اختلاف (فقہی اصطلاح)
اختلاف اک چیز دے دوسری چیز دے خلاف ہونے نوں کہندے نيں، ایہ اختلاف معاملات وچ وی ہوتاہے تے آراء و افکار وچ وی، اس لئی فقہا دے درمیان بے شمار مسائل وچ اختلاف رائے رہیا اے، ایہ اختلاف جے اخلاص دے نال ہوئے تاں مذموم نئيں۔
اختلاف برہان و زمان[سودھو]
فقہا دے ایتھے آراء و افکار دے درمیان جو اختلاف واقع ہُندا اے اوہ دو طرح دا ہوتااے، اختلاف زمان تے اختلاف برہان، اختلاف برہان توں مراد ایسا اختلاف رائے اے جس دی بنیاد دلیل و نظر اُتے ہو، ایہ اختلاف تاں ظاہر اے ہمیشہ رہے گا، اوراختلاف زمان اس اختلاف نوں کہندے نيں جو نکات نظر دے فرق تے دلائل اُتے مبنی نہ ہو، بلکہ زمانہ ، حالات تے عرف دی رعایت توں اک فقیہ نے اک رائے قائم کيتی فیر جدوں حالات بدل گئے تے عرف تبدیل ہوئے گیا تودوسرے فقیہ نے بدلے ہوئے حالات تے عرف نوں پیش نظر رکھ دے دوسرا حکم دتا، فقہا متاخرین دیاں کتاباں وچ بکثرت اس دے اشارات ملدے نيں۔
فقہی اختلاف[سودھو]
فقہا دے درمیان جو کچھ اختلاف پایا جاندا اے ، مخلصانہ اے، اس وچ انہاں دی رائے اُتے اصرار وضدتا اپنے کسی خیال دی پچ رکھنا ہرگز مقصود نہ سی، امام ابوحنیفہ دا حال ایہ سی کہ اوہ جدوں وی فتوی دیندے کہندے: ایہ نعمان بن ثابت ؒ دی رائے اے تے ایہ میری جستجو دی حد تک بہتر اے، جے تے کوئی شخص اس توں زیادہ بہتر رائے مستنبط کرے تاں اوہ زیادہ صحیح تے درست ہوئے گی، امام مالک فرماندے نيں کہ رسول خدا ﷺ دے سوا ہر شخص اپنی گفتگو وچ ماخوذ اے تے اس دی رائے رد کيتی جاسکدی اے ، امام شافعیؒ دا قول اے کہ جو حدیث صحیح ثابت ہوئے جائے اوہی میرا مذہب اے ، امام احمد کہیا کردے سن کہ خدا تے رسول دے کلام دے مقابلہ وچ کِسے دی رائے تے کلام دی اہمیت نئيں [۱]
اختلاف کےاسباب[سودھو]
ان حضرات دے درمیان جو فقہی اختلاف پائے جاندے نيں اس دے کچھ اسباب نيں ، انہاں وچوں اہم اسباب ایہ نيں:
(1)کدی کسی فقیہ تک حدیث پہنچی ، کسی تک نہ پہنچ سکی۔
(2) کدی اس لئی کہ رسول اللہ ﷺ دے عمل نوں کسی نے وجوب اُتے محمول کيتا ، کسی نے استحباب اُتے تے کسی نے محض اباحت پر۔
(3) کدی روایات دا اختلاف تے راویاں دا وہم ، مثلا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے زندگی وچ اک ہی حج فرمایااور اسنوں کسی نے تمتع کسی نے قران تے کسی نے افراد نقل کيتا۔
(4) علت تے اسباب دی تعیین وچ اختلاف، مثلا استنجاء دے وقت استقبال قبلہ سےممانعت دی علت امام ابوحنیفہؒ نےاحترام قبلہ قرار دتی تے امام شافعیؒ نے ایہ کہ اس دی وجہ توں اجنہ جو مصروف نماز ہون گے انہاں دا سامنا یا پِچھا ہوئے گا۔
(5) کسی لفظ مشترک دی تعیین وچ اختلاف، مثلا قرآن دے لفظ ثلاثۃ قروء وچ امام ابو حنیفہؒ نے قرء دا معنی حیض قرار دتا تے امام شافعیؒ نے طہر۔
(6) کسی حدیث نوں قبول کرنے تے نہ کرنے وچ اصولی اختلاف، مثلا امام ابوحنیفہؒ تے امام مالکؒ دے ایتھے مرسل روایات وی معتبر نيں، امام شافعی ؒ تے امام احمدؒ دے ایتھے نئيں۔
(7) احادیث دی وجہ توں ترجیح وچ اختلاف، مثلا رفع یدین دے مسئلہ اُتے امام ابو حنیفہؒ تے امام اوزاعیؒ دا مناظرہ ہويا، دونے کئی پاس صحیح حدیثاں سن، امام ابو حنیفہ ؒکے پاس ابن مسعودؓ دی تے امام اوزاعیؒ دے پاس ابن عمرؓ دی ، مگر وجہ ترجیح وچ اختلاف سی، امام ابوحنیفہ دے ایتھے اوہ سند زیادہ قوی سی جو جو فقیہ افراد اُتے مشتمل ہوئے ، اس لئی ابن مسعودؓ دی روایت نوں ترجیح دتی، امام اوزاعیؒ دے نزدیک اسنوں زیادہ اہمیت حاصل سی ، جس دی سند وچ واسطے کم ہون، اس لئی ابن عمر دی روایت تقدم رکھدی سی تے انہاں نے اس روایت نوں ترجیح دتا۔
(8) کدرے نسخ وچ اختلاف یعنی دو متعارض روایتاں وارد ہوئیاں ، ضرور اے کہ اس وچ اک منسوخ ہوئے گی تے دوسری ناسخ، لیکن چونکہ تاریخی طور اُتے ایہ گل پایۂ ثبوت نوں نہ پہنچ سکی کہ پہلا فرمان یا عمل کون اے جو منسوخ اے تے دوسرا ارشاد یا عمل کيتا اے جو پہلے حکم دے لئی ناسخ اے، اس لئی کسی نے اک حکم نوں منسوخ تے دوسرے نوں باقی ٹھرایااور کسی نے دوسرے نوں۔
اختلاف دے باوجود باہمی رویہ[سودھو]
مگر انہاں اختلاف دے باوجود انہاں حضرات وچ باہم جدل و نزاع ، جذبۂ برتری یا دوسرےآں دے لئی تحقیر دی نیت ہر گز نہ ہُندی سی ، امام ابوحنیفہؒ اہل مدینہ دے پِچھے نماز ادا کردے سن جو بوہت سارے مسائل وچ انہاں توں اختلاف رکھدے سن، امام شافعیؒ نے فجر دی نماز ابوحنیفہؒ دی قبر دے نیڑے پڑھی تاں دعا قنوت نہ پڑھی تے کہاکہ مینوں اس قبر والے دی مخالفت کردے ہوئے شرم محسوس ہُندی اے، امام ابو یوسفؒ نے پانی دے بعض مسائل وچ امام مالکؒ دی رائے اُتے عمل کیا[۲] ۔