑ ہی دے لشکر نوں آپؑ دے خلاف بغاوت اُتے آمادہ کيتا۔
آخر کار، حضرت امام حسن مجتبیؑ صلح اُتے مجبور ہوئے تے بعض شرائط اُتے ظاہری حکومت معاویہ نوں بعض شرائط (من جملہ ایہ کہ خلافت معاویہ دی موت دے بعد امامؑ نوں ملے گی، معاویہ ولیعہد دا اعلان نئيں کريں گا تے شیعیان اہل بیتؑ دی جان و مال محفوظ ہوئے گی) پر، واگذار کردتی۔[۳۱]
معاویہ نے اس طرح اسلامی خلافت اُتے قبضہ کيتا تے عراق وچ داخل ہويا تے عام تے رسمی خطاب دے دوران صلح کيتی شرائط نوں منسوخ کيتا تے ہر راہ و روش نوں بروئے کار لیا کے شدید ترین انداز توں اہل بیت تے انہاں دے پیروکاراں اُتے ظلم و جبر روا رکھیا۔ فرزند رسولؐ امام حسنؑ نے اپنی امامت دا 10 سالہ دور نہایت گھٹن تے دشواری وچ گذارا ایتھے تک کہ آپؑ نوں اپنے گھر دے اندر وی امن نصیب نہ ہويا تے آخر کار سنہ 50 ہجری وچ معاویہ دی تحریک اُتے اپنی زوجہ (جعدہ بنت اشعث) دے ہتھوں مسموم ہوئے تے جام شہادت نوش کرگئے۔[۳۲]
امام حسنؑ انسانی فضائل و کمالات وچ اپنے والد ماجد تے نانا رسول اللہؐ دا نمونۂ کامل سن، تے جدوں تک آپؑ دا نانا زندہ سن، آپ تے آپ دے بھائی امام حسینؑ آنحضرتؐ دے ہاں منزلت رکھدے سن تے کدی انہاں نوں اپنے دوش اُتے سوار کردے سن ۔ شیعہ تے سنی محدثین نے رسول اکرمؐ توں روایت کيتی اے کہ آپؐ نے امام حسن مجتبی تے امام حسین دی شان وچ فرمایا:
ابناي هذان إمامان قاما أو قعدا؛
ترجمہ: میرے ایہ دو بیٹے امام نيں خواہ اوہ بیٹھے ہاں خواہ قیام کرن (یعنی ایہ دونے امام نيں خواہ خلاف ظاہریہ دا منصب سنبھالاں خواہ نہ سنبھالاں)۔
پیغمبر اکرمؐ تے امیرالمؤمنین علیؑ توں متعدد روایات منقول نيں جو ثابت کردیاں نيں کہ آپؑ اپنے والد دے بعد امام نيں۔[۳۳]
عاشورا دے بارے وچ اک تجزیہ
[سودھو]اگر کوئی امام حسینؑ دی تریخ حیات تے یزید دے احوال وچ باریک بینی دے نال غور و تدبر کرے تاں اس دے لئی اس حقیقت وچ شک دی گنجائش باقی نئيں رہندی کہ اس دن امام حسینؑ دے پاس تے قتل ہوجانے دے سوا کوئی چارہ نہ سی تے بیعت یزید ـ جو اسلام دی اعلانیہ پامالی دے مترادف سی ـ آپؑ دے لئی ممکن نہ تھی؛ کیونجے جے اک طرف توں یزید دین اسلام تے اس دے احکام دے لئی کسی قسم دی حرمت و احترام دا قائل نہ سی تے کسی وی اخلاقی تے دینی قاعدے تے قانون دا پابند نہ سی تاں دوسری طرف توں اوہ اسلام دے مقدست تے قوانین دا اعلانیہ مذاق اڑاندا سی تے لاپروائی توں انہاں نوں پامال کردا سی۔ جدوں کہ اس دے اسلاف دین دے بھیس وچ دینی قوانین دی مخالفت کيتا کردے سن، اوہ دین دی ظاہری صورت دا احترام کردے سن تے انہاں دینی نسبتاں اُتے فخر کيتا کردے سن جو مسلماناں دے نزدیک محترم سن؛ جداں: رسول اللہؐ دا صحابی ہونا وغیرہ۔[۳۴]
اور ایتھے توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ جو بعض مفسرین نے کہیا اے کہ انہاں دو پیشواواں (امام حسن و امام حسین) دے معیار مختلف سن ـ تے امام حسنؑ صلح پسند سن جدوں کہ امام حسینؑ جنگ نوں ترجیح دیندے سن ؛ ایتھے تک کہ وڈے بھائی نے 40000 دا لشکر ہونے دے باوجود معاویہ دے نال صلح کرلئی تے چھوٹے بھائی 40 افراد دے نال یزید دے خلاف میدان جنگ وچ اترے ـ اک بےجا تے بے بنیاد دعوی اے ؛ کیونجے اسيں دیکھدے نيں کہ ایہی امام حسینؑ جو حتی اک دن وی یزید دی بیعت دے سائے وچ جانے دے لئی تیار نئيں ہوئے، عرصہ 10 سال تک معاویہ دی حکومت وچ بھائی امام حسنؑ دی مانند رہے (امام حسنؑ وی 10 برس تک معاویہ دی حکومت وچ رہے سن )، تے کدی اس انداز توں مخالفت نئيں کيتی تے اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ جے امام حسنؑ و امام حسینؑ معاویہ دے خلاف کارزار دا راستہ اپناتے تاں یقینا قتل کيتے جاندے تے انہاں دا قتل اسلام دے لئی ذرہ برابر وی مفید نہ ہُندا؛ تے انہاں دی شہادت معاویہ دی بظاہر حق بجانب روشاں دے مقابلے وچ جو صحابی، کاتب وحی تے خال المؤمنین (مؤمناں دا ماماں) کہلواندا سی تے ہر قسم دی سازشاں کردا سی، غیر مؤثر ہُندی۔ استوں علاوہ اوہ اپنے گماشتاں دے ذریعے انہاں نوں قتل کروا سکدا سی تے خود جاکے سوگواری تے عزاداری دے لئی بیٹھ سکدا سی تے انہاں دی خونخواہی دا دعوی کرسکدا تھا؛ اوہی معاملہ جو اس نے خلیفۂ ثالث دے نال کيتا سی۔[۳۵]
تیسرے امام
[سودھو]امام حسین (سید الشہداء) علیہ السلام علیؑ دے دوسرے بیٹے نيں جنہاں دی والدہ ماجدہ فاطمہ بنت رسولؐ نيں۔ آپؑ سنہ 4 ہجری نوں مدینہ وچ پیدا ہوئے۔ آپؑ اپنے بھائی امام حسن مجتبیؑ دی شہادت دے بعد امر خدا توں تے آپؑ دی وصیت دے مطابق، منصب امامت اُتے فائز ہوئے۔[۳۶]
امام حسین علیہ السلام دے دس سالہ دور امامت دا زيادہ تر عرصہ معاویہ دے دور خلافت وچ گذرا سوائے آخری چھ مہینےآں کے۔ آپؑ نے ایہ عرصہ نہایت دشوار تے ناخوشگوار تے گھٹن بھرے حالات وچ بسر کيتا۔ کیونجے اک طرف توں دینی قوانین و ضوابط غیر معتبر ہوچکے سن تے حکومت کیتی خواہشات نے خدا تے رسولؐ دے احکام دی جگہ لی تھی؛ تاں دوسری طرف توں معاویہ تے اس دے کارگزار اہل بیت تے شیعیان اہل بیت نوں نقصان پہنچانے تے علیؑ تے آل علی دا ناں مٹانے وچ کوئی دقیقہ فرو گذاشت نئيں کيتا تاں دوسری طرف توں معاویہ نے اپنے بیٹے یزید دی خلافت دیاں بنیاداں استوار کرنے دی کوششاں دا آغاز کردتا سی تے مسلماناں دی اک جماعت یزید دی بے راہرویاں دی وجہ توں معاویہ دی انہاں کوششاں توں خوش نئيں سی۔ معاویہ نے انہاں مخالفتاں نوں سرکوب کرنے تے نويں مخالفتاں دا سد باب کرنے دے لئی ہور تشدد آمیز روشاں دا سہارا لیا سی۔[۳۷]
امام حسین نوں خواہ ناخواہ اس تاریک دور توں گذرنا پيا رہیا سی تے معاویہ تے اس دے گماشتاں دے ہر روحانی تشدد نوں برداشت کررہے سن حتی کہ سنہ 60 ہجری دے وسط وچ معاویہ دا انتقال ہويا تے اس دا بیٹا یزید باپ دی جگہ اُتے بیٹھ گیا۔[۳۸]
یزید دی بیعت توں انکار
[سودھو]محرم دی عزاداری |
واقعات |
---|
واقعہ کربلا شام غریباں |
شخصیتاں |
حسین ابن علی · عباس بن علی · علی اکبر · عبد الله الرضيع · زینب بنت علی · سکینہ بنت حسین · مسلم ابن عقیل · مسلم بن عوسجہ · حبیب ابن مظاہر · لسٹ شہدائے کربلا |
تھاں |
روضۂ امام حسين · العتبة العبَّاسيَّة • حُسينيَّة · متحف محرم |
تقریباں |
تاسوعاء • عاشورہ • اربعین |
رسماں |
مرثیہ • نوحہ • تعزیہ • روضه •
تکیه |
بیعت اک عربی روایت سی جو سلطنت تے امارت جداں اہم مسائل وچ نافذ ہُندی سی تے ماتحت افراد، بالخصوص عمائدین تے زعماء نوں سلطان یا امیر دے ہتھ اُتے بیعت کرنا پڑدی سی تے بیعت دے بعد جے کوئی قوم اس دی خلاف ورزی کردی تاں ایہ اس قوم دے لئی شرم تے ذلت دا باعث تے قطعی امضاء و تائید کيتی خلاف ورزی دی طرح، جرم مسلّم سمجھی جاندی تھی؛ تے سیرت نبوی وچ بیعت اس وقت معتبر سی جدوں ایہ اختیاری تے جبر دے بغیر انجام پاندی۔[۳۹]
امام حسین علیہ السلام دے دس سالہ دور امامت دا زيادہ تر عرصہ معاویہ دے دور خلافت وچ گذرا سوائے آخری چھ مہینےآں کے۔ آپؑ نے ایہ عرصہ نہایت دشوار تے ناخوشگوار تے گھٹن بھرے حالات وچ بسر کيتا۔ کیونجے اک طرف توں دینی قوانین و ضوابط غیر معتبر ہوچکے سن تے حکومت کیتی خواہشات نے خدا تے رسولؐ دے احکام دی جگہ لی تھی؛ تاں دوسری طرف توں معاویہ تے اس دے کارگزار اہل بیت تے شیعیان اہل بیت نوں نقصان پہنچانے تے علیؑ تے آل علی دا ناں مٹانے وچ کوئی دقیقہ فرو گذاشت نئيں کيتا تاں دوسری طرف توں معاویہ نے اپنے بیٹے یزید دی خلافت دیاں بنیاداں استوار کرنے دی کوششاں دا آغاز کردتا سی تے مسلماناں دی اک جماعت یزید دی بےراہرویاں دی وجہ توں معاویہ دی انہاں کوششاں توں خوش نئيں سی۔ معاویہ نے انہاں مخالفتاں نوں سرکوب کرنے تے نويں مخالفتاں دا سد باب کرنے دے لئی ہور تشدد آمیز روشاں دا سہارا لیا سی۔[۴۰]
امام حسین نوں خواہ ناخواہ اس تاریک دور توں گذرنا پيا رہیا سی تے معاویہ تے اس دے گماشتاں دے ہر روحانی تشدد نوں برداشت کررہے سن حتی کہ سنہ 60 ہجری دے وسط وچ معاویہ دا انتقال ہويا تے اس دا بیٹا یزید باپ دی جگہ اُتے بیٹھ گیا۔[۴۱]
یزید دی بیعت توں انکار
[سودھو]بیعت اک عربی روایت سی جو سلطنت تے امارت جداں اہم مسائل وچ نافذ ہُندی سی تے ماتحت افراد، بالخصوص عمائدین تے زعماء نوں سلطان یا امیر دے ہتھ اُتے بیعت کرنا پڑدی سی تے بیعت دے بعد جے کوئی قوم اس دی خلاف ورزی کردی تاں ایہ اس قوم دے لئی شرم تے ذلت دا باعث تے قطعی امضاء و تائید کيتی خلاف ورزی دی طرح، جرم مسلّم سمجھی جاندی تھی؛ تے سیرت نبوی وچ بیعت اس وقت معتبر سی جدوں ایہ اختیاری تے جبر دے بغیر انجام پاندی۔[۴۲]
معاویہ نے قوم دے جانے پہچانے افراد توں یزید دے لئی بیعت لی سی لیکن اس نے امام حسینؑ توں کوئی حجت نئيں کيتی سی ایتھے تک کہ اس نے یزید توں وصیت کيتی سی کہ جے حسین بن علی بیعت توں انکار کرن تاں اس گل نوں اگے نہ بڑھاؤ تے خاموشی تے چشم پوشی اختیار کرو؛ کیونجے اس نے مسئلے دے دونے پہلؤاں دا صحیح تجزایہ کیہ سی تے اس دے خطرناک انجام توں آگاہ سی۔[۴۳]
لیکن یزید غرور و تکبر تے لاپروائی دی وجہ توں باپ دی وصیت اُتے عمل کرنے دے لئی تیار نہ ہوئی تے باپ دے چل بسنے دے فورا بعد والی مدینہ نوں حکم دتا کہ امام حسین توں اس دے لئی بیعت لے تے جے نہ ماناں تاں انہاں نوں گرفتار کرکے شام روانہ کرے!! چنانچہ مدینہ دے والی نے یزید دی درخواست امامؑ نوں پہنچیا دتی تے آپؑ نے اس قضیے دے بارے وچ سوچ بچار دے لئی مہلت منگی تے رات دے وقت اپنے اہل خاندان دے ہمراہ مدینہ توں مکہ دی طرف ہجرت کرگئے تے حرم پروردگار وچ پناہ لی جو اسلام وچ باضابطہ مقام امن سی۔[۴۴]
مکہ وچ قیام
[سودھو]مدینہ توں مکہ دی طرف ہجرت دا واقعہ وچ رجب المرجب دے آخر تے شعبان المعظم سنہ 60 ہجری نوں پیش آیا تے امام حسینؑ نے تقریبا 4 مہینےآں تک مکہ وچ جائے پناہ دے عنوان توں، قیام کيتا تے ایہ خبر عالم اسلام دے گوشے گوشے وچ پھیل گئی۔ اک طرف توں اوہ لوک سن جو معاویہ دے زمانے دے مظالم توں ناراض سن تے یزید دی خلافت انہاں دی ناراضگی وچ وادھا کررہی سی تاں دوسری طرف توں بے شمار خطوط و مراسلات شہر مکہ وچ پہنچ رہے سن تے آپؑ توں درخواست کررہے سن کہ عراق تشریف جا کے لوکاں دی رہبری سنبھالاں تے ظلم و ستم دا تختہ الٹنے دے لئی اٹھاں چنانچہ ایہ صورت حال یزید دے لئی خطرناک سی۔[۴۵]
مکہ وچ امام حسینؑ دا قیام جاری سی کہ حج دے ایام آن پہنچے تے مسلمانان عالم حج دے لئی گروہ در گروہ تے جوق در جوق حج بجا لیانے دی تیاریاں کرنے لگے؛ ايسے اثناء وچ آپؑ نوں اطلاع ملی کہ یزید دے کچھ گماشتے حجاج کرام دے بھیس وچ مکہ وچ داخل ہوئے نيں جنہاں نے احرام دے تھلے ہتھیار چھپا رکھے نيں تے انہاں نوں حکم دتا گیا اے کہ آپؑ نوں اعمال حج دے دوران [دہشت گردی دا نشانہ بنا کے] قتل کردتیاں[۴۶]
فرزند رسولؐ نے اعمال وچ تخفیف کردتی تے مکہ چھڈنے دا عزم کيتا تے لوکاں دے درمیان کھڑے ہوئے تے مختصر سا خطاب کرکے عراق دی طرف عزیمت دا اعلان کيتا۔ آپؑ نے اس مختصر توں خطاب وچ اپنی شہادت دی خبر دتی تے مسلماناں توں کہیا کہ اوہ اس ہدف دے حصول وچ آپؑ دا نال داں تے راہ خدا وچ اپنے خون دا نذرانہ پیش کرن تے اگلے دن اپنے خاندان تے اصحاب دے اک گروہ دے نال عراق دی طرف عزیمت فرمائی۔[۴۷]
امام حسینؑ نے بیعت نہ کرنے دا قطعی فیصلہ کيتا سی تے اچھی طرح جاندے سن کہ قتل کيتے جاواں گے تے بنو امیہ دی وڈی عسکری قوت، جس نوں عمومی بےراہروی تے بے ارادہ عوام بالخصوص عراقی عوام دی بنا اُتے تقویت مل رہی سی، آپؑ نوں زندہ نئيں چھڈے گی۔[۴۸]
بعض سرکردہ افراد نے خیرخواہی دی بنا پر، آپؑ دا راستہ روکیا تے اس عزیمت تے تحریک دے خطرات گوش گذار کرائے لیکن آپؑ نے فرمایا: "ميں بیعت نئيں کراں گا تے ظلم و جبر دی حکومت کیتی تائید نئيں کراں گا، وچ جتھے وی جاواں تے جتھے وی قیام کراں اوہ مینوں قتل کرن گے تے وچ جو مکہ نوں چھڈ دے جارہیا ہاں اس دا سبب ایہ اے کہ خانہ خدا دی حرمت دی رعایت کرنا چاہندا ہاں تے وچ نئيں چاہندا کہ میرا خون بہا کر اس دی حرمت شکنی کيتی جائے۔[۴۹]
بسوئے کوفہ
[سودھو]امام حسینؑ کوفہ دی جانب روانہ ہوئے، بیچ راستے، جدوں کہ حالے چند روز دا فاصلہ باقی سی، آپؑ نوں اطلاع دتی گئی کہ کوفہ وچ یزید دے والی ابن زیاد نے آپؑ دے نمائندے (مسلم بن عقیل) تے شہر دے زعیم، آپ دے مخلص دوست تے حامی (ہانی بن عروہ) نوں قتل کيتا اے تے اس دے حکم توں پیراں وچ رسیاں بنھ کر لاشاں نوں گلیاں تے بازاراں وچ گھسیٹا اے تے شہر تے اس دے نواح اُتے کڑی نگرانی دی جارہی اے تے دشمن دے ہزاراں سپاہی آپؑ دا انتظار کررہے نيں چنانچہ ہن موت دے سوا کوئی چیز انہاں دا استقبال نہیںکرے گی۔ ایتھے اوہ نقطہ سی جتھے امامؑ نے قطعی فیصلہ کيتا کہ اس راہ وچ جان دی بازی لگیا دین گے تے اپنا سفر جاری رکھیا۔[۵۰]
کربلا
[سودھو]کوفہ توں تقریبا 70 کلومیٹر دے فاصلے اُتے کربلا نامی صحرا واقع سی جس وچ لشکر يزید نے امام حسینؑ تے آپؑ دے خاندان تے اصحاب دا محاصرہ کيتا۔ امام حسینؑ اٹھ روز تک کربلا وچ سن، محاصرے دا حلقہ ہر روز تنگ توں تنگ تر تے دشمن دی سپاہ وچ وادھا ہُندا گیا تے بالآخر 30000 یزیدی سپاہیاں نے آپؑ تے آپؑ دے خاندان نوں گھیر لیا۔[۵۱]
ان چند دناں دے دوران امام حسینؑ نے اپنے ٹھکانےآں نوں مضبوط کیا، اہل ترین اصحاب نوں پاس رکھیا، رات دے وقت سب نوں بلوایا تے مختصر خطبہ دے کے فرمایا: "ایتھے سانوں موت تے شہادت دے سوا کوئی چیز وی نئيں ملے گی تے انہاں لوکاں دا میرے سوا کسی دے نال وی کوئی سروکار نئيں اے۔ ميں نے اپنی بیعت تسيں توں اٹھا لی تے جو وی چاہے رات دی تاریکی دا فائدہ اٹھا کے اپنی جان اس ہولناک بھنور توں چھڑا چلا جائے"۔[۵۲]
فیر فرمایا: "چراغاں نوں گل کردو تے اکثر ساتھی ـ جو بعض خاص مقاصد دے لئی آپؑ دے نال سن منتشر ہوئے تے عاشقان حق دی مختصر سی جماعت (اصحاب وچوں چالیس افراد) تے افراد خاندان دے سوا کوئی وی نال نہ رہیا۔[۵۳]
امامؑ نے اک بار فیر باقیماندہ اصحاب نوں اکٹھا کيتا تے انہاں دی آزمایش دی تے اصحاب تے ہاشمی اعزاء و اقارب توں خطاب کرکے فرمایا: "ان دشمناں دا کم میرے توں اے، تسيں وچوں جو وی چاہے رات دے اندھیرے وچ اپنی جان بچا کر چلا جائے لیکن اس بار آپ دے باوفا ساتھیاں نے مختلف قسم دے لفظاں وچ جواب دتا کہ "ہم ہرگز راہ حق توں منہ نئيں موڑاں گے جس دے امام آپ نيں تے آپ دے پاک دامن توں ہرگز دست کش نہ ہون گے تے جدوں تک ساڈے جسم وچ جان تے ساڈے ہتھ وچ شمشیر اے، آپ دے حرم دا دفاع کرن گے۔[۵۴] بااں حال، امام سجادؑ توں منقولہ روایت دے مطابق جدوں امام حسینؑ نے اصحاب نوں خطبہ دے کے انہاں نوں جانے دی اجازت دتی تاں سب نے جانے توں انکار کيتا تے سب نے اٹھیا کر ایمان و شجاعت تے ولایت اہل بیتؑ توں مالامال جذبات دے نال رہنے تے توں لمحۂ شہادت، پامردی دکھانے اُتے اصرار کيتا۔ [۵۵]
9 محرم دی شام نوں دشمن دی طرف توں امامؑ نوں (بیعت یا جنگ) دی آخری تعمیل آگئی تے آپؑ نے اس رات عبادت تے راز و نیاز دے لئی مہلت لی تے اگلے روز جنگ دا فیصلہ کيتا۔ [۵۶] (دیکھو: روز تاسوعا)
10 محرم سنہ 61 ہجری، امامؑ اپنے قلیل ساتھیاں دے ہمراہ (جنہاں دی تعداد زیادہ توں زیادہ 90 تک پہنچکی سی تے انہاں وچ چالیس افراد اوہ سن جو آپؑ دے نال کربلا آئے سن تے 30 توں کچھ زیادہ افراد جنگ کيتی رات تے دن دے دوران دشمن دے لشکر توں وکھ ہوکے آپؑ توں آملے سن تے باقی افراد دا تعلق بنو ہاشم توں سی جنہاں وچ آپؑ دے بھائی، بیٹے، بھتیجے، بھانجے تے عمو زادگان شامل سن ) دشمن دے کے بے شمار لشکر کے سامنے صف آرا ہوئے تے جنگ شروع ہوئی۔[۵۷] (دیکھو: روز عاشورا)
اس روز اوہ صبح توں سہ پہر تک لڑے تے سیدالشہداءؑ تے آپؑ دے اصحاب دے تمام افراد شہید ہوئے (شہداء وچ امام حسن مجتبیؑ دے دو کم سن فرزند تے امام حسینؑ دے اک شیرخوار، وی شامل سن )۔ [۵۸]
بنوامیہ دی رسوائی
[سودھو]واقعۂ کربلا تے اہل بیتؑ دی سوانیاں و بچیاں نوں شہر بہ شہر گھمائے جانے تے اسیراں دے درمیان زینب کبری(س) تے امام سجادؑ دے کوفہ و شام وچ متعدد بار خطبےآں نے بنو امیہ نوں رسوا کردتا تے معاویہ دی عشراں اُتے محیط تشہیری مسانوں ناکارہ کردتا ایتھے تک کہ یزید نے اپنے ہی گماشتاں دے اعمال توں ملأ امام وچ بیزاری دا اعلان کيتا تے واقعۂ کربلا مؤثر ترین سبب سی جس نے اپنے طویل المدت اثر دے طور اُتے بنو امیہ دی حکومت دا تختہ الٹ کر رکھ دتا، شیعہ دی جڑاں نوں مستحکم کيتا تے اس دے قلیل المدت آثار وچوں اک ایہ سی کہ پورے عالم اسلام وچ بغاوتاں تے تحریکاں دا آغاز ہويا جنہاں نہایت خونریز جنگاں وچ بدل گئياں تے جنگ و نزاع دی ایہ صورت حال 12 برساں تک جاری رہی؛ ایتھے تک کہ امام حسین علیہ السلام دے قتل وچ شریک ہونے والےآں وچوں اک فرد دست انتقال دی گرفت توں جان نہ بچا سکا۔[۵۹]
عاشورا دے بارے وچ اک تجزیہ
[سودھو]اگر کوئی امام حسینؑ دی تریخ حیات تے یزید دے احوال وچ باریک بینی دے نال غور و تدبر کرے تاں اس دے لئی اس حقیقت وچ شک دی گنجائش باقی نئيں رہندی کہ اس دن امام حسینؑ دے پاس تے قتل ہوجانے دے سوا کوئی چارہ نہ سی تے بیعت یزید جو اسلام دی اعلانیہ پامالی دے مترادف سی، آپؑ دے لئی ممکن نہ تھی؛ کیونجے جے اک طرف توں یزید دین اسلام تے اس دے احکام دے لئی کسی قسم دی حرمت و احترام دا قائل نہ سی تے کسی وی اخلاقی تے دینی قاعدے تے قانون دا پابند نہ سی تاں دوسری طرف توں اوہ اسلام دے مقدست تے قوانین دا اعلانیہ مذاق اڑاندا سی تے لاپروائی توں انہاں نوں پامال کردا سی۔ جدوں کہ اس دے اسلاف دین دے بھیس وچ دینی قوانین دی مخالفت کيتا کردے سن، اوہ دین دی ظاہری صورت دا احترام کردے سن تے انہاں دینی نسبتاں اُتے فخر کيتا کردے سن جو مسلماناں دے نزدیک محترم سن؛ جداں: رسول اللہؐ دا صحابی ہونا وغیرہ۔[۶۰]
اس توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ جو بعض مفسرین نے کہیا اے کہ انہاں دو پیشواواں (امام حسن تے امام حسین) دے معیار مختلف سن ـ تے امام حسنؑ صلح پسند سن جدوں کہ امام حسینؑ جنگ نوں ترجیح دیندے سن ؛ ایتھے تک کہ وڈے بھائی نے 40000 دا لشکر ہونے دے باوجود معاویہ دے نال صلح کرلئی تے چھوٹے بھائی 40 افراد دے نال یزید دے خلاف میدان جنگ وچ اترے ـ اک بےجا تے بے بنیاد دعوی اے ؛ کیونجے اسيں دیکھدے نيں کہ ایہی امام حسینؑ جو حتی اک دن وی یزید دی بیعت دے سائے وچ جانے دے لئی تیار نئيں ہوئے، عرصہ 10 سال تک معاویہ دی حکومت وچ بھائی امام حسنؑ دی مانند رہے (اور امام حسنؑ وی 10 برس تک معاویہ دی حکومت وچ رہے سن )، تے کدی اس انداز توں مخالفت نئيں کيتی تے اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ جے امام حسنؑ تے امام حسینؑ معاویہ دے خلاف کارزار دا راستہ اپناتے تاں یقینا قتل کيتے جاندے تے انہاں دا قتل اسلام دے لئی ذرہ برابر وی مفید نہ ہُندا؛ تے انہاں دی شہادت معاویہ دی بظاہر حق بجانب روشاں دے مقابلے وچ جو صحابی، کاتب وحی تے خال المؤمنین (مؤمناں دا ماماں) کہلواندا سی تے ہر قسم دی سازشاں کردا سی، غیر مؤثر ہُندی۔ استوں علاوہ اوہ اپنے گماشتاں دے ذریعے انہاں نوں قتل کروا سکدا سی تے خود جاکے سوگواری تے عزاداری دے لئی بیٹھ سکدا سی تے انہاں دی خونخواہی دا دعوی کرسکدا تھا؛ اوہی معاملہ جو اس نے خلیفۂ ثالث دے نال کيتا سی۔[۶۱]
چوتھے امام
[سودھو]امام زین العابدین علیہ السلام (علی بن حسین ملقب بہ زین العابدین و سجاد) تیسرے امام دے فرزند نيں جنہاں دی والدہ ایران دے بادشاہ یزدگرد سوئم دی بیٹی شاہ زنان (المعروف بہ شہربانو) نيں۔ آپؑ تیسرے امام دے واحد بیٹے سن جو باقی سن ؛ جدوں کہ آپؑ دے تن بھائی کربلا وچ شہید ہوئے چکے سن تے آپؑ وی والد دے نال کربلا آئے سن لیکن (چونکہ کربلا وچ قیام دے دوران) بیمار سن تے ہتھیار اٹھانے تے لڑنے توں عاجز سن، جہاد وچ شریک نہ ہوسکے تے شہید نئيں ہوئے تے اسیران اہل بیت رسولؐ دے ہمراہ شام روانہ کيتے گئے۔[۶۲]
اسیری دے ایام گذارنے دے بعد، یزید دی ہدایت پر، رائے عامہ دی دلجوئی دی غرض توں احترام دے نال مدینہ لُٹیا دتے گئے۔ آپؑ نوں دوسری بار اموی خلیفہ عبدالملک بن مروان دے حکم اُتے بیڑیاں تے زنجیراں وچ جکڑ کر شام لے جایا گیا تے دوبارہ مدینہ واپس آگئے۔[۶۳]
چوتھے امام مدینہ واپسی دے بعد اپنے گھر وچ گوشہ نشین ہوئے تے ہر اجنبی اُتے اپنے گھر دا دروازہ بند کردتا، عبادت الہی وچ مصروف ہوئے تے ابو حمزہ ثمالی تے ابو خالد کابلی سمیت خواصِ شیعہ دے سوا کسی دے نال رابطہ نئيں کردے سن ۔ البتہ خواص آپ توں اسلامی معارف اخذ کرکے شیعیان اہل بیت دے درمیان پھیلا دیندے سن تے اس طریقے توں تشیع نوں بہت فروغ ملیا تے اس فروغ دے اثرات پنجويں امام دے زمانے وچ ظہور پذیر ہوئے۔[۶۴]
چوتھے امام دے باقیماندہ آثار وچ آپؑ دی دعاواں نيں جو صحیفۂ سجادیہ دی صورت وچ شائع ہُندی رہیاں نيں؛ ایہ 57 دعاواں نيں جو صحیح ترین معارف الہیہ اُتے مشتمل نيں تے اسنوں زبور آل محمد وی کہیا جاندا اے۔[۶۵]
چوتھے امامؑ 35 سالہ امامت دے بعد، بعض شیعہ روایات دے مطابق سنہ 95 ہجری وچ اموی، مروانی خلیفہ ہشام بن عبدالملک دی تحریک اُتے اس دے بھائی ولید بن عبدالملک دے ہتھوں مسموم تے شہید ہوئے۔[۶۶]
پنجويں امام
[سودھو]امام محمد بن بن علی (باقر: علم و دانش دا سینہ چاک کرکے اس دے راز و رمز تک پہنچنے والا تے شکافتہ کرنے والا تے اوہ لقب اے جو رسول اللہؐ نے پنجويں امام نوں عطا کيتا اے ) چوتھے امام دے فرزند نيں جو سنہ 57 ہجری وچ پیدا ہوئے، واقعۂ کربلا وچ موجود سن تے اپنے والد دی شہادت دے بعد اللہ دے امر تے اپنے اسلام (رسول خداؐ، علیؑ تے امامین حسنینؑ دی وصیت دے مطابق، عہدۂ امامت اُتے فائز ہوئے تے سنہ 114 یا 117 ہجری وچ (شیعہ روایات دے مطابق اموی خلیفہ ہشام بن عبدالملک دے بھتیجے ابراہیم بن ولید بن عبدالملک دے ہتھوں مسموم اور) شہید ہوئے۔[۶۷]
پنجويں امام دے زمانے وچ اک طرف توں بنو امیہ دے مظالم دی وجہ توں اسلامی ملکاں دے کِسے علاقے وچ انقلاب بپا ہُندا سی تے جنگاں چھڑ جاندیاں سن تے اموی خاندان نوں اندرونی اختلافات دا سامنا سی تے اس مسائل نے اموی خلافت نوں مصروف کررکھیا سی تے ایہ صورت حال امویاں نوں اہل بیتؑ دے خلاف کوئی اقدام کرنے توں روکے رکھدی سی۔[۶۸] تے دوسری طرف توں کربلا دے المیے تے اہل بیتؑ دی مظلومیت ـ جس دی نمائندگی چوتھے امامؑ کررہے سن ـ مسلماناں نوں اہل بیتؑ دی طرف مائل کررہی سی۔ ایہ اسباب و عوامل نے مل کے، عام لوکاں ـ بالخصوص شیعیان اہل بیت ـ نوں سیلاب دی مانند مدینہ دی جانب متوجہ کردتا تے امامؑ دے لئی معارف اہل بیت دی ترویج دے امکانات فراہم کيتے جو آپؑ توں پہلے دے ائمہؑ دے لئی فراہم نئيں ہوئے سن ؛ تے اس حقیقت دی گواہی اوہ بے شمار احادیث نيں جو پنجويں امام توں نقل ہوئیاں نيں؛ تے شیعہ علماء تے رجال علم و دانش دی اک وڈی جماعت نے مختلف علوم و فنون دے مختلف شعبےآں وچ آپؑ دے مکتب توں فیض حاصل کيتا اے تے انہاں دے ناں فہرستاں تے کتاباں رجال وچ ثبت ہوئے نيں۔[۶۹]
چھیويں امام
[سودھو]مام جعفر بن محمد (صادق) پنجويں امام دے فرزند نيں جو سنہ 83 ہجری وچ پیدا ہوئے تے منصور عباسی دی تحریک اُتے سنہ 148 ہجری تے شہید کردتے گئے۔[۷۰]
چھیويں امام دے عہد وچ اسلامی ملکاں وچ متعدد انقلابات شروع ہوگئے سن تے خاص طور اُتے مسوِّدہ (سیاہ پوشاں) دی تحریک، جو بنو امیہ دی خلافت نوں گرانے دے لئی شروع ہوئی تھی؛ تے خونریز لڑائیاں لڑی جارہیاں سن جو آخر کار بنو امیہ دی خلافت و خاندان دے زوال اُتے منتج ہوئیاں۔ اس دے نتیجے وچ معرض وجود وچ آنے والی صورت حال توں استفادہ کرکے امام باقرؑ نے اپنی 20 سالہ امامت دے دوران اسلامی حقائق تے معارف اہل بیتؑ دی ترویج دی جو بنیاد رکھی سی، اس دے پیش نظر، امام صادقؑ نوں دینی تعلیمات دی نشر و اشاعت دے لئی زیادہ مناسب ماحول تے بیشتر امکانات ملے۔[۷۱]
چھیويں امام نے اپنے دور امامت دے آخر تک ـ جو خلافت بنی امیہ دے اواخر تے خلافت بنی عباس دے اوائل، دے ہم عصر سی ـ نويں صورت حال تے معرض وجود وچ آنے والے مناسب ماحول توں استفادہ کرکے دینی تعلیمات دی ترویج دا اہتمام کيتا تے مختلف فنون تے عقلی و نقلی علوم وچ زرارہ، محمد بن مسلم، مؤمن طاق، ہشام بن حکم، ابان بن تغلب، ہشام بن سالم، حریز بن عبداللہ ازدی کوفی سجستانی، ہشام کلبی نسابہ، کیمیا دان جابر بن حیان صوفی سمیت متعدد شخصیتاں دی پرورش تے تربیت کیتی۔ ایتھے تک کہ سفیان سوری، مذہب حنفی دے امام، ابو حنیفہ، قاضی سکونی تے قاضی ابو البختری سمیت اہل سنت دی متعدد علمی شخصیتاں نوں امام صادقؑ توں حصول فیض دا اعزاز حاصل اے۔ مشہور اے کہ چھیويں امام دے حوزۂ درس توں 4000 محدثین تے علماء فارغ التحصیل ہوئے نيں۔[۷۲]
امامین صادقین (یعنی امام باقر و امام صادق) علیہما السلام توں منقولہ احادیث دی تعداد پیغمبر اکرمؐ تے باقی 10 ائمہ توں منقولہ حدیثاں توں زیادہ اے۔[۷۳]
چھیويں امامؑ نوں اپنے دور امامت دے اواخر وچ عباسی خلیفہ منصور عباسی دے ظلم توں دچار ہونا پيا۔ منصور نے آپؑ دی کڑی نگرانی شروع کی، آپؑ نوں محدود کيتا۔ منصور نے سادات تے علویاں دے حق وچ مختلف قسم دے مظالم تے تشدد آمیز اقدامات روا رکھے، جو بنو امیہ نے ـ سنگ دلی تے لاپروائیاں دے باوجود ـ روا نئيں رکھے سن ۔ علویاں نوں منصور دے حکم اُتے گرفتار کيتا جاندا سی تے تاریک زنداناں دی گہرائیاں وچ تشدد تے آزار و اذیت کرکے انہاں دی زندگیاں دا خاتمہ کيتا جاندا سی تے بعض دے سر اجتماعی طور اُتے قلم کيتے جاندے سن، بعض نوں زندہ در گور کيتا جاندا تے بعض نوں عمارتاں دی بنیاداں تے دیواراں دے بیچ قرار دتا جاندا سی تے انہاں دے اُتے عمارتاں بنائی جاندیاں سن۔[۷۴]
منصور نے حکم دتا کہ امام صادقؑ نوں مدینہ توں گرفتار کيتا جائے (چھیويں امام اس توں پہلے وی اک بار عباسی خلیفہ سفاح دے حکم اُتے عراق لیایا گیا سی تے اس توں پہلے اک بار اپنے والد امام محمد باقرؑ دے ہمراہ، ہشام بن عبدالملک دے حکم پر، دمشق لے جایا گیا سی)۔ منصور نے امامؑ نوں بلوایا تاں کچھ عرصے تک آپؑ دی نگرانی دی تے کئی بار آپؑ دے قتل دے منصوبے بنائے تے آپؑ دی بےحرمتی دی لیکن آخر کار اس نے اجازت دتی کہ آپؑ مدینہ واپس چلے جاواں؛ امامؑ مدینہ واپس چلے گئے تے باقی عمر شدید تقیے تے تقریبا گوشہ نشینی دی حالت وچ گذاری، ایتھے تک کہ منصور دی سازش دے تحت مسموم تے شہید کردتے گئے۔[۷۵]
منصور نے چھیويں امام دی شہادت دی خبر وصول کرکے مدینہ دے والی نوں لکھیا کہ پسماندگان نوں دلاسہ دینے دے بہانے امامؑ دے گھر چلا جائے تے امامؑ دا وصیت نامہ منگوا کر پڑھ لے تے دیکھ لے کہ جس نوں امامؑ نے وصی تے جانشین دے طور اُتے متعارف کرایا ہوئے اس دا سر فی المجلس ہی قلم کردے؛ تے البتہ منصور دا مقصود ایہ سی کہ مسئلۂ امامت دا خاتمہ کيتا جائے تے تشیع دے چراغ نوں ہمیشہ دے لئی گل کردے؛ لیکن اس دی سازش دے برعکس، مدینہ دے والی نے جدوں امامؑ دی وصیت نوں پڑھ لیا تاں دیکھیا کہ آپؑ نے پنج افراد نوں بحیثیت جانشین متعین کيتا اے: 1۔ منصور عباسی، 2۔ مدینہ دا والی، 3۔ وڈا بیٹا عبداللہ افطح، 4۔ چھوٹا بیٹا موسی تے انہاں دی والدہ 5۔ حمیدہ خاتون (جو امام موسی کاظم علیہ السلام دی والدہ سن۔ امام صادقؑ نے اس تدبیر دے ذریعے منصور دی سازش نوں خاک وچ ملایا سی۔[۷۶]
ستويں امام
[سودھو]امام موسی بن جعفر (کاظم) چھیويں امامؑ دے فرزند نيں جو سنہ 128 ہجری وچ پیدا ہوئے تے سنہ 183 ہجری نوں [ہارون عباسی دے حکم پر] قیدخانے وچ مسموم تے شہید ہوئے۔ آپؑ [سابقہ ائمہؑ دی طرح] امر پرورگار تے والد دی وصیت توں عہدۂ امامت اُتے فائز ہوئے۔[۷۷]
ستويں امام عباسی خلفاء وچوں منصور، ہادی، مہدی تے ہارون دے ہم عصر سن تے شدید ترین گھٹن تے تاریک دور وچ سخت تقیے دی حالت وچ زندگی گذارنے اُتے مجبور سن ۔ ایتھے تک کہ بالآخر ہارون حج دے عنوان توں مدینہ چلا گیا تے اس دے حکم اُتے امام کاظمؑ نوں ـ مسجد النبیؐ وچ نماز بجا لارہے سن ـ گرفتار کرکے زنجیراں وچ جکڑ لیا تے قیدخانے وچ مقید کرلیا۔ آپؑ نوں مدینہ توں بصرہ تے بصرہ منتقل کيتا گیا تے برساں تک اک قید خانے توں دوسرے تے دوسرے توں ميں منتقل کيتا جاندا رہیا تے بالآخر آپؑ نوں بغداد وچ سندی بن شاہک دی زندان وچ قید کيتا گیا جتھے آپؑ نوں مسموم تے شہید کيتا گیا تے مقبرہ قریش وچ سپرد خاک کيتا گیا جو اس وقت شہر کاظمیہ کہلاندا اے۔[۷۸]
اٹھويں امام
[سودھو]امام علی بن موسی (رضا) ستويں امام دے فرزند نيں جو مشہور ترین تریخ دے مطابق سنہ 148 ہجری وچ پیدا ہوئے تے سنہ 203 نوں [مامون دے ہتھوں مسموم ہوکے] شہید ہوئے۔[۷۹]
اٹھويں امام اپنے والد بزرگوار دی شہادت دے بعد اللہ دے امر تے اسلاف دی جانب توں متعارف کيتے جانے دی بنا پر، عہدۂ امامت اُتے فائز ہوئے تے ہارون عباسی، امین عباسی تے مامون عباسی دے ہم عصر سن ۔[۸۰]
باپ دے انتقال دے بعد بھائیاں "مامون تے امین" دے درمیان اختلافات پیدا ہوئے جس دی وجہ توں خونریز جنگاں ہوئیاں تے امین ماریا گیا چنانچہ مامون سریر خلافت اُتے مسلط ہويا۔ اس دن تک علوی سادات دے خلافت بنو عباس دی روش تشدد پسندانہ تے کشت و خون اُتے مبنی سی تے ایہ روش مسلسل شدید توں شدید تر ہُندی رہی تھی؛ جس دی وجہ توں کچھ عرصہ خاموشی چھا جاندی سی لیکن فیر وی کوئی علوی عباسیاں دے خلاف قیام کردا تے خونریز جنگ تے آشوب دا ماحول بن جاندا سی تے ایہ بجائے خود عباسی حکمراناں دے لئی شدید تے ناخوشگوار آزمائش سی جس توں انہاں نوں گذرنا پڑدا سی۔ تے اہل بیت وچ شیعیان اہل بیت دے ائمہؑ بھانويں قیام تے تحریک بپا کرنے والےآں دے نال تعاون نئيں کردے سن تے انہاں مسائل وچ مداخلت توں دور رہندے سن، لیکن انہاں دناں شیعہ آبادی اچھی خاصی سی تے اوہ سب ائمۂ اہل بیت نوں اپنے پیشوا تے مفترض الطاعہ امام، تے پیغمبر اکرمؐ دے حقیقی خلفاء تے جانشین سمجھدے سن ۔ اوہ خلافت دے نظام نوں ـ جو قیصر کسرٰی دے دربار دی صورت اختیار کرگیا سی، تے بعض بےراہرو افراد دے زیر انتظام ہُندا سی ـ ناپاک نظام سمجھدے سن تے اسنوں اپنے پاک پیشواواں دے مقدس دامن توں دور دیکھدے سن، چنانچہ اس صورت حال دا دوام و تسلسل عباسی نظام خلافت دے لئی خطرناک سی تے اس دے وجود نوں خطرے توں دوچار کردا سی۔[۸۱]
مامون نے سوچیا کہ انہاں آزمائشاں نوں ـ جنہاں نوں اس دے اسلاف دی ستر سالہ روش ختم نئيں کرسکی سی ـ نويں روش تے نويں سیاست توں ختم کردے؛ تے اوہ روش ایہ سی کہ اٹھويں امامؑ نوں ولایت عہدی دا منصب سونپ دے تے ایويں ہر مسئلے دا خاتمہ کرے؛ کیونجے اس صورت وچ علوی ایسی حکومت دے خلاف کوئی اقدام نہ کردے جنہاں وچ انہاں دا اپنا وی کردار ہُندا تے شیعہ وی ـ جو خلافت تے اس دے کارگزاراں نوں پلید و ناپاک سمجھدے سن ـ جدوں اپنے امام دے ہتھوں نوں خلافت دی پلیدی توں آلودہ دیکھدے تاں اوہ ـ جو ائمۂ اہل بیت دے تئاں معنوی اعتقاد تے باطنی عقیدہ رکھدے سن ـ اپنا عقیدہ کھوجاواں گے، انہاں دا مذہبی نظم و نسق ختم ہوجائے گا تے اس دے بعد انہاں دی طرف توں خلافت نوں کوئی خطرہ لاحق نہ ہوسکے گا۔[۸۲]
نويں امام
[سودھو]امام محمد بن علی (تقی) (ابن الرضا)، اٹھويں امام دے فرزند نيں جو سنہ 195 ہجری نوں مدینہ وچ پیدا ہوئے تے شیعہ احادیث دے مطابق سنہ 220 ہجری وچ معتصم عباسی دے حکم اُتے اپنی زوجہ ام الفضل بنت مامون دے ہتھوں مسموم تے شہید ہوئے نيں تے کاظمین دے مقام اُتے اپنے جد امجد ستويں امامؑ دے پہلو وچ مدفون نيں۔[۸۳]
آپؑ اپنے والد بزرگوار دی شہادت دے بعد امر خدا تے اسلاف طاہرین دی وصیت دے مطابق، منصب امامت اُتے فائز ہوئے۔ امام جوادؑ والد دی شہادت دے وقت مدینہ وچ سن ۔ مامون نے آپؑ نوں بغداد طلب کيتا ـ جو انہاں دار الخلافہ سی ـ تے آپؑ دے نال بظاہر محبت توں پیش آیا تے وڈی مہربانی برتی تے اپنی بیٹی دا آپؑ توں عقد کيتا۔ تے آپؑ نوں بغداد وچ روکے رکھیا۔ اوہ درحقیقت اس واسطے توں آپؑ اُتے اندرون خانہ و بیرون خانہ کڑی نگرانی دا انتظام کيتا۔ امامؑ کچھ عرصے تک بغداد وچ روہے تے فیر مامون دی اجازت توں مدینہ گئے تے مامون دے عہد حکومت دے آخر تک مدینۃ الرسول وچ رہے۔ مامون دا انتقال ہويا تاں معتصم نے زمام خلافت سنبھال لی، امامؑ نوں دوبارہ بغداد طلب کرکے زیر نگرانی رکھیا تے آخرکار ـ جداں کہ دسیا گیا ـ معتصم دی تحریک اُتے اپنی زوجہ ام الفضل بنت مامون دے ہتھوں مسموم تے شہید ہوئے۔[۸۴]
دسويں امام
[سودھو]امام علی بن محمد (نقی)، نويں امامؑ دے فرزند سنہ 212 ہجری نوں مدینہ وچ پیدا ہوئے تے سنہ 254 ہجری نوں (شیعہ روایات دے مطابق) عباسی خلیفہ معتز دے ہتھوں ـ زہر دے ذریعے توں ـ شہید ہوئے[۸۵] تے سامرا وچ مدفون ہوئے۔
دسويں امام ست عباسی خلفاء ـ مامون، معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین تے معتز ـ دے ہم عصر سن ۔ سنہ 220 وچ آپؑ دے والد بزرگوار بغداد وچ مسموم ہوکے شہید ہوئے تاں آپؑ اس وقت مدینہ وچ سن ۔ بأمر خدا تے اسلاف طاہرین دی وصیت دے مطابق منصب امامت اُتے فائز ہوئے۔ آپؑ نے دینی معارف دی تبلیغ تے نشرواشاعت دا اہتمام کيتا۔ ایتھے تک کہ متوکل نے خلافت اُتے قبضہ کيتا۔ [۸۶]
متوکل نے سنہ 243 ہجری نوں [حاسدین دی] چغلیاں دے نتیجے وچ اپنے اک امیر نوں حکم دتا کہ امامؑ نوں مدینہ توں سامرا لے آئے تے آپؑ دے ناں اک محبت آمیز تے تعظیم و تکریم توں بھر پور خط لکھیا تے سامرا دی طرف روانہ ہوکے ملاقات دے لئی آنے دی درخواست کيتی۔ امامؑ سامرا آئے تاں بظاہر کوئی اقدام عمل وچ نئيں لیایا گیا لیکن متوکل نے آپؑ دے لئی آزار و اذیت تے ہتک حرمت دے تمام ممکنہ اسباب فراہم کيتے تے کئی بار قتل تے توہین دی غرض توں آپؑ نوں طلب کيتا تے اس دے حکم توں آپؑ دے گھر دی تلاشی لی گئی۔[۸۷]
خاندان رسالت دے نال دشمنی وچ عباسی خلفاء وچ متوکل دی کوئی مثال نہ سی تے بطور خاص علیؑ دی نال شدید دشمنی برتتا سی تے آشکارا دشنام طرازی کردا سی۔ اس نے اک نقل اتارنے والے مسخرے نوں حکم دتا سی کہ بزم عیش وچ امیرالمؤمنینؑ دا مذاق اڑاندا رہے تے ایويں اوہ دیکھ کے ہنستا تھا!! اس نے سنہ 237 ہجری وچ کربلا وچ ضریح امام حسینؑ نوں منہدم کيتا جائے چنانچہ حرم امام حسینؑ تے اطراف وچ بنے ہوئے بے شمار گھراں نوں منہدم کرکے زمین دے برابر کردتا گیا! تے حکم دتا کہ حرم امام حسینؑ اُتے پانی بنھیا جائے تے متوکل نے حکم دتا کہ ہموار دی ہوئی زمین وچ ہل چلایا جائے توں کہ حرم دا اسم و رسم تک مٹ جائے۔[۸۸]
متوکل دے زمانے وچ حجاز وچ سکونت پذیر علوی سادات دی زندگی دے حالات افسوسناک حد تک خراب سن جنہاں دی سوانیاں دے پاس چہرہ چھپانے دے لئی کوئی ساتر نئيں ہُندا سی تے اکثر سوانیاں دے پاس پھٹی پرانی چادر ہُندی سی جس نوں اوہ نماز دے وقت باری باری استعمال کردیاں سن۔ ايسے طرح دے مظالم اس نے مصر وچ مقیم علوی سادات دے نال وی روا رکھے۔ دسويں امامؑ متوکل دے تشدد تے آزار و اذیت اُتے صبر کردے سن حتی کہ متوکل چل بسا تے اس دے بعد منتصر، مستعین تے معتر اَگڑ پِچھڑ بر سر اقتدار آئے تے آپؑ معتز دی سازش دے نتیجے وچ مسموم تے شہید ہوئے۔[۸۹]
گیارہويں امام
[سودھو]امام حسن بن علی (عسکری) دسويں امام دے فرزند نيں جو سنہ 232 ہجری قمری وچ پیدا ہوئے تے سنہ 260 ہجری قمری نوں (شیعہ روایات دے مطابق) عباسی خلیفہ معتمد دی سازش توں مسموم تے شہید ہوئے۔[۹۰]
گیارہويں امام اپنے والد ماجد دی شہادت دے بعد بامر خدا تے گذشتہ معصوم پیشواواں دے تعین دے نتیجے وچ منصب امامت اُتے فائز ہوئے تے ست سال دے عرصے تک امام رہے۔ اس عرصے وچ آپؑ نوں عباسی خلافت دی ناقابل برداشت دباؤ تے نگرانی دے تحت نہایت تقیے دی حالت وچ زندگی گذارنا پئی تے آپ دی روش نہایت محتاطانہ سی۔ آپؑ دے گھر دا دروازہ عوام ـ ایتھے تک کہ شیعیان اہل بیت ـ دے لئی بند رہندا سی تے صرف خواصّ شیعہ نوں ملاقات کيتی اجازت دیندے سن ۔ بااں وجود آپ اکثر و بیشتر قید وچ رہندے سن تے اس قدر شدید دباؤ دا سبب ایہ سی کہ:
- اولاً: انہاں زمانےآں وچ شیعہ دی آبادی تے قوت وچ قابل قدر وادھا ہويا تھا؛ تے سب نوں معلوم ہوچکيا سی کہ "شیعہ اوہ نيں جو امامت دے قائل نيں" ائمۂ شیعہ پہچانے گئے سن تے معروف و مشہور سن ؛ ايسے بنا اُتے عباسی خلافت نے پہلے توں کدرے زیادہ، ائمہؑ دی نگرانی شروع کررکھی سی تے ہر ممکنہ روش نوں بروئے کار لیا کے اسرار آمیز سازشاں دے ذریعے انہاں نوں محو و نابود کرنے دے درپے سی۔ ثانیا
- ثانیاً: عباسی خلافت جان چکی سی کہ خواص شیعہ گیارہويں امام دے لئی اک فرزند دے قائل نيں تے اوہ جو احادیث امامؑ تے آپؑ دے آباء و اجداد توں نقل کردے نيں انہاں دی رو توں آپؑ دے ایہ فرزند اوہی مہدی موعود(عج) نيں جنہاں دی خبر شیعہ تے سنی راویاں تے محدثین نے نقل کيتی اے تے انہاں نوں امام دوازدہم کہیا جاندا اے۔[۹۱]
چنانچہ گیارہويں امام اُتے گذشتہ ائمہؑ دی نسبت زیادہ سخت نگرانی کيتی جاندی سی تے خلیفۂ وقت نے قطعی فیصلہ کيتا سی کہ داستان امامت دا خاتمہ کردے تے اس گھر دا درواز ہمیشہ دے لئی بند کردے۔ چنانچہ جبب معتمد عباسی نوں معلوم ہويا کہ امامؑ بیمار نيں تاں اس نے اک طبیب آپؑ دے پاس روانہ کيتا تے اپنے معتمدین تے قضات (= قاضیاں) وچوں چند افراد نوں حکم دتا کہ آپؑ دے گھر دی نگرانی کرن تے گھر دے اندرونی حالات اُتے نظر رکھن، تے امامؑ دی شہادت دے بعد گھر دی تلاشی لاں۔ خلیفہ دے گماشتاں نے دائیاں دے توسط توں امامؑ دی کنیزےآں دا معائنہ کروایا تے دو سال تک اس دے جاسوس گیارہويں امام دا خلف لبھن وچ مصروف رہے حتی کہ مکمل طور اُتے مایوس تے ناامید ہوئے۔[۹۲]
شہادت دے بعد گیارہويں امام نوں سامرا وچ اپنے گھر دے اندر آپؑ دے والد بزرگوار دسويں امام دے پہلو وچ سپرد خاک کيتا گیا۔[۹۳]
بارہويں امام
[سودھو]حضرت مہدی موعود (جو امام عصر، صاحب الزمان [امام زمانہ] دے ناں توں یاد کيتے جاندے نيں) سنہ 256 ہجری نوں سامرا وچ پیدا ہوئے تے سنہ 260 ہجری وچ اپنے والد ماجد دی شہادت تک آپؑ دے زیر تربیت رہے تے لوکاں دی نظراں توں اوجھل رہندے سن تے خواص شیعہ وچوں تھوڑے جہے افراد دے سوا کسی نوں آپ(عج) دی ملاقات دا شرف حاصل نئيں ہُندا سی تے والد دی شہادت دے بعد آپ(عج) امامت دے منصب اُتے فائز ہوئے تاں بامر خدا غائب ہوئے تے اپنے نُوّابِ خاص (= نائبین خاص) دے سوا کسی دے سامنے ظاہر نئيں ہُندے سن سوائے خاص استثنائی حالات کے۔[۹۴]
نوّاب خاص
[سودھو]بارہويں امام نے کچھ عرصے تک عثمان بن سعید عَمری نوں ـ جو آپ(عج) دے والد تے جد امجد دے اصحاب وچوں سن تے انہاں دے معتمد تے امین سن ـ نائب خاص قرار دتا تے انہاں دے توسط توں شیعیان اہل بیت دے سوالات دا جواب دیندے سن ۔ عثمان بن سعید دی وفات دے بعد انہاں دے بیٹے محمد بن عثمان عَمری امام(عج) دے نائب مقرر ہوئے جنہاں دی وفات دے بعد ایہ منصب ابو القاسم حسین بن روح نوبختی نوں سونپ دتا گیا۔ حسین بن روح دی وفات دے بعد علی بن محمد سمری ناحیۂ مقدسۂ امام عصر(عج) دے نائب خاص سن ۔[۹۵]
سنہ 329 ہجری وچ علی بن محمد سمری دی وفات نوں حالے چند روز باقی سن کہ ناحیۂ مقدسہ دی جانب توں اک توقیع صادر ہوئی جس وچ علی بن محمد سمری نوں ہدایت کيتی گئی سی کہ "تم اج توں چھ دن بعد دنیا توں رخصت ہوجاؤگے تے اس دے بعد نیابت خاصہ دا دروازہ بند ہوچکيا اے تے ہن غیبت کبری واقع ہوئے گی تے اس دن تک جاری رہے گی جدوں خداوند متعال اذن ظہور دے گا۔
چنانچہ اس توقیع دے مطابق بارہويں امام(عج) دی غیبت دے دو مرحلے نيں:
- غیبت صغری: جس دا آغاز سنہ 260 ہجری تے اختتام سنہ 329 ہجری نوں ہويا تے ایہ غیبت تقریبا 70 سال تک جاری رہی۔
- غیبت کبری: جو سنہ 329 توں شروع ہوئی تے جدوں تک خدا چاہے گا جاری رہے گی۔ رسول اللہؐ شیعہ تے سنی دے ہاں متفق علیہ حدیث دے ضمن وچ فرماندے نيں:
آئمہؑ دے بارے وچ اہل سنت دیاں کتاباں
[سودھو]سطور بالا دے علاوہ، اہل سنت دے حلفےآں وچ وی ائمہؑ دی شخصیت دا ذکر نہایت عزت و احترام دے نال کيتا جاندا سی تے ایہی احترام کدی انہاں دے فضائل وچ کِسے کتاب دی تالیف دے اسباب فراہم کردا سی۔
اہل سنت دے ہاں فضائل اہل بیتؑ وچ تالیف ہونے والی کتاباں دی تعداد کم نئيں اے۔ اس سلسلے وچ مؤلفین دے لئی اک الہام بخش اثر، "ابوالفضل یحیی بن سلامہ حصکفی (متوفٰی سنہ 551 یا 553 ہجری) دا قصیدہ اے جس وچ تمام ائمۂ طاہرین دے ناں لے کے انہاں دی مدح کيتی گئی اے۔[۹۷]۔[۹۸]
علمائے اہل سنت دے توسط توں بارہ اماماں دے فضائل وچ لکھی جانی والی کتاباں دے بعض نمونے درج ذیل نيں:
- مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، تالیف: کمال الدین ابن طلحہ شافعی (متوفٰی 562 ھ)، مطبوعہ نجف، دارالکتب التجاریہ؛
- تذکرۃ خواص الامۃ فی خصائص الائمۃ، تالیف: حنفی عالمی دین یوسف بن قزاوغلی، سبط ابن جوزی (متوفٰی 654 ہجری)، اشاعت مکرر، منجملہ نجف، 1369 ہجری قمری؛
- الفصول المہمۃ فی معرفۃ الائمہ، تالیف: ابن صباغ مالکی (متوفٰی 855 ہجری) جو بارہیا، منجملہ نجف وچ ، دار الکتب التجاریہ دے توسط توں زیور طبع توں آراستہ ہوئی اے۔ تے اس دے متعدد تے مختلف النوع تے کثیر نسخے عالم اسلام دے قلمی کتاباں خاناں وچ محفوظ نيں جو اس گل دا ثبوت اے کہ ایہ کتاب مختلف صدیاں وچ رائج تے دستیاب رہی اے۔ [۹۹]. ابن صباغ نے اپنی اس کاوش وچ شیعہ کتاباں منجملہ شیخ مفید دی کتاب الارشاد توں بکثرت اقتباست لئے نيں۔ (ص 192، 213، جم)؛
- الشذرات الذہبیہ یا الائمۃ الاثنا عشر، تالیف: حنفی دمشقی عالم شمس الدین ابن طولون، (متوفٰی 953 ھ)، ط بیروت، 1958 عیسوی، باہتمام صلاح الدین المنجد؛
- الاتحاف بحب الاشراف، تالیف: مصر دے شافعی عالم عبداللہ بن عامر شبراوی، (متوفٰی 1172 ہجری)، ط قاہرہ، 1313 ہجری قمری؛
- نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، تالیف: سید مؤمن شبلنجی (متوفٰی بعد وچ 1290 ہجری)، طبع مکرر منجملہ قاہرہ وچ ، سنہ 1346 ہجری؛
- ینابیع المودۃ، تالیف: حنفی عالم سلیمان بن ابراہیم قندوزی، (متوفٰی 1294 ہجری)، ط استنبول، 1302 ہجری۔[۱۰۰]
حوالے
[سودھو]- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، صص 197-199۔
- ↑ سورہ بقرہ، آیت 124۔
- ↑ کلینی، كافى ج1 ص294۔
- ↑ ابن بابویہ، عیون اخبار الرضا، ج2،ص100، مجلسی، بحار الانوار، ج23، ص32۔... و يمنع ظالمهم من مظلومهم، و منها أنه لو لم يجعل لهم إماما قيما أمينا حافظا مستودعا لدرست الملة، و ذهب الدين و غيرت السنة والاحكام، ولزاد فيه المبتدعون، و نقص منه الملحدون، و شبهوا ذلك على المسلمين...۔
- ↑ سورہ انبیاء، آیت 73۔
- ↑ ہور دیکھئے:وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ۔
ترجمہ: تے انہاں وچوں اساں کچھ پیشوا قرار دتے جو ساڈے حکم توں ہدایت کردے نيں جدوں کہ انہاں نے صبر توں کم لیا تے اوہ ساڈی آیتاں اُتے یقین کردے سن ۔ سورہ انبیاء، آیت 24۔ - ↑ سورہ یس، آیات 82 و 83۔
- ↑ طباطائی، تفسیر المیزان، ج14، ص430۔
- ↑ سلیم بن قیس ہلالی، اسرار آل محمدؐ، ص227۔
- ↑ دیکھو: نجاشی، رجال، 440۔
- ↑ نجاشی، رجال، ص 219، 298۔
- ↑ بخاری، صحیح، ج8،ص127، مسلم، صحیح، ج3، ص1452-1453، ابو داؤد، سنن، ج4،ص106، ترمذی، سنن، ج4،ص501۔
- ↑ نعمانی، الغیبہ، ص62،ابن بابویہ، الخصال، ص469 تے بعد دے صفحات، خزاز، کفایت الاثر، ص49 تے بعد دے صفحات، ابن عیاش، مقتضب الاثر، ص4۔
- ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج1،ص398، 406، حاکم، المستدرک علی الصحیحین، ج4، ص501، نعمانی، الغیبہ، 74- 75، خزاز، کفایت الاثرو ص23 تے بعد دے صفحات، ابن عیاش، مقتضب الاثر، 3۔
- ↑ طباطبائی، شیعہ در اسلام، ص199۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص199۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص199-200۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص200۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص200-201۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص201۔
- ↑ طباطبائی، شیعہ در اسلام، ص201۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص201-202۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ص202۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص202-203۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص203۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص203-204۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص204۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص204-205۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ص205۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ص205۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، صص205-206۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، صص206-207۔
- ↑ طباطبائی، شیعہ در اسلام، صص207۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص214-215۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص215۔
- ↑ طباطبائی، شیعہ در اسلام، ص207۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، صص208-207۔
- ↑ طباطبائی، شیعہ در اسلام، ص208۔
- ↑ طباطبائی، شیعہ در اسلام، ص208۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ص208-207۔
- ↑ طباطبائی، شیعہ در اسلام، ص208۔
- ↑ طباطبائی، شیعہ در اسلام، ص208۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ص209۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ص209۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، صص209-210۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص210۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص210۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص210۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص211۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص211۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص211-212۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص212۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص212۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص212۔
- ↑ امین العاملی، سید محسن، أعيان الشيعہ، ج7، ص241۔
- ↑ طباطبائی، شیعه در اسلام، ص212-213۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص213۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص213۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص214۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص214-215۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص215۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص 215-216۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص216۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص216۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص216۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص216-217۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص217۔
- ↑ طباطبائی، شیعہ در اسلام، ص217۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص217-218۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص218۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص218-219۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص219۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص219۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص219-220۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص220۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص220-221۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص221۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص221۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص222۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص222۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص222-223۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص223۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص 224-225۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص225۔
- ↑ طباطبائی، شیعہ در اسلام، صص225-226۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص226۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص226۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص226-227۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص227۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص 227-228۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص228۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص229۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص229۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص230۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، صص230-231۔
- ↑ طباطبائی، اوہی ماخذ، ص231۔
- ↑ دیکھو: سبط ابن جوزی، تذکرة خواص الامة فی خصائص الائمة، 365- 367۔
- ↑ ابن طولون، الشذرات الذهبیه یا الائمه الاثنا عشر، 40-43۔
- ↑ طباطبایی، اهل البیتؑ فی المکتبة العربیة، شمارہ 17، ص109-113۔
- ↑ ہور آثار و تالیفات دے لئی رجوع کرن: طباطبایی، اهل البیتؑ فی المکتبة العربیة، شمارہ 2، ص52، شمارہ 4، ص100، 101، شمارہ 17، ص100۔
مآخذ
[سودھو]- قرآن کریم
- نہج البلاغہ، ترجمہ سید جعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی، 1377 ہجری شمسی۔
- سید محمد حسین طباطبائی، شیعہ در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1383 ہجری شمسی۔
- ابن بابویہ، محمد، الخصال، بہ کوشش علی اکبر غفاری، قم، 1403 ہجری قمری۔
- اوہی مؤلف، عیون اخبار الرضاؑ، منشورات موسسة الاعلمي للمطبوعات بيروت، 1404 ہجری قمری۔
- ابن صباغ مالکی، علی، الفصول المهمہ، نجف، دار الکتب التجاریہ.
- ابن طولون، محمد، الائمہ الاثنا عشر، بہ کوشش صلاح الدین منجد، بیروت، 1958 عیسوی۔
- ابن عیاش جوهری، احمد، مقتضب الاثر، قم، 1379 ہجری قمری۔
- ابن یمین فریومدی، دیوان اشعار، تصحیح: حسین علی باستانی راد، بیجا: انتشارات کتابخانه سنائی، 1344 ہجری شمسی۔
- ابو داؤد سجستانی، سلیمان، سنن، بہ کوشش محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره، دار احیاء السنہ النبویہ۔
- احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313 ہجری قمری۔
- امین العاملی، سید محسن، أعيان الشيعہ۔
- بخاری، محمد، صحیح، استانبول، 1315 ہجری قمری۔
- ترمذی، محمد، سنن، بہ کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، 1357 ہجری قمری/1938 عیسوی۔
- حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، 1334 ہجری قمری۔
- خزاز قمی، علی، کفایہ الاثر، قم، 1401 ہجری قمری۔
- سبط ابن جوزی، یوسف، تذکره الخواص، نجف، 1383 ہجری قمری/1964 عیسوی۔
- سید مرتضی، علی، الذخیره، بہ کوشش احمد حسینی، قم، 1411 ہجری قمری۔
- طباطبایی، عبدالعزیز، «اهل البیتؑ فی المکتبہ العربیہ»، تراثنا، قم، 1405 ہجری قمری۔
- علامہ حلی، حسن، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، مکتبہ المصطفوی.
- کتاب سلیم بن قیس، بہ کوشش علوی حسنی نجفی، بیروت، 1400 ہجری قمری/1980 عیسوی۔
- کلینی رازی، محمد بن یعقوب، الناشر دار الكتب الاسلاميہ، تهران - بازار سلطاني، الجزء الاول الطبعہ الثالثہ 1388 ہجری قمری۔
- مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح، بہ کوشش محمد فؤاد عبد الباقی، قاهره، 1955 عیسوی۔
- نجاشی، احمد، الرجال، بہ کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، 1407 ہجری قمری۔
- نعمانی، محمد، الغیبہ، بیروت، 1403 ہجری قمری/1983 عیسوی۔
باہرلے جوڑ
[سودھو]- مضمون دا ماخذ: دانشنامہ بزرگ اسلامی
|