ابن ابی الحدید
ابن ابی الحدید | |
---|---|
جم | 30 دسمبر 1190 [۱] |
وفات | 2 جون 1258 (68 سال)[۱] |
شہریت | خلافت عباسیہ |
عملی زندگی | |
پیشہ | شاعر ، مورخ ، الٰہیات دان |
پیشہ ورانہ زبان | عربی |
شعبۂ عمل | علم کلام ، شاعری |
باب ادب | |
ترمیم |
معلومات شخصیت | |
---|---|
مکمل نام | عِزّ الدین ابو حامد عبدالحمید بن ہبۃ اللہ |
لقب | ابن ابی الحدید |
وجہ شہرت | شرح نہج البلاغہ |
مدفن | بغداد |
نمایاں کارنامے | |
دیگر سرگرمیاں |
عِزّ الدین ابو حامد عبد الحمید بن ہبۃ اللہ (586-650 ھ/1191-1253 ء)، ابن ابی الحدید دے نام توں مشہور نيں۔ اپنے زمانے دے شاعر، ادیب تے نہج البلاغہ دے شارح سن ۔ اوہ فقہی اعتبار توں شافعی تے کلامی اعتبار توں معتزلی سن لیکن اس دے باوجود امام علیؑ نوں باقی تِناں خلفا توں افضل سمجھدے ہوئے آپؑ دے خلاف قیام کرنے والےآں نوں باغی، فاسق تے اہل دوزخ سمجھدے سن مگر ایہ کہ اوہ توبہ کرن۔ امیرالمؤمنین(ع) دی شان وچ انہاں دا لکھیا ہويا قصیدہ عینیہ امامؑ دی ضریح دے گرد لکھیا گیا اے۔
سوانح حیات
[سودھو]عز الدین ابو حامد عبدالحمید بن ہبۃ اللہ بن محمد بن محمد بن محمد بن حسین بن ابی الحدید مداینی، اول ذی الحجہ ۵۸۶ھ/۱۱۹۱ ع، نوں مدائن وچ پیدا ہويا تے اسی شہر وچ پلا ودھا۔ مستعصم عباسی دا شیعہ وزیر ابن علقمی توں رفاقت دی وجہ توں دار الخلافہ دا دیوان نویس بن گیا۔ [۲] شروع وچ دار التشریفات دا کاتب رہیا تے ۶۲۹ ھ نوں خزانے دے کتاب دا عہدہ سنبھالا تے اس دے کچھ عرصہ بعد دیوان دا کاتب بنا۔ صفر ۶۴۲ ھ /جولائی ۱۲۴۴ ء نوں حلہ دا ناظر معین ہويا۔ فیر امیر علاءالدین طَبّرْس دے بچےآں دا استاد تے فیر عَضُدی ہسپتال دا ناظر تے آخر کار بغداد دی لائبریری دا ناظر بن گیا۔[۳]
ابن ابیالحدید دے ابن علقمی توں گہرے روابط سن تے انہاں نوں وزیر دی حمایت حاصل سی۔ اسی لئے شرح نہج البلاغہ تے قصاید السبع نوں وزیر دے نام تقدیم کیتا تے انہاں توں نفیس انعام وصول کیتا۔ [۴] جدوں ۶۴۲ ھ/۱۲۴۴ ء نوں مغول نے بغداد اُتے حملہ کیہ تو عباسی فوج نے شرف الدین اقبال شرابی دی سپہ سالاری وچ مغول نوں شکست دتی تے ابن ابی الحدید نے اس کامیابی نوں ابن علقمی دی تدبیر دا نتیجہ قرار دیندے ہوئے اوہدی شان وچ اک قصیدہ لکھیا جس دے کچھ بیت شرح نہج البلاغہ دی شرح[۵] وچ درج ہوئے نيں۔ ۶۵۵ ھ/۱۲۵۷ ء نوں بغداد اُتے ہلاکو خان دے حملے وچ ابن ابی الحدید تے انہاں دا بھائی موفق الدین مغلاں دے ہتھوں گرفتار ہوئے تے انہاں نوں قتل کرنے دا حکم سنادتا گیا لیکن ابن علقمی تے خواجہ نصیرالدین طوسی دی وساطت توں موت توں نجات پائے۔[۶]
بغداد دا مغولاں دے ہتھ آنے دے کچھ عرصہ بعد ہی ابن ابی الحدید وفات پا گئے۔ انہاں دی وفات دے بارے وچ مورخاں دا اختلاف اے تے بعض مآخذ وچ 655 ھ قرار دتا گیا اے۔ [۷]جدوں کہ بعض دوسرےآں نے سنہ ۶۵۶ ھ قرار دتا اے۔[۸]
علمی زندگی
[سودھو]ابتدائی تعلیم اپنے وطن مدائن وچ حاصل کیتا تے اوتھے اُتے کلامی مذاہب سیکھا تے معتزلہ مکتاباں دی طرف مائل ہوگیا۔ [۹] فیر بغداد جاکر اوتھے دے علما توں کسب فیض کیتا۔ جنہاں وچوں اکثر شافعی مذہب دے مننے والے سن ۔ اوتھے کتاباں پڑھنے تے علم دے حصول تے علمی تے ادبی محافل وچ شرکت کرنے لگے تے بسمۃ السحر دے مولف دے بقول اوہ معتزلی جاحظی بن گیا۔[۱۰] اسی طرح ابوالبقاء عکبری تے ابوالخیر مصدق بن شبیب واسطی توں علم ادب سیکھا[۱۱]
ابن ابی الحدید شاعری وچ وڈے ماہر سن تے مختلف مضامین وچ اشعار پڑھا کردے سن لیکن انہاں دی مناجات تے عرفانی اشعار بہت مشہور نيں۔ صدر اسلام دی تاریخ دا حالے انہاں نوں وڈا علم سی ۔ علامہ حلی (متوفی ۷۲۶ھ/ ۱۳۲۶ء) نے اپنے والد توں تے انہاں نے ابن ابی الحدید توں روایت کيتی اے۔[۱۲]
مذہب
[سودھو]آپ اصول وچ معتزلی تے فروع وچ شافعی مسلک سن ۔ تے کہیا گیا اے کہ سنی تے شیعہ توں یک درمیانی طریقہ اپنایا سی ۔ شرح نہج البلاغہ وچ عقیدتی مسائل وچ خود نوں جاحظ دے موفق ہونے دی تصریح دی اے ؛[۱۳] اسی لئے انہاں نوں معتزلی جاحظی کہیا گیا اے۔ شرح نہج البلاغہ وچ تحقیق کرنے توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ ابن کثیر دے برخلاف کہ شیعہ غالی قرار دتا تھا[۱۴] انہاں نوں معتدل معتزلی قرار دتا جاسکدا اے۔ آپ اپنی کتاب دے آغاز وچ ابوبکر دی بیعت شرعی طور اُتے صحیح ہونے اُتے معتزلی شیوخ (متقدم، متاخر، بصریون، بغدادیون) توں دا اتفاق ہونے دا ذکر کیتا اے تے کہندا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرف توں اس بیعت اُتے کوئی نص نئيں آئی اے لیکن صرف عوام دا انتخاب کہ جسنوں اجماع تے غیر اجماع دونے طریقےآں توں پیشوا معین کرنے دا راستہ قرار دتا اے تے ایہ صحیح اے۔ [۱۵]
امام علیؑ دے بارے وچ عقیدہ
[سودھو]ابن ابی الحدید معتزلہ مذہب دی پیروی کردے ہوئے امام علیؑ نوں باقی تِناں خلفاء توں برتر سمجھدے نيں تے تصریح کردے نيں کہ اوہ کثرت ثواب تے فضل تے صفات حمیدہ دے اعتبار توں دوسرےآں توں افضل اے۔[۱۶] اس دے باوجود انہاں دے عقیدے وچ امام دا افضل ہونا ضروری نئيں اے اسی وجہ توں کتاب دے آغاز وچ خطبے وچ کہیا: اس اللہ دا شکر اے جس نے مفضول نوں افضل اُتے مقدم کیتا۔ [۱۷]
جنگ جمل برپا کرنے والےآں دے بارے وچ ابن ابی الحدید کہندا اے: ایہ سب ساڈے معتزلہ دوستاں دے نزدیک نابود نيں سوائے تن آدمی عائشہ، طلحہ تے زبیر کے، کیونکہ انہاں تِناں نے توبہ کیتا اے تے توبہ دے بغیر انہاں دا حکم بغاوت اُتے مصر ہونے دی وجہ توں جہنم اے۔[۱۸]
آپ صفین وچ شام دی فوج دے بارے وچ کہندے نيں: ایہ لوگ ساڈے معتزلی دوستاں دے نزدیک نابود نيں؛ کیونکہ بغاوت اُتے اصرار کیتا اے تے اسی حالت وچ مر گئے نيں؛ انہاں دے سرابراہان ہاں یا انہاں دی پیروی کرنے والے۔ [۱۹] اسی طرح خوارج دے بارے وچ لکھدے نيں: ایہ لوگ اسيں معتزلیاں دے نزدیک بغیر کسی اختلاف نظر دے سب جہنمی نيں۔ [۲۰] کلی طور اُتے ساڈے مکتاباں دے علماء جو وی فاسق فسق دی حالت وچ مرتا اے تو اسنوں جہنمی کہندے نيں تے اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ برحق امام دے خلاف بغاوت کرنے والے تے خروج کرنے والے فاسق نيں۔[۲۱]
تالیفات
[سودھو]ابن الحدید دی 15 تالیفات دا ذکر کیتا گیا اے جنہاں وچوں مندرجہ ذیل مشہور نيں:
- شرح نہج البلاغہ
یہ کتاب 20 جز اُتے مشتمل اے۔ تے اسی کتاب دی وجہ توں ہی ابن ابی الحدید مشہور ہوئے نيں تے اس کتاب وچ ادب، تاریخ، کلام، تے اسلامی تہذیب دا اک عظیم مجموعہ اے۔ [۲۲] ایہ کتاب کئی بار چھپ چکی اے۔ [۲۳] تے خاص کے شیعاں وچ وڈی شہرت دے حامل اے۔ اس شرح دے قدیمی ترین نسخاں وچوں اک نسخہ جو امام رضاؑ دے حرم دی لائبریری وچ موجود اے جس اُتے ابن علقمی دی طرف توں شرح دی اجازت موجود اے۔ تے احتمال قوی اے کہ ایہ سب ابن ابی الحدید دی حیات وچ ہی لکھی گئی نيں۔[۲۴]
- الفلک الدائر علی المثل السائر، ایہ ضیاء الدین ابن اثیر جزری موصلی (۵۵۸ -۶۳۷ھ/۱۱۶۳-۱۲۳۹ء) دی کتاب المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر اُتے نقد دے طور اُتے لکھیا اے۔ ایہ کتاب علم بلاغت دی اہم کتاباں وچوں اے تے نقد دی دنیا وچ معتبر کتاب سمجھی جاندی اے۔[۲۵] اس کتاب نوں تیرہ دناں وچ لکھیا اے۔ [۲۶]
- السبع العلویات یا قصائد السبع العلویات، جس نوں ابن ابی الحدید نے ۶۱۱ھ/۱۲۱۴ء نوں ابن علقمی دے نام مدائن وچ پڑھا اے۔ قصیدے دا موضوع پیغمبر اکرمؐ، علیؑ دی مدحت، فتح خیبر، فتح مکہ تے امام حسین دی شہادت اے۔ ایہ کتاب وی کئی بار چھپ چکی اے۔ (بمبئی، ۱۳۰۵، ۱۳۱۶ھ؛ قاہرہ، ۱۳۱۷ھ؛ بیروت، ۱۳۷۴ھ.) جدوں کہ ابن حماد علوی، شمس الدین محمد بن ابی الرضا، رضی استرابادی، (د ۶۸۶ھ/ ۱۲۸۷ء)، محفوظ بن وشاح حلی تے بعض دوسرے لوگاں نے انہاں قصیدےآں اُتے شرح وی لکھی اے۔[۲۷]
- ان ست قصیدےآں وچوں اک، قصیدہ «عینیہ» امیرالمؤمنینؑ دی مدح وچ اے جس نوں امامؑ دی ضریح دے چاراں طرف سونے توں لکھیا گیا اے ۔الطباطبائی، ص۳۸۳</ref>
- نظم کتاب الفصیح ثعلب اسنوں ابن ابی الحدید نے اک ہی رات وچ نظم دی شکل وچ لکھ دتا اے۔[۲۸]یہ کتاب اصل وچ ابوالعباس احمد بن یحیی المعروف، ثعلب کوفی نحوی (۲۰۰-۲۹۱ھ/ ۸۱۶ -۹۰۴ء) دی اے، مختصر تے چھوٹی سی ادبی کتاب جو بہت ساراں نوں اپنی طرف جلب کے سکی اے۔[۲۹]
ہور تالیفات
[سودھو]- العبقری الحسان، کلام، منطق، طبیعیت، اصول، تاریخ تے شعر وچ ؛[۳۰]
- المحصل اُتے تعلیقہ، فلسفہ تے کلام، المحصول فی اصول الفقہ بقلم امام فخر رازی؛[۳۱]
- الاعتبار علی کتاب الذریعۃ فی اصول الشریعہ، مصنف سید مرتضی علم الہدی (متوفی ۴۳۶ ھ/۱۰۴۴ ء)
- شرح مشکلات الغرر تالیف: ابو الحسن بصری
- الوشاح الذہبی فی علم الأبی[۳۲]
- دیوان شعر[۳۳]
آپ نے غزالی دی کتاب المستصفی من علم الاصول نوں وی نقد کیتا اے تے علم کلام وچ زمخشری دی آیات البینات زمخشری، طب وچ منظومہ ابن سینا دی شرح دی اے۔ [۳۴]
حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ سرو ویاپک ادھکار شناختی: https://d-nb.info/gnd/102472424 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۴ اگست ۲۰۱۵ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
- ↑ ابن کثیر، ج۱۳، ص۱۹۹-۲۰۰
- ↑ ابن فوطی، ج۴، بخش۱،ص۱۹۰-۱۹۱؛ عباس، ابو الفضل ابراہیم، اوہی کتاب
- ↑ ابن ابیالحدید، شرح نہج البلاغہ، ج۱، ص۳-۴؛ آقا بزرگ تہرانی، الذریعہ، ج ۱۴، ص۱۵۸-۱۵۹
- ↑ ۸/۲۴۲-۲۴۳
- ↑ ہندو شاہ، ۳۵۹
- ↑ الصفدی، الوافی بالوفیات، ص۴۶
- ↑ شرح نہج البلاغہ، مقدمہ ابو الفضل ابراہیم، ص۱۸
- ↑ شرح نہج البلاغہ، مقدمہ ابوالفضل ابراہیم، ص۱۴
- ↑ شرح نہج البلاغہ، مقدمہ ابوالفضل ابراہیم، ص۱۵
- ↑ عباس، ج۷، ص۳۴۲
- ↑ قمی، ج۱، ص۱۹۳
- ↑ ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۵
- ↑ ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، ج۱۳، ص۱۹۹
- ↑ ابن ابی الحدید، ۱/۷
- ↑ ابن ابی الحدید، ج ۱، ص ۹
- ↑ ابن ابی الحدید، ج ۱، ص ۳
- ↑ ابن ابی الحدید، ج ۱، ص ۹.
- ↑ ابن ابی الحدید، ج ۱، ص ۹
- ↑ ابن ابی الحدید، ج ۱، ص ۹
- ↑ ابن ابی الحدید ج ۱، ص ۹.
- ↑ دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، ص۶۴۱.
- ↑ مثلاً: تہران، ۱۲۷۱، ۱۳۰۲-۱۳۰۴ھ؛ قاہرہ، ۱۳۲۹ھ؛ بیروت، ۱۳۷۸ھ
- ↑ آستان، ۵/۱۱۲-۱۱۳
- ↑ ابن خلکن، ۵/۳۹۱؛ I/۳۳۵-۳۳۶ ؛ GAL, سرکیس، ۳۰
- ↑ الصفدی، ج۱۸، ص۴۶.
- ↑ آقابزرگ، ج۱۳، ص۳۹۱-۳۹۲
- ↑ کتبی، ج۲، ص۲۵۹
- ↑ حاجی خلیفہ، ج۲، ص۱۲۷۲-۱۲۷۳
- ↑ عباس، ج۷، ص۳۴۲
- ↑ حاجی خلیفہ، ج۲، ص۱۶۱۴- ۱۶۱۵
- ↑ فروخ، ج۳، ص۵۸۰
- ↑ بغدادی، ص۴۸۴؛ حاجی خلیفہ،ج۱، ص۷۹۹
- ↑ ۹۲۳) I/۸۲۳, S..(GAL,
مآخذ
[سودھو]- آستان قدس، فہرست؛
- آقابزرگ، الذریعۃ؛
- ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نہج البلاغۃ، بہ کوشش محمدابوالفضل ابراہیم، قاہرہ، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق/۱۹۵۹-۱۹۶۴م؛
- ابن خلکن، وفیات؛
- ابن فوطی، عبدالرزاق، تلخیص مجمع الآداب، بہ کوشش مصطفیٰ جواد، دمشق، ۱۹۶۳م؛
- ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، قاہرہ، ۱۳۵۱ق؛
- ابوالفضل ابراہیم، محمد، مقدمہ بر شرح نہج البلاغۃ؛
- استادی، رضا، کتابنامہ نہج البلاغہ، تہران، بنیاد نہج البلاغہ؛
- بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، استانبول، ۱۳۶۴ق/۱۹۴۵م؛
- حاجی خلیفہ، کشف الظنون، استانبول، ۱۳۶۰ق/۱۹۴۱م؛
- حرّ عاملی، محمد، امل الآمل، بہ کوشش سید احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق؛
- خطیب، عبدالزہراء حسینی، مصادر نہج البلاغۃ و اسانیدہ، بیروت، ۱۳۹۵ق؛
- زریاب خویی، عباس، بزم آورد، تہران، ۱۳۶۷ش؛
- ذہبی، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاباں العربی، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛
- سرکیس، چاپی؛
- صفدی، الوافی بالوفیات، تحقیق: احمد الارناؤوط و ترکی مصطفیٰ، بیروت: دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق/۲۰۰۰م؛
- طباطبائی، سید عبدالعزیز، اہل البیت(ع) فی المکتبۃ العربیۃ، قم: مؤسسۃ آل البیت(ع)، ۱۴۱۷ق؛
- عباس، احسان، تعلیقات بر وفیات الاعیان ابن خلکن؛
- عزّاوی، عباس، تاریخ الادب العربی فی العراق، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م؛
- فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م؛
- قمی، عباس، الکنی و الالقاب، بہ کوشش محمد ہادی امینی، تہران، ۱۳۹۷ق؛
- کتبی، محمد، فوات الوفیات، بہ کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۳م؛
- ہندوشاہ بن سنجر، تجارب السلف، بہ کوشش عباس اقبال آشتیانی، تہران، ۱۳۵۷ش.
باہرلے جوڑ
[سودھو]
|