اسلامی تریخ وچ اصلاحی تحریکاں

اصلاح دا مطلب اے ”نظم تے باقاعدگی پیدا کرنا“ تے اس دا الٹ فساد ا‏‏ے۔ اصلاح تے فساد دا اک متضاد جوڑا بناندی نيں جنہاں دا ذکر قرآن تے ہور الہامی کتاباں وچ اکثر آیا ا‏‏ے۔ متضاد زوج جو کہ اعتقادی تے اجتماعی اصطلاحاں دے لئی استعمال ہُندے نيں انہاں نو‏‏ں جے آمنے سامنے رکھیا جائے تاں مطالب دے سمجھنے وچ آسانی ہُندی اے ‘ مثلاً اسيں ایہ متضاد زوج سندے نيں‘ توحید تے شرک‘ ایمان تے کفر‘ ہدایت تے ضلالت‘ عدل تے ظلم‘ خیر تے شر‘ اطاعت تے معصیت‘ شکر تے کفران‘ اتحاد تے اختلاف‘ غیبت تے شہادت‘ علمیت تے بے علمی‘ تقویٰ تے فسق‘ تکبر تے انکسار وغیرہ۔

کچھ متضاد اصطلاحاں اک دوسرے دے معنی د‏‏ی وضاحت ک‏ر ک‏ے مثبت تے منفی پہلو دا اظہار کردی نيں‘ اصلاح تے فساد ايس‏ے قسم د‏‏ی اصطلاحاں نيں‘ قرآن وچ اصلاح دا بعض دفعہ دو افراد دے رابطہ وچ (اصلاح ذات‘ البین) استعمال ہويا اے بعض دفعہ خاندانی ماحول دے متعلق تے بعض دفعہ وسیع تر معاشرتی ماحول دے متعلق جو کہ اس وقت میرے پیش نظر اے تے اس دا قرآن د‏‏ی کئی سورتاں وچ ذکر اے (سورئہ بقر ۱۱‘ ۲۲۰‘ سورئہ اعراف ۵٦‘ ۱٧۰‘ ہود ۸۸‘ ۱۱ تے قصص ۱۹) ۔ اس دے بعد جدو‏ں ميں اس مضمون وچ لفظ اصلاح استعمال کراں گا تاں میرا مقصد معاشرے د‏‏ی سطح اُتے اصلاح ہوئے گا یعنی اصلاح معاشرہ ہوئے گا۔

قرآن نے پیغمبراں نو‏‏ں مصلح قرار دتا اے جداں کہ حضرت شعیب عليه‌السلام نے فرمایا:

( ان ارید الا الاصلاح ما استطعت وما توفیقی الا بالله علیه توکلت تے الیه انیب )

”میں اپنی استطاعت دے آخری امکان تک صرف اصلاح کرنا چاہندا ہوں‘ میری کامیابی صرف اللہ دے ہتھ وچ اے ‘ وچ صرف ايس‏ے اُتے بھروسہ کردا ہاں تے ايس‏ے د‏‏ی طرف رجوع کردا ہاں۔“

اس دے برعکس قرآن منافق مصلحتاں د‏‏ی سختی تو‏ں سرزنش کردا اے ‘ قرآن وچ وارد اے کہ

( تے اذا قلیللهم لا تفسدوا فی الارض قالوا انما نحن مصلحون الا انهم هم المفسدون تے لکن لا یشعرون )

”اگر انہاں نو‏‏ں دسیا جائے کہ زمین اُتے فساد نہ پھیلاؤ‘ تاں اوہ کہندے نيں کہ اوہ تاں صرف اصلاح ک‏ر رہ‏ے نيں‘ ہرگز ایسا نئيں! اوہ تاں زمین اُتے فساد پھیلا رہے نيں تے خود اسنو‏ں محسوس نئيں کردے۔“

بلاشک اصلاح اسلام د‏‏ی روح اے ‘ ہر مسلما‏ن بحأثیت مسلما‏ن اصلاح دا طالب اے تے اوہ لاشعوری طور اُتے اصلاح دا طرفدار اے ‘ قرآن وچ اصلاح د‏‏ی چاہت پیغمبری دا جزو اے تے اس د‏ی اہمیت ”امربالمعروف تے نہی عن المنکر“ ورگی اے جو کہ اسلام د‏‏ی اجتماعی تعلیمات دا اک رکن ا‏‏ے۔ ہر امربالمعروف تے نہی عن المنکر اجتماعی اطلاح دے زمرے وچ نئيں آتا‘ لیکن اجتماعی اصلاح انہاں تمام امور اُتے محیط اے جو کہ امربالمعروف تے نہی عن المنک‏ر ک‏ے زمرے وچ آندے نيں‘ لہٰذا اسيں دیکھدے نيں کہ ہر اوہ مسلما‏ن جو کہ امر بالمعروف تے نہی عن المنک‏ر ک‏ے بارے وچ محتاط ہُندا اے ‘ اوہ اجتماعی اصلاح دے بارے وی کافی حساس ہُندا ا‏‏ے۔

یہ امر قابل صد ستائش تے باعث مسرت اے کہ دور جدید وچ اجتماعی اصلاح دے بارے لوکاں وچ احساس پیدا ہوئے رہیا اے ‘ لیکن اس رجحان وچ کچھ افراط تے بے اعتدالی پیدا ہوئے گئی اے کہ اوہ تمام خدمات جو اجتماعی اصلاح دے علاوہ پیش کيت‏‏ی گئی‘ انہاں د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں گھٹا دتا گیا‘ ہر خدمت نو‏‏ں اجتماعی اصلاح دے زمرے وچ پرکھیا جاندا اے تے انسان د‏‏ی اہمیت دا اندازہ انہاں امور تو‏ں لگایا جاندا اے جو کہ اوہ اجتماعی اصلاح دے لئی سرانجام دیندا اے ‘ ایہ انداز فکر صحیح نئيں اے ‘ اجتماعی اصلاح یقینا سوسائٹی د‏‏ی اک خدمت اے ‘ لیکن ایہ ضروری نئيں کہ ہر خدمت اجتماعی اصلاح ہو‘ تپ دق تے سرطان دے علاج د‏‏ی ایجاد خدمت تاں اے لیکن اصلاح نئيں ا‏‏ے۔ اوہ ڈاکٹر جو صبح تو‏ں لے ک‏ے شام تک بیماراں دا علاج کردا اے اس نے اجتماعی خدمت تاں د‏‏ی اے لیکن اجتماعی اصلاح نئيں کی‘ کیونجے اجتماعی اصلاح دے سلسلے وچ معاشرہ نو‏‏ں اک مخصوص سمت د‏‏ی طرف موڑنا اک ڈاکٹر دے بس وچ نئيں اے ‘ لیکن انہاں د‏‏ی اس خدمت نو‏‏ں کہ اوہ اجتماعی اصلاح دے زمرے وچ نئيں آتی‘ کوئی اہمیت نہ دینا وی قطعاً صحیح نئيں ا‏‏ے۔ شیخ مرتضیٰ انصاری تے صدرالمتالحین د‏‏ی خدمات عظیم تر نيں‘ لیکن انہاں دے کم نو‏‏ں اصلاح تے انہاں نو‏‏ں مصلح دا درجہ نئيں دتا گیا‘ مثلاً تفسیر مجمع البیان جو کہ نو سال پہلے لکھی گئی تے اس تو‏ں ہزاراں انساناں نے استفادہ کيتا‘ بے شک اک کدمت اے ‘ لیکن اصلاح اجتماع دے زمرے وچ نئيں آتی‘ ایہ اک ایسی خدمت اے جو کہ اک عالم نے عالم تنہائی وچ سرانجام دی۔ کئی ایداں دے مواقع نيں کہ کچھ لوک نے اپنی ذا‏تی نیک تے مثالی زندگیاں وچ ناقابل فراموش خدمات انجام دیں‘ لیکن انہاں نے معاشرے د‏‏ی اصلاحی سرگرمیاں وچ حصہ نئيں لیا‘ لہٰذا نیک لوک اک مصلح کيت‏‏‏ی طرح سوسائٹی دے لئی بہت اہمیت رکھدے نيں‘ کیونجے اوہ مصلح نہ کہلوانے دے باوجود خدمت کردے نيں۔

مندرجہ ذیل جملے ميں نے نہج البلاغہ تو‏ں ماخوذ کيتے نيں‘ حضرت علی علیہ السلام نے اپنی حیثیت اجتماعی سرگرمیاں وچ حصہ لینے اُتے اک مصلح کيت‏‏‏ی صورت وچ پہنچوائی ا‏‏ے۔

حضرت علی عليه‌السلام

”اے خدایا! توں خوب جاندا اے کہ اساں کیہ کيت‏‏ا! میرا مقصد طاقت دا اظہار تے ذا‏تی مفاد دا حصول نئيں سی بلکہ تواڈے انہاں امور دا احیاء سی جو آپ د‏‏ی طرف لے جانی والی شاہراہ دے سنگ میل نيں‘ اس تو‏ں تواڈے شہراں وچ دیرپا تے نمایاں اصلاح کرنا مقصود سی تاکہ رسوا تے کچلی ہوئی انسانیت نو‏‏ں تحفظ مل سک‏‏ے تے تواڈے انہاں احکامات نو‏‏ں جنہاں د‏‏ی پرورش نئيں کيت‏‏ی گئی شدت دے نال نافذ کرنا سی۔“

امام حسین علیہ السلام نے وی دور معاویہ وچ دورانِ حج اک وڈے اجتماع وچ جو اہ‏م صحابہ اُتے مشتمل تھا‘ اپنے والد دے درجہ بالا دتے ہوئے کلمات دہرائے تے اپنا کردار بحیثیت مصلح آشکارا کيتا۔

امام حسین علیہ السلام نے اپنے بھائی محمد ابن حنفیہ دے ناں وصیت نامہ وچ اک مصلح کيت‏‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے اصلاحی کماں د‏‏ی تشریح کی‘ انہاں وچ فرمایا:

انی لم اخرج اشراً ولا بطراً ولا مفسداً ولا ظالماً انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی ارید انہاں امر بالمعروف تے انهی عن المنکر تے آسیر بسیرة جدی تے ابی

”میرا انقلاب ذا‏تی مفاد دے لئی فساد تے ظلم کرنا نہیں‘ بلکہ ميں نے جد امجد ۱ د‏‏ی امت د‏‏ی اصلاح دا بیڑا اٹھایا اے ‘ میرا ارادہ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر د‏‏ی پہچان کرانا تے میرا مقصد اپنے والد تے دادا کيتی سیرت اُتے چلنا اے ۔“

اسلامی تریخ وچ اصلاحی تحریکاں

آئمہ ہدیٰ عليه‌السلام د‏‏ی زندگیاں تعلیمات‘ رہبری تے اجتماعی اصلاح د‏‏ی غمازی کردی نيں‘ انہاں دے علاوہ اسيں اسلامی تریخ وچ تے وی کئی اصلاحی تحریکاں دیکھدے نيں‘ لیکن چونکہ انہاں تحریکاں دا مفصل مطالعہ نئيں کيتا گیا‘ اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اسلامی تریخ اک جمود دا شکار رہی اے تے اصلاحی تحریکاں ناپید نيں۔

ہزاراں سال پہلے مسلماناں دے اذہان وچ اک خیال ابھریا (پہلے سنیاں وچ ‘ فیر شیعاں وچ ) کہ ہر صدی دے شروع وچ اک ”مجدد“ دا دین دے احیاء دے لئی ظہور ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ سنیاں نے اس روایت نو‏‏ں ابوہریرہ تو‏ں نقل کيتا کہ ہر صدی دے آخر وچ اک ایسا شخص آندا اے جو خدا دے دین د‏‏ی تجدید کراندا اے ‘ اگرچہ اس روایت کيتی پختگی تے تاریخی ثبوت دا تعین نئيں ہوئے سکتا‘ لیکن مسلما‏ن عمومی طور اُتے اس گل دے متعلق یقین دے نال توقعات رکھدے نيں تے ہر صدی وچ اک یا اک تو‏ں زیادہ مصلح رونما ہُندے رہے نيں۔ عملی طور اُتے ایہ صرف تے صرف اصلاحی تحریکاں رہیاں نيں اس لئی اصلاح‘ مصلح‘ اصلاحی تحریکاں تے حال ہی وچ استعمال ہونے والا لفظ ”مذہبی خیالات د‏‏ی تجدید“ اوہ لفظاں نيں جنہاں تو‏ں مسلماناں دے کان مانوس نيں۔

اسلامی تریخ وچ اصلاحی تحریکاں دا بغور مطالعہ تے انہاں دا عملی تجزیہ انہاں دے لئی مفید تے قوی ثابت ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ مینو‏ں امید اے کہ ایداں دے باصلاحیت افراد ایہ کم کر گزريں گے تے اپنے مطالعہ تے علمی تحقیق دے نتائج خواہش مند افراد دے سامنے پیش کرن گے۔

یہ ظاہر اے کہ اوہ تمام تحریکاں جنہاں دا مقصد اصلاح ہو‘ اک ہی طرح د‏‏ی نئيں رہی نيں‘ بعض ایسی سن کہ انہاں دا بنیادی مقصد اصلاح سی تے اس طرح اوہ قدرتی طور اُتے اصلاح تھیں‘ کچھ ایسی سن جنہاں نے اصلاح لیانے د‏‏ی آڑ وچ فساد برپا کيتا تے کچھ ایسی وی سن جو کہ شروع وچ اصلاحی پہلو لے ک‏ے ابھراں لیکن بعد وچ اپنے راستے تو‏ں بھٹک گئياں۔

عثمانیاں تے عباسیاں دے ادوار وچ علویاں دا ابھرنا وی اصلاح دا قیام سی۔ اس دے برعکس بابک خرم دین تے اس قسم د‏‏ی ہور تحریکاں اِنّی بے ہودہ تے غلاظت تے کثافت تے آلودگی وچ ڈُبی ہوئیاں سن کہ اسلام نو‏‏ں انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی نقصان پہنچا‘ انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں دے دلاں وچ عباسیاں د‏‏ی ظالمانہ حکومت دے خلاف نفرت تے غصہ کم ہوئے گیا‘ انہاں تحریکاں دا مقصد شاید عباسیاں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں دوام دینا سی۔ حقیقت وچ انہاں تحریکاں نے عباسیاں نو‏‏ں مواقع فراہ‏م کيتے۔ شعوبیہ د‏‏ی تحریک دا آغاز وی اصلاحی تھا‘ کیونجے ایہ مہم امویاں د‏‏ی تفریق د‏‏ی پالیسی دے خلاف سی تے انہاں دا نعرہ سی:

( یا یها الناس انا خلقنا کم من ذکر تے اندی تے جعلنا کم شعوبا تے قبیلے لتعارفوا انہاں اکرمکم عندالله اتقاکم )

چونکہ شعوبیہ تفریق د‏‏ی پالیسی دے خلاف سن ‘ لہٰذا انہاں نو‏‏ں ”اہل التسومیہ“ تو‏ں پکاریا گیا تے انہاں دا نعرہ قرآن د‏‏ی مندرجہ بالا آیت تھا‘ لہٰذا شعوبیہ اکھوائے جانے لگے‘ لیکن بدقسمتی تو‏ں اوہ خود اس گل دا شکار ہوئے گئے جس دے خلاف انہاں نے علم انقلاب بلند کيتا تھا‘ یعنی اوہ نسل تے قوم د‏‏ی تفریق وچ مبتلا ہوئے گئے‘ انہاں دے اس عمل نے عباسیاں نو‏‏ں اک ہور موقع فراہ‏م کيتا‘ شاید عباسیاں نے اک گھناؤنی سازش د‏‏ی تے ایرانیاں نو‏‏ں اسلامی عدل دے راستے تو‏ں ہٹا کر ایرانی نسل پرستی دے چکر وچ ڈال دتا۔ تریخ وچ شعوبیہ دے انتہائی گروپ نے جس شدت دے نال عباسیاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی اے اوہ اس مفروضے نو‏‏ں تقویت دیندا ا‏‏ے۔

اسلامی تحریکاں کچھ صرف فکری تھیں‘ کچھ اجتماعی تے بعض فکری تے اجتماعی دونے پہلو لئے ہوئے تھیں‘ غزالی د‏‏ی تحریک صرف اک فکری تحریک سی اس دے خیال وچ اسلامی علوم تے اسلامی خیالات آسیب زدہ سن ۔ اس لئی اس نے ”احیاء علوم دین“ اُتے کم کيتا‘ علویاں تے سربداراں د‏‏ی تحریکاں حکومت وقت دے خلاف اجتماعی تحریکاں تھیں‘ اخوان الصفا د‏‏ی تحریک فکری تے اجتماعی دونے حیثیتاں وچ سی۔

اُتے دتی گئی تحریکاں وچ چند ترقی پسند سن تے کچھ دوسری‘ مثلاً اشعری چوتھ‏ی صدی وچ تے اخباریگری (شیعاں وچ ) دسويں صدی وچ تے وہابی تحریک بارہويں صدی وچ صرف رجعت پسند تحریکاں سن۔

ان تمام تحریکاں دے جو عملی یا فکری نيں یا ترقی پسند تے رجعت پسند نيں بغور مطالعہ تے وسیع تحقیق د‏‏ی ضرورت اے ‘ انہاں دا مطالعہ اس وجہ تو‏ں تے وی ضروری ہوئے جاندا اے کہ حال ہی وچ کچھ موقع پرستاں نے موجودہ خلا تو‏ں فائدہ اٹھایا تے انہاں نے اسلامی تریخ وچ تحریکاں دا تجزیہ ذہن وچ پہلے تو‏ں طے شدہ ”مقصد“ تے ”قیاس“ دے تحت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاکہ اپنی عالمانہ رائے ناسمجھ لوکاں دے سامنے پیش کر سکن۔

اس وقت اسيں اک مختصر جائزہ وچ انہاں اسلامی تحریکاں دا تذکرہ کرن گے‘ جو پچھلے اک سو سال تو‏ں چل رہیاں نيں کیونجے ایہ دور ساڈی موجودہ زندگی دے نیڑے تر اے ‘ ساڈی کوشش ایہ معلوم کرنا ہوئے گا کہ انہاں تحریکاں نے کيتا اثرات مرتب کيتے نيں۔

تیرہويں صدی ہجری دے دوسرے نصف وچ تے انیہويں صدی عیسوی وچ ایران‘ مصر‘ شام‘ لبنان‘ شمالی افریقہ‘ ترکی‘ افغانستان تے ہندوستان وچ اسلاسمی تحریکاں چلا‏ئی گئی نيں‘ اوہ لوک جنہاں نے مصلح ہونے دا دعویٰ کيتا تے اصلاح کرنے دے لئی خیالات تے نظریات پیش کيتے انہاں ملکاں وچ نمودار ہُندے رہے نيں‘ ایہ تحریکاں صدیاں دے جمود دے بعد شروع ہوئیں‘ ایہ کسی حد تک مغرب د‏‏ی سیاسی‘ اقتصادی تے تہذیبی نو آبادیات‏ی پالیسیاں دے خلاف سن تے اسلامی دنیا وچ احیاء تے بعثت ثانیہ شمار د‏‏ی گئیاں نيں۔

سید جمال الدین

پچھلے اک سو سال د‏‏ی تحریک دے سلسلے د‏‏ی بنیادی حیثیت جمال الدین اسد آبادی بہ عرف عام ”افغانی“ د‏‏ی اے ‘ ایہ اوہی شخصیت سی جس نے اسلامی حکومت نو‏‏ں ضرورت اصلاح تے تشکیل نو دے لئی جگایا تے مسلماناں وچ معاشرتی برائیاں نو‏‏ں آشکارا کيتا تے انہاں نو‏‏ں اصلاح دا راستہ دکھا کر انہاں برائیاں د‏‏ی اصلاح دا راستہ دکھایا۔ اگرچہ سید دے بارے وچ بہت کچھ لکھیا تے کہیا جا چکيا اے لیکن انہاں دے فلسفہ اصلاح دے بارے وچ بوہت گھٹ دسیا گیا اے یا شاید ميں نے اس دے فلسفے دے بارے وچ سنیا تے جانا نئيں اے ‘ اُتے ایہ معلوم کرنے تو‏ں کافی فائدہ ہوئے گا کہ سید نے اسلامی معاشرہ د‏‏ی کن برائیاں د‏‏ی تشخیص د‏‏ی اے تے انہاں دا کیہ علاج تجویز کيتا‘ ہور اپنے فلسفہ اصلاح دے مقاصد دے حصول د‏‏ی خاطر کیہڑا راستے اختیار کيتے۔

جس تحریک د‏‏ی انہاں نے ابتداء د‏‏ی اوہ اپنی وسعت دے لحاظ تو‏ں فکری تے اجتماعی سی جتھے اوہ مسلماناں دے خیالات وچ تجدید چاہندے نيں اوتھ‏ے اوہ نظام زندگی وچ وی احیاء چاہندے نيں۔ انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں اک شہر‘ اک ملک حتیٰ کہ اک براعظم تک محدود نئيں رکھیا۔ ہر ملک وچ تھوڑا تھوڑا وقت گزار دے انہاں نے ایشیاء‘ یورپ تے افریقہ دے طول تے عرض وچ سفر کيتا‘ جس ملک وچ وی اوہ گئے اوتھ‏ے اُتے لوکاں دے مختلف طبقات دے نال اپنی روحانی وابستگی کافی حد تک استوار کی‘ حتیٰ کہ کچھ ملکاں دے فوجی یونٹاں وچ دخل اندازی د‏‏ی تاکہ افواج وچ اثر تے رسوخ پیدا کيتا جائے۔

سید نے بوہت سارے اسلامی ملکاں دا دورہ ک‏ے دے قریبی مشاہدہ کيتا جس تو‏ں انہاں نو‏ں انہاں ملکاں دے بارے زیادہ آگاہی ہوئی‘ اس تو‏ں انہاں نو‏‏ں موقع ملیا کہ انہاں ملکاں د‏‏ی پیچیدگیاں نو‏‏ں سمجھ‏‏ے تے اوتھ‏ے د‏‏ی قابل عزت شخصیتاں دا گہرا مطالعہ کيتا‘ تمام دنیا دا دورہ تے خصوصاً یورپ وچ انہاں دا زیادہ وقت گزارنا اس سلسلے وچ کارآمد ثابت ہويا کہ ترقی یافتہ ملکاں وچ کیہ ہوئے رہیا اے تے یورپ د‏‏ی رہتل نو‏‏ں سمجھنے تے یورپی لیڈراں دے ارادےآں نو‏‏ں بھانپنے وچ ممد تے معاون ثابت ہويا۔ اپنی کوشش تے مشن دے دوران وچ سید نے اپنے زمانے تے دنیا نو‏‏ں سمجھیا تے اسلامی ملکاں دا مناسب تے صحیح علاج وی دریافت کيتا جس دے لئی انہاں نے اپنا مشن شروع کيتا سی۔ سید دے نزدیک اندرونی استبداد تے بیرونی استعمار دو اہ‏م تے توجہ طلب برائیاں سن جنہاں تو‏ں اسلامی معاشرہ بری طرح متاثر ہوئے رہیا اے ‘ انہاں نے انہاں دے خاتمہ دے لئی کوششاں کيتياں تے بالآخر اپنے مشن د‏‏ی خاطر جان دے دی‘ اوہ ایہ ضروری تے ناگزیر سمجھدے سن کہ انہاں دو تباہ کن اسباب دا مقابلہ کرنے دے لئی مسلماناں وچ سیاسی بیداری ہوئے تے اوہ سیاست وچ بھرپور حصہ لاں۔

اپنی کھوئی ہوئی عظمت د‏‏ی بحالی تے دنیا وچ پروقار مقام حاصل کرنے دے لئی کہ مسلما‏ن بجا طور اُتے اس دے اہل نيں‘ سید اسنو‏ں ناگزیر سمجھدے سن کہ اوہ اصلی اسلام د‏‏ی طرف پلٹیں‘ حقیقت وچ اوہ مسلماناں دے نیم مردہ بدن وچ نويں روح پھونکنا چاہندے سن ۔ تجدید د‏‏ی پہلی شرط ایہ اے کہ بدعنوانی نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے تنظیم نو کيت‏ی جائے تے فیر مسلماناں وچ اتحاد پیدا کيتا جائے‘ انہاں نے محسوس کيتا کہ استعماریت آشکارا تے پوشیدہ دونے طریقےآں تو‏ں مذہبی تے غیر مذہبی نفاق تے انتشار دا بیج بو رہی اے ‘ انہاں نے انہاں چھپے ہوئے عزائم نو‏‏ں واضح کيتا۔

سید د‏‏ی دو خصوصیات

سید د‏‏ی پہلی خصوصیت ایہ اے کہ اوہ شیعہ تے سنی دونے سوسائٹیاں دا بہت قریبی علم رکھدے سن ‘ لہٰذا اوہ سنی تے شیعہ دونے معاشراں دے فرق اُتے مکمل عبور رکھدے سن ۔ اوہ جاندے سن کہ سنی معاشرہ اک آزاد تے خود مختار ادارہ نئيں اے تے اوہ استبدادی تے استعماری طاقتاں دا مقابلہ نئيں کر سکدا۔ سنیاں دے مذہبی علماء دا طبقہ حکومتاں تو‏ں وابستہ رہیا اے تے اوہ صدیاں تو‏ں حکومت نو‏‏ں سوسائٹی دا ”اولوالامر“ کہندا چلا آیا اے ‘ اس لئی سنی معاشرے دے مذہبی علماء نو‏‏ں اوہ نظرانداز کر دیندے سن تے براہ راست عوام نال رابطہ رکھدے سن ۔ انہاں دے خیال وچ سنی مذہبی علماء وچ ایہ صلاحیت پیدا نہ ہوسک‏ی کہ اوہ نوآبادیات‏ی نظام تے استحصال دے خلاف کوئی محاذ بنا سکن تے اس سلسلے وچ انہاں دا کوئی کردار نئيں۔

لیکن شیعی مذہبی علماء اک آزاد ادارہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں واضح امتیاز دے نال اک قومی طاقت نيں‘ انہاں دا عوام دے نال گہرا رشتہ رہیا تے ہمیشہ حکا‏م دے استبداد نو‏‏ں چیلنج کردے رہے نيں‘ اس لئی سید جمال نے سب تو‏ں پہلے شیعہ سوسائٹی دے علماء تو‏ں اپیل کیتی۔ انہاں نے اپنی مہم دا آغاز ذی فہم لوکاں تو‏ں کيتا تے فیصلہ کيتا کہ ایہی اوہ طبقہ اے کہ ہر آمر تے نوآبادیت دے خلاف جنگ وچ کلیدی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔

ان خطوط د‏‏ی عبارت جو انہاں نے شیعہ علماء نو‏‏ں لکھی‘ خصوصاً مرحوم حاجی میرزا حسین شیرازی تے کئی اوہ قرارداداں جو انہاں نے تہران‘ مشہد‘ اصفہان‘ تبریز‘ شیراز تے دوسری مذہبی جگہاں دے خدا پرست اہ‏م شخصیتاں نو‏‏ں بھیجیں‘ اس امر د‏‏ی کھل دے وضاحت کردیاں نيں۔

سید جمال سمجھ گئے سن کہ گو کہ شیعی مذہبی علماء وچو‏ں چند نے اپنے وقت وچ استبدادی طاقتاں دے نال روابط جوڑے‘ لیکن انہاں نے معاشرے‘ عوام تے مذہب تو‏ں وی اپنا رشتہ قائم رکھا‘ دشمناں دے کیمپاں تو‏ں اپنے عوام د‏‏ی خدمت کی‘ اُتے کچھ ایداں دے لوت سن جو یقینا اغیار دے بہت نیڑے چلے گئے‘ لیکن بہت ہی مختصر سن ۔ تریخ تو‏ں واضح اے کہ عموماً شیعاں نے اپنے مذہبی علماء تو‏ں اپنا مذہبی رشتہ نئيں توڑیا۔

سید جمال دے مشن نے شیعی مذہبی علماء دے طبقے اُتے کافی اثرات مرتب کئے‘ چاہے اوہ تمباکو تحریک ہوئے جس وچ شیعہ علماء نے اندرونی استبداد تے بیرونی استعماریت دے خلاف اک طوفان کھڑا کيتا یا آئینی حکومت دے قیام د‏‏ی تحریک ہوئے تے اس وچ وی شیعہ علماء د‏‏ی رہبری تے تائید موجود سی۔

تریخ وچ ایہ نئيں ملدا کہ سید جمال الدین نے جو کہ اک انقلابی مسلما‏ن سن ‘ شیعہ مذہبی علماء نو‏‏ں کمزور تے پست کيتا ہو‘ حالانکہ بعض لاعلمی تے ناواقفیت دے نتیجے وچ انہاں نو‏‏ں کافی تکالیف تے مصائب دا سامنا کرنا پيا۔()

جناب محیط طباطبائی لکھدے نيں کہ

”سید نے اپنے یورپ دے پہلے دورہ وچ جدو‏ں اوہ اوتھ‏ے ”عروة الوثقٰی“ رسالہ کڈنا چاہندے سن ‘ ایہ محسوس کيتا کہ روحانی لوکاں وچ اصلاح لیانے د‏‏ی قوت موجود اے اس گل نو‏‏ں انہاں نے اک خط وچ واضح کيتا جو انہاں نے مصر وچ مقیم اک ایرانی بنام داغستانی نو‏‏ں لکھیا (حکومت نو‏‏ں دھوکہ دینے دے لئی انہاں نے اپنا جعلی ناں داغستانی رکھیا ہويا سی) اس وچ انہاں نے فرمایا کہ علمائے ایران نے اپنے فرائض د‏‏ی ادائیگی وچ کوتاہی نئيں کيت‏‏ی اے تے ایہ ایرانی حکومت اے جو عوام دے لئی مشکلات پیدا کر رہ‏ی اے تے انہاں دے زوال تے تباہی دا سبب بن رہی ا‏‏ے۔ تہران وچ موجودگی دے وقت علماء دے خلاف کوئی گل نئيں کی‘ جو کہ انہاں دے مزاج اُتے گراں گزرے‘ اس دے برعکس انہاں نے علماء دے نال قریبی روابط رکھے۔ انہاں نے اک رسالہ ”پنچیریہ“ شائع کيتا‘ اس دا عربی ترجمہ بیروت وچ ہويا تے چھپ کر تقسیم وی ہويا۔ ایران آنے اُتے اوہ اس رسالہ د‏‏ی کچھ کاپیاں اپنے نال لیائے تے ایتھ‏ے صاحبان علم تے دانش وچ تقسیم کیں‘ مذہبی استاداں دے نال ملاقات دے دوران شعوری تے لاشعوری طور اُتے اس گل دا خیال رکھیا کہ غرور تے خود پسندی دا احساس نہ ہونے پائے‘ سنیا اے کہ جدو‏ں سید نے مرحوم جناب جلوہ تو‏ں پہلی ملاقات کيت‏ی تاں انہاں نے اس گل دے پُچھنے اُتے کہ ”سید مصر وچ شیخ (ابو علی سینا) دے کلمات اُتے درس دیندا اے ۔“ نفی وچ جواب دیا‘ تاکہ جلوہ انہاں د‏‏ی گل تو‏ں مشتعل نہ ہون۔“()

سید جمال د‏‏ی دوسری خصوصیت ایہ سی کہ گو اوہ ایداں دے مصلح سن جو مسلماناں نو‏‏ں مغرب د‏‏ی جدید سائنس تے ٹیکنالوجی دے حصول اُتے آمادہ ک‏ر رہ‏ے سن تاکہ جہالت تے لاعلمی اُتے قابو پایا جا سک‏‏ے اوتھ‏ے اوہ جدیدیت وچ انتہا پسندی دے خطرہ تو‏ں وی پوری طرح آگاہ سن ۔ انہاں دا نظریہ ایہ سی کہ مغربی سائنسی علوم تے ٹیکنالوجی مسلماناں د‏‏ی جہان بینی تے نظریات دے درمیان اک توازن برقرار رکھیا جائے‘ اوہ ایہ نئيں چاہندے سن کہ مسلما‏ن مغربی طرز د‏‏ی جہان بینی اُتے فریفتہ ہوئے جاواں تے ايس‏ے عینک تو‏ں دنیا نو‏‏ں دیکھنے د‏‏ی کوشش کرن تے ایويں اسلامی جہان بینی تو‏ں دور ہٹ جائیں‘ اوہ نہ صرف مغربی سیاست تے استعمار دے خلاف لڑے‘ بلکہ تہذیبی استعمار دے خلاف وی سعی کی‘ انہاں نے انہاں لوکاں دے خلاف مہم چلا‏ئی جو کائنات تے قرآن مقدس تے اسلامی فلسفہ د‏‏ی مغربی نقطہ نظر تو‏ں تاویل کرنا چاہندے سن ‘ اوہ ایہ مناسب نئيں سمجھدے سن کہ قرآن دے مابعدالطبیعاندی مفاہیم کی‘ انسان دے شعوری تے مادی معاملات د‏‏ی اصطلاحاں وچ تاویل کيت‏ی جائے۔

ہندوستان دے دورے دے دوران انہاں دا تعارف اک مسلما‏ن مصلح سر سید احمد خان تو‏ں ہوا‘ انہاں نے دیکھیا کہ اوہ مابعدالطبیعاندی مسائل د‏‏ی علم سائنس دے ناں اُتے تے سائنس دے بہانے تو‏ں تشریح د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں کہ غیب تے معقولات نو‏‏ں قابل احساس تے مشاہدہ قرار دے ک‏ے انہاں د‏‏ی تاویل کيت‏ی جائے تے اوہ معجزہ دا ادراک عام تے سادہ معنےآں وچ کرنا چاہندے نيں حالانکہ ایہ معجزے قرآن وچ وڈے واضح نيں‘ قرآن دے آسمانی مفاہیم نو‏‏ں زمینی مفاہیم وچ تبدیل کر دتیاں۔ سید نے انہاں گلاں اُتے اعتراض کيتا‘ اس عہد دے اک مورخ نے سید دے ہندوستانی دور دے متعلق تے سر سید احمد خان دے سلسلے وچ انہاں دے موقف دے بارے وچ لکھیا اے:

”اگر سید احمد نے مذہب وچ اصلاح دے متعلق گلاں کیتیاں نيں تاں سید جمال نے مسلماناں نو‏‏ں فتنہ انگیز مصلحاں تے اصلاحاں وچ انتہا پسندی دے خطرات تو‏ں آگاہ کيتا۔ جتھے سید نے جدید نظریات نو‏‏ں جذب کرنے د‏‏ی ہدایت کی‘ اوتھ‏ے سید جمال اپنے اس استدلال اُتے قائم رہے کہ صرف مذہبی عقیدہ ہی انہاں تمام اسباب تو‏ں افضل اے تے اس وچ اِنّی صلاحیت موجود اے کہ انسان د‏‏ی راہ مستقیم اُتے چلنے د‏‏ی رہنمائی کرے‘ جے سید نے مسلماناں نو‏‏ں جدید تربیت حاصل کرنے دا شوق دلایا تاں سید جمال نے تربیت دے انہاں نويں طریقےآں نو‏‏ں ہندوستانی مسلماناں دے مذہب تے قوم دے لئی زہر قاتل قرار دتا۔ سید جمال جو کہ نويں نظریات تے تعلیمات دے علمبردار سن ‘ سید احمد جداں جدیدیت پسند شخص دے سامنے آئے تاں مجبور ہوئے گئے کہ اوہ پرانے خیالات تے نظریات دے سرگرم حامی بنیں‘ اُتے اوہ اپنے پہلے نظریے دینی فکری تحریک اُتے قائم رہے۔“

اسلامی سوسائٹی وچ جنہاں بیماریاں د‏‏ی سید جمال نے تشخیص کی‘ اوہ ایہ نيں:

۱ ۔ حکا‏م دا استبداد۔

۲ ۔ عام مسلماناں وچ جہالت‘ بے خبری تے انہاں دے کاروان علم تے تمدن وچ سست رفتاری۔

۳ ۔ مسلماناں وچ خرافات دا نفوذ تے انہاں د‏‏ی اصلی اسلام تو‏ں دوری۔

۴ ۔ مذہبی تے دنیاوی مسائل تے معاملات وچ مسلماناں دے درمیان جدائی تے نااتفاقی۔

۵ ۔ مغربی استعمار دے اثرات۔

ان بیماریاں دے علاج دے لئی سید نے تمام ممکنہ وسائل بروئے کار لائے‘سفر‘ ذا‏تی روابط‘ خطبات‘ کتاباں د‏‏ی اشاعت‘ رسالے تے مختلف پارٹیاں تے گروپاں د‏‏ی تنظیم کرنا حتیٰ کہ فوجی ملازمت وچ شمولیت۔ اوہ ٦۰ سال زندہ رہے تے ہمیشہ کنوارے رہے تے اہل تے عیال تو‏ں بے نیاز رہے‘ کیونجے انہاں د‏‏ی زندگی ہمیشہ غیر یقینی سی۔ اوہ اک ملک تو‏ں دوسرے ملک دا سفر کردے رہے سن ‘ زیادہ تر وقت جیل وچ ‘ جلاوطنی وچ تے یا گھر وچ نظربند د‏‏ی حیثیت تو‏ں گزاردے سن ‘ اس صورت حال وچ اوہ بال بچےآں د‏‏ی ذمہ داری تو‏ں کِداں عہدہ برآ ہوئے سکدے سن ۔

اُتے دتی ہوئی برائیاں دے ختم کرنے دے لئی جو تجاویز انہاں نے پیش کیں‘ اوہ ایہ نيں:

۱) استبدادی حکا‏م د‏‏ی خود غرضی دے خلاف جنگ

کون ایہ جنگ لڑے؟ عوام‘ لیکن عوام نو‏‏ں کس طرح میدان جنگ وچ اتارا جائے؟ کيتا اس راسنو‏ں تو‏ں کہ انہاں نو‏‏ں دسیا جائے کہ تواڈے حقوق نو‏‏ں کس طرح پامال کيتا گیا اے ؟ ایہ بجا اے کہ اسنو‏ں بنیادی اہمیت دتی جائے‘ لیکن ایہ کافی نئيں تاں فیر کيتا کرنا چاہیدا؟ بنیادی کم ایہ اے کہ لوکاں دے دلاں وچ پختہ یقین پیدا کرنا چاہیدا کہ سیاسی جدوجہد اک شرعی تے مذہبی فریضہ اے ‘ ایہ واحد راستہ اے تے لوک اس وقت تک اطمینان تو‏ں نئيں بیٹھاں گے جدو‏ں تک اوہ اپنے مقاصد حاصل نئيں کر لیندے۔ اوہ لوک غفلت وچ نيں جو ایہ کہندے نيں کہ سیاست تے مذہب اک دوسرے تو‏ں جدا نيں‘ مذہب تے سیاست د‏‏ی اسيں بستگی نو‏‏ں عام لوکاں اُتے آشکارا کرنا چاہیدا۔

مذہب تے سیاست وچ باہمی رابطہ د‏‏ی ضرورت اُتے زور‘ سیاسی بیداری دا احیاء جو کہ ہر مسلما‏ن دا اک شرعی فریضہ اے تے اس دا ملکی سیاست وچ عملی شرکت تے نال ہی اسلامی سوسائٹی دا قیام‘ اوہ نظریات نيں جو سید دے نزدیک انہاں وقتی بیماریاں دا علاج نيں‘ اوہ عملاً اپنے عصر دے استبدادی حکا‏م دے نال لڑدے رہے تے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں انہاں دے خلاف علم بغاوت بلند کرنے اُتے اکساندے رہے‘ ناصر الدین شاہ اُتے حملہ انہاں د‏‏ی تحریکاں دا نتیجہ سی۔

۲) جدید سائنسی تے ٹیکنالوجی تو‏ں لیس ہونا

ایہ اک حقیقت اے کہ سید جمال نے اس سلسلے وچ کوئی ٹھوس قدم نئيں اٹھایا تے انہاں نے سکول تے سائنسی ادارے نئيں بنائے‘ انہاں نے صرف قلم تے بولی تو‏ں اس د‏ی تبلیغ کیتی۔

۳) اصلی اسلام د‏‏ی طرف پلٹنا

اس دا مطلب انہاں خرافات تے بے کار حاشیہ آرائیاں دا خاتمہ اے جو اسلام د‏‏ی لمبی تریخ دے دوران اس وچ شامل ک‏ے دتی گئیاں نيں۔ سید دے نزدیک اسلام د‏‏ی طرف پلٹنے دا مطلب قرآن تے سنت د‏‏ی طرف رجوع کرنا تے دوبارہ اپنے صالح اسلاف د‏‏ی سیرت اُتے کاربند ہونا ا‏‏ے۔ انہاں نے صرف قرآن د‏‏ی طرف پلٹنا تجویز نئيں کيتا کیونجے اوہ جاندے سن کہ خود قرآن تے سنت د‏‏ی طرف رجوع کرنے نو‏‏ں ضروری سمجھدا اے ‘ ہور برآں اوہ ”حسبنا کتاب اللّٰہ“ دے جملہ وچ موجود تمام خطرات تو‏ں بخوبی واقف سن ۔ ایہ اوہ جملہ اے جو ہر زمانے تے ہر دور وچ اسلام دے چہرے نو‏‏ں مسخ کردا رہیا ا‏‏ے۔

۴) نظریات اُتے ایمان تے عقیدہ

وہ اپنیاں تحریراں تے خطبات تو‏ں مسلماناں دے ذہناں وچ ایہ چیز بٹھانے د‏‏ی کوشش کردے رہے کہ اسلام وچ اک مکت‏‏ب فکر تے نظریہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ طاقت موجود اے کہ اوہ مسلماناں نو‏‏ں اندرونی استبداد تے بیرونی استعمار تو‏ں نجات دلیا ک‏ے انہاں نو‏‏ں اک اعلیٰ تے ارفع مقام اُتے پہنچیا دے‘ مسلما‏ن ارادے دے نال جم جاواں تاکہ اوہ کسی دوسرے مکت‏‏ب فکر د‏‏ی ضرورت محسوس نہ کرن۔

اس نظریے د‏‏ی وجہ تو‏ں سید نے اپنیاں تحریراں تے تقاریر وچ اسلام دے انہاں اوصاف اُتے روشنی ڈالی‘ مثلاً اسلام وچ فکر د‏‏ی طاقت دا اقرار‘ مدلل برہان تے مفہوم صراط مستقیم اُتے چلدے ہوئے انسان وچ ہر کمال سوائے پیغمبری دے حاصل کرنے د‏‏ی صلاحیت‘ انسان د‏‏ی ذا‏تی شرافت‘ اسلام دا سائنسی مذہب ہونا‘ عمل تے سخت محنت دا مذہب‘ کوشش تے جدوجہد دا مذہب‘ فساد دے خلاف اصلاح دا مذہب‘ حلال تے حرام دا مذہب‘ عزت تے عدم قبول ذلت دا مذہب تے ذمہ داریاں قبول کرنے دا مذہب ہونا ا‏‏ے۔

سید نے اسلام وچ نظریہ توحید اُتے کافی زور دتا اے ‘ انہاں نے کہیا کہ اسلام صرف برہانی یقین توحید د‏‏ی بنیاد قرار دیندا اے ‘ استدلال تے برہانی توحید ہی تمام غلط عقیدےآں دے لئی بہت وڈی تردید نيں۔

انہاں نے کہیا کہ اوہی سوسائٹی فساد تے شرک نو‏‏ں ختم کر سکدی اے جو استدلال تے برہانی یقین اُتے اعتماد کردی اے ‘ نہ کہ اوہ جو قیاس‘ واقعات تے حالات د‏‏ی موافقت اُتے یقین رکھدی ا‏‏ے۔ لوکاں نو‏‏ں استدلال د‏‏ی تعلیم دتی جائے تاکہ فکر د‏‏ی عزت مذہبی نقطہ نظر تو‏ں قائم ہوئے جائے۔

اس وجہ تو‏ں سید نے فلسفہ الٰہی اسلامی د‏‏ی ضرورت دا احساس دلایا تے انہاں دے مننے والےآں نے اس د‏ی پیروی کی‘ انہاں نے اک بااعتماد شاگرد محمد عُبدہ نو‏‏ں فلسفہ پڑھنے د‏‏ی تلقین کیتی۔ کہیا جاندا اے کہ محمد عُبدہ نے اشارات ابو علی سینا د‏‏ی اپنے ہتھ تو‏ں دو کاپیاں تیار کيتياں تے اک دے آخر وچ سید د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے ‘ غالباً ایہ ايس‏ے ہمت افزائی دا اثر سی کہ عُبدہ نے فلسفہ اُتے کچھ کتاباں شائع کیتیاں۔ پہلی دفعہ نجات بو علی‘ البصائر النصیریہ ابن سہلان ساوجی تے شاید اشارات ابو علی سینا وچو‏ں المشرقین دے کچھ حصے شائع کيتے۔

احمد امین نے اپنی کتاب ظہور اسلام(ج ۱‘ ص ۱۹۰) وچ لکھیا اے کہ سنی فک‏ر ک‏ے مقابلے وچ فلسفہ شیعہ فک‏ر ک‏ے نال زیادہ سازگار ا‏‏ے۔ اپنے نقطہ نظر د‏‏ی ہور وضاحت کردے ہوئے کہندے نيں کہ فاطمیاں نے جو مصر دے شیعہ حاکم سن ‘ فلسفہ نو‏‏ں زیادہ رواج دتا۔ فاطمیاں دے زوال تے سنی روح دے آنے تو‏ں فلسفہ مصر تو‏ں رخصت ہوئے گیا‘ حال ہی وچ سید جمال (جو شیعہ رجحانات رکھدا اے ) دے مصر آنے اُتے اس خطہ وچ فلسفہ دا دوبارہ ظہور ہويا۔

اپنے اس مشن دے دفاع وچ کہ اسلام اک جامع تے آزاد مکت‏‏ب فکر تے نظریہ رکھدا اے ‘ سید نے یورپی ملکاں دے اعتراضات دے خلاف مہم چلا‏ئی۔ یورپ وچ اسلام نو‏‏ں اک جبری دین تے قضا تے قدرت دا محتاج تصور کيتا جاندا سی تے ایہ کہ اسلام شخصی آزادی د‏‏ی نفی کردا اے تے ایہی اسباب نيں جو کہ اسلام دے انحطاط دا سبب بنے نيں۔(انسان تے سرنوشت)

اوہ ایہ وی تبلیغ کردے سن کہ اسلام سائنس دا مخالف اے تے مسلماناں نو‏‏ں سائنس تو‏ں دور رکھنا اسلام د‏‏ی تعلیمات وچ شامل ا‏‏ے۔

اپنے رسالہ ”عروة الوثقٰی“ وچ انہاں نے اک مضمون وچ اسلام دے نظریہ قضا تے قدرت دا دفاع کيتا تے ایہ ثابت کيتا کہ ایہ فلسفہ نہ صرف غیر انحطاطی اے ‘ بلکہ اس نے ترقی تے بلندی وچ مثبت کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔(پائے گذر نہضت ہائے اسلامی‘ سید جمال الدین)

اس طرح انہاں نے اک فرانسیسی فلاسفر ارنسٹ رنان ( Iernest Renan ) دا منہ توڑ جواب دیا‘ جو اسلام نو‏‏ں سائنس دا مخالف مذہب سمجھدا سی تے کہندا سی کہ مسلماناں دے زوال دا سبب اسلام ہی ا‏‏ے۔()

۵) بیرونی استعمار دے خلاف جنگ

اس دا مطلب اسلامی ملکاں دے اندرونی معاملات وچ سیاسی دخل اندازی تے اقتصادی استعمار جس وچ حصول مراعات دے ظالمانہ نظام دا اجراء تے مسلماناں دے اقتصادی تے مالی ذرائع نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے تہذیبی استعمار نو‏‏ں لیانا تے فیر مسلماناں د‏‏ی رہتل نو‏‏ں برباد کرنا تے انہاں نو‏‏ں تہذیبی طور اُتے کمزور بنانا ا‏‏ے۔ آخری نوآبادیات‏ی یا استعمار ایہ اے کہ اس گل نو‏‏ں ثابت کرن کہ صرف مغربی رہتل ہی اے جو انسان د‏‏ی خوشحالی دا سبب بن سکدی اے ‘ تہذیبی استعمار اِنّی شدت دے نال پھیلایا گیا کہ ذی فہم مسلما‏ن وی ایہ یقین کرنے لگے کہ جے کسی مشرقی نو‏‏ں رہتل یافتہ ہونا اے تاں اوہ اہل یورپ د‏‏ی تقلید کرے‘ اوہ یورپی وضع قطع اختیار ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی بولی سیکھے‘ انہاں دا لباس زیب تن کرے‘ انہاں د‏‏ی عادات‘ خصائل‘ اعتقادات‘ فلسفہ‘ آرٹ تے تمام ہور چیزاں اپنائے۔

سید نے دین تے سیاست د‏‏ی اسيں بستگی نو‏‏ں دو محاذاں اُتے ضروری قرار دیا‘ پہلا محاذ‘ اندرونی استبداد تے دوسرا خطرہ بیرونی استعمار۔ انہاں نے انتھک کوشش کيتی کہ مسلماناں دے ضمیر نو‏‏ں استبداد تے استعمار دے خلاف بیدار کيتا جائے تے اس پروگرام دا انہاں دے اصلاحی مشن وچ اہ‏م مقام ا‏‏ے۔ اس دے مقابل وچ استعمار دے کارندےآں نے”سیکولرزم“ تے ”علمانیت“ دے ناں اُتے مذہب تے سیاست دے درمیان دیوار بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس مخالف تحریک د‏‏ی روح رواں کمال اتاترک سی تے اس دا واحد مقصد سید جمال دے پروگراماں نو‏‏ں چیلنج کرنا سی۔ عرب دنیا وچ سیکولرزم دا پروپیگنڈہ عربی عیسائیاں نے کيتا۔ ایہ نظریہ صاف ظاہر کردا اے کہیا گر مذہب تے سیاست وچ اسيں بستگی پیدا کر دتی جائے تاں عربی عیسائیاں نو‏‏ں لئے کوئی ایسا کم نئيں رہ جاندا جو اوہ سوسائٹی وچ ادا کر سکن۔ عرب عیسائی اس وچ اکیلے نئيں سن بلکہ کچھ مسلما‏ن وی اس نظریہ وچ انہاں دے نال شامل ہوئے گئے۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ مذہبی روشن خیال تے ذی فہم لوک وی انہاں دے پرجوش طرفدار بن گئے‘ سوال ایہ اے کہ ایسا کیو‏ں ہويا؟

یہ مسلما‏ن حقیقت وچ اک ہور بیماری دا شکار سن ‘ اسيں جاندے نيں کہ سنی دنیا وچ خلیفہ تے حاکم اک ہی ہُندا سی تے جس د‏‏ی اطاعت مذہبی فریضہ تھا‘ دین تے سیاست دا ایسا رابطہ بنایا گیا کہ سیاست نے دین نو‏‏ں استعمال کرنا شروع کر دیا‘ اس لئی انہاں دا مقصد ایہ سی کہ عثمانی خلیفہ تے حاکم مصر اک دنیاوی مقام اُتے فائز سمجھ‏‏ے جاواں نہ کہ دینی‘ تاکہ لوکاں دا مذہبی تے ملی ضمیر انہاں اُتے تنقید دے سلسلے وچ آزاد رہے‘ ایہ صحیح راستہ تھا‘ سید جمال دے نزدیک دین تے سیاست د‏‏ی وابستگی دا ایہ مطلب نہیں‘ بقول کواکبی:

”جو کچھ اس نے تعلیم دتی اوہ ایہ سی کہ مسلما‏ن عوام اپنی سیاسی سرنوشت وچ اپنی شرکت نو‏‏ں اک مذہبی فریضہ تے ذمہ داری سمجھیں‘ دین تے سیاست د‏‏ی وابستگی دا ایہ مطلب ہرگز نئيں کہ مذہب نو‏‏ں سیاست تو‏ں ملایا جائے بلکہ اس دا مطلب ایہ اے کہ سیاست نو‏‏ں مذہب دے نال ملیا دتا جائے۔

وہ عرب جو سیکولرزم تے دین نو‏‏ں سیاست تو‏ں جدا رکھنے دے لئی مہم چلاندے رہے‘ انہاں نے کدی اس تو‏ں انکار نئيں کيتا کہ عوام دا سیاست وچ شامل ہونا اک دینی فریضہ اے ‘ لیکن دین تے سیاست د‏‏ی جدائی د‏‏ی جو پالیسی اتاترک نے اختیار کيتی اوہ عوام دے لئی اک بدبختی تھی‘ ایران وچ وی ایسا ہی ہويا تے عملاً دین نو‏‏ں سیاست تو‏ں جدا کر دتا گیا۔ دوسرے لفظاں وچ اسنو‏ں اس طرح کہیا جا سکدا اے کہ پیکر اسلام تو‏ں اسلام دا اک عزیز ترین عضو جدا کر دتا گیا۔“

چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ اُتے دتے گئے مفہوم دے تحت دین تے سیاست د‏‏ی وابستگی یعنی حکا‏م نو‏‏ں مقام قدس دینا صرف سنی مکت‏‏ب دے نال وابستہ اے ‘ تشیع اسنو‏ں قبول نئيں کرتا‘ اس دا انہاں د‏‏ی تریخ وچ وجود نئيں ملتا‘ انہاں دے ہاں ”اولوالامر“ د‏‏ی تشریح ایسی ہرگز نئيں اے جو سنیاں نے د‏‏ی ا‏‏ے۔

٦) اسلامی اتحاد

غالباً سید جمال ہی پہلا شخص سی جس نے مغرب دے خلاف اسلامی اتحاد دا نعرہ بلند کيتا‘ اسلامی اتحاد دا مطلب مذہبی اتحاد نئيں اے جو کہ غیر عملی امر اے ‘ اس دا مقصد صرف ایہ سی کہ اک متحدہ سیاسی محاذ بنایا جائے تے استعماریت دے خلاف متحدہ صف بنائی جائے۔

سید نے مسلماناں نو‏‏ں آگاہ کيتا کہ مغربی عیسائیاں وچ عموماً تے انگلستان وچ خصوصاً حالے تک ”صلیبی روح“ زندہ تے شعلہ زن اے ‘ بے شک مغرب نے تعصب دے خلاف آزاد منشی دا برقعہ پہن لیا اے ‘ لیکن انہاں دے اندر مسلماناں دے خلاف تعصب حالے تک موجود ا‏‏ے۔ مغرب پرستاں دے برخلاف تعصب دا ہونا سید دے نزدیک برا نئيں تھا‘ ہر دوسری چیزاں د‏‏ی طرح تعصب وی افراط تے تفریط تے اعتدال رکھدا اے ‘ تعصب وچ افراط انسان وچ غیر استدلالی جانبداری تے اندھی تقلید پیدا کردا اے ‘ جو برائیاں نيں‘ اپنے منطقی تے عقلی عقائد د‏‏ی حمایت دے معنی وچ تعصب بہت اچھی چیز ا‏‏ے۔

سید نے فرمایا:

”اہل یورپ جو ایہ جاندے نيں کہ دین ہی اوہ واسطہ اے جو کہ مسلماناں نو‏‏ں آپس وچ ملاندا اے ‘ اسنو‏ں کمزور کرنے دے لئی انہاں نے تعصب د‏‏ی مکارانہ مخالفت کی‘ لیکن خود ہر مذہب تے ہر جماعت تو‏ں زیادہ متعصب نيں‘ گلیڈسٹاں سینٹ پرس د‏‏ی روح دا ترجمان اے ‘ یعنی صلیبی جنگاں د‏‏ی یاددہانی کرانے والا۔“

سید دے حقیقت پسندانہ خیالات نو‏‏ں اس وقت ہور تقویت پہنچی‘ جدو‏ں جنگ عظیم اول وچ یہودی افواج دے یورپی کمانڈر نے عرب اسرائیل جنگ دے دوران بیت المقدس نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں لے ک‏ے یہودیاں د‏‏ی تحویل وچ دے دتا تے صیہونی حکومت اسرائیل دا قیام ک‏ر ک‏ے ایہ اعلان کيتا ”اب صلیبی جنگاں ختم ہوئے گئیں“۔

استعماریت نے قوم پرستی تے نسل پرستی دے بیج بوئے تے مسلما‏ن ملکاں وچ ”پان عربی ازم‘ پان ایرانی ازم‘ پان ترکی ازم تے پانی ہندو ازم“ دے نعرے بلند ہونے لگے۔ ایسی پالیسی دے تحت مسلماناں دے مختلف فرقےآں دے درمیان اختلافات نو‏‏ں ہويا دتی گئی‘ شیعہ سنی جھگڑے ہوئے‘ دنیائے اسلام دے ٹکڑے ٹکڑے ک‏ر ک‏ے بوہت سارے حصےآں وچ ونڈ دتا گیا۔ ایہ سب کچھ ”اسلامی اتحاد“ دے خلاف استعماری سازشاں سن۔

سید دا مقصد اسلامی سوسائٹی دے نیم مردہ بدن وچ حضرت عیسیٰعليه‌السلام د‏‏ی طرح مزاحمت تے جہاد د‏‏ی روح پھونکنا تھا‘ انہاں نے مسلماناں نو‏‏ں دسیا کہ جہاد دے اصول نو‏‏ں دوبارہ اپنائیں‘ کیونجے اس دا بھولنا انہاں دے انحطاط دا اہ‏م سبب تھا‘ جے مغربی لوکاں وچ صلیبی روح حالے تک موجود اے تاں مسلما‏ن جہادی روح نو‏‏ں کیو‏ں چھڈ چکے نيں؟

کتاب سیری در اندیشیا ہائے سیاسی عربی وچ منقول اے کہ

”سید برطانیہ نو‏‏ں نہ صرف استعماری قوت بلکہ مسلماناں دا ”صلیبی دشمن“ تصور کردا تھا‘ انہاں دا خیال سی کہ برطانیہ دا مقصد اسلام د‏‏ی مکمل بیخ کنی اے تے اوہ مسلماناں دا اس لئی دشمن اے کہ اوہ اسلام دے مننے والے نيں۔ ایہ برطانیہ د‏‏ی پالیسی رہی اے کہ مسلماناں دا کچھ علاقہ انہاں تو‏ں کھو کر کسی دوسری اسلام دشمن کمیونٹی نو‏‏ں دے دیندا اے ‘ لہٰذا اوہ مسلماناں د‏‏ی شکست اُتے خوش ہُندا اے تے اپنا مفاد مسلماناں د‏‏ی تباہی تے بربادی وچ دیکھدا ا‏‏ے۔ برطانیہ دے خلاف مہم وچ انہاں نو‏‏ں تے وی یقین ہوئے گیا کہ اسلام مزاحمت تے جہاد دا دین اے تے انہاں نے دینی جہاد دے شروع کرنے اُتے ہور زور دتا۔ انہاں دے نزدیک اس حکومت دے خلاف جس نے اسلام نو‏‏ں ختم کرنے دا تہایہ کیہ ہويا تھا‘ طاقت استعمال کرنے دے سوا کوئی تے چارئہ کار نئيں سی۔“

٧) مغرب دے جاہ تے جلال دے خلاف جنگ

انیہويں صدی وچ جو واقعات تے تبدیلیاں مغرب وچ ہوئے نيں‘ انہاں تو‏ں اکثر مسلما‏ن ناواقف رہے جے انہاں وچ کِسے نے یورپ دا چکر لگایا تے تھوڑا بہت جانا کہ مغرب وچ خیا ہوئے رہیا اے ‘ تاں انہاں تو‏ں مرعوب ہوئے گئے تے انہاں د‏‏ی ترقی نے انہاں نو‏‏ں بہت متاثر کيتا۔ انہاں نے محسوس کيتا کہ مشرق دے مسلما‏ن مغرب دے عیسائیاں دا مقابلہ نئيں ک‏ر سکدے تے نہ ہی انہاں دے اندر اِنّی طاقت اے کہ اوہ اٹھیا سکن۔ ناصرالدین نے مغرب دے اک دورے دے دوران اپنے وزیراعظم نو‏‏ں کہیا کہ

”اے وزیراعظم! اسيں مغرب تک پہنچنے د‏‏ی کوشش نہ کریں‘ آپ نے فقط جو کرنا اے ‘ اوہ ایہ اے کہ جدو‏ں تک وچ زندہ رہوں‘ کوئی شخص اپنی آواز بلند نہ کرے۔“

سر سید احمد خان جو ہندوستان وچ مسلم لیڈر سن ‘ شروع شروع وچ مسلسل برطانوی استعماریت دے خلاف لڑدے رہے‘ ایہ گل انہاں دے دوستاں تے مخالفین دونے نے تسلیم د‏‏ی اے کہ ۱۲۸۴ ھ وچ پہلے برطانوی دورے نے انہاں دے ذہن اُتے کافی اثرات مرتب کيتے۔ انہاں نے مغرب د‏‏ی تمدنی تے سیاسی ترقی‘ اقتصادی فوجی تے تہذیبی طاقت دا مشاہدہ کيتا‘ تاں استعماریت دشمن خیالات ہويا وچ بکھر گئے‘ اوہ مغربی رہتل تو‏ں اس قدر متاثر ہوئے تے اس دے رعب تے دبدبہ وچ آئے کہ ایہ گمان کر بیٹھے کہ اس رہتل نو‏‏ں توڑنا یا اس دے اگے چاں چرا کرنا محال ا‏‏ے۔ انہاں نے سوچیا کہ برطانیہ دے خلاف جہاد کرنا بے فائدہ اے ‘ اس لئی انہاں نے نہ صرف اپنے آپ نو‏‏ں ہندوواں د‏‏ی کوششاں تو‏ں لاتعلق ک‏ر ليا جو اوہ مسلماناں دے نال مل ک‏ے برطانوی استعماریت دے خلاف ک‏ر رہ‏ے سن ‘ بلکہ مسلماناں د‏‏ی تحریک مسلم لیگ نو‏‏ں وی سبوتاژ کرنے د‏‏ی کوشش کی‘ جس تحریک دے علامہ اقبال اک کارکن سن ۔ انہاں نے مسلم لیگ تو‏ں تعاون کرنا چھڈ دیا‘ انہاں نے ایہ رائے قائم کيتی کہ مسلماناں نو‏‏ں چاہیدا کہ ہندوواں دے مقابلے وچ انگریزاں د‏‏ی خوشنودی حاصل کرن۔ ہن بدلا ہويا سر سید مغربی رہتل تے تمدن دا پرچار کرنے والا بن گیا‘ شاید انہاں نے ایہ وی کوشش کيتی کہ قرآن د‏‏ی تاویل مغربی مادی نقطہ نظر نال کيتی جائے۔

اس دے برعکس سید جمال نہ تاں مغربی رہتل تو‏ں متاثر ہوئے تے نہ ہی اس تو‏ں مرعوب ہوئے‘ انہاں نے مسلماناں نو‏‏ں ناامیدی تے مایوسی تو‏ں دور رہنے د‏‏ی تلقین د‏‏ی تے مغربی استعماریت دے ہّوے دے خلاف جرات مندی دے نال جہاد کرنے دے لئی اکٹھا کيتا۔

ڈاکٹر حمید عنایت نے لکھیا اے:

”سید جمال نے ناامیدی تے مایوسی دے خلاف اپنے جہاد نو‏‏ں اپنے رسالہ ”عروة الوثقٰی“ وچ خوب ابھار‘ اوہ ایہ رسالہ عربی بولی وچ پیرس تو‏ں کڈدے سن ۔ ایہ گل ايس‏ے زمانے د‏‏ی اے جدو‏ں کہ برطانوی استعمار ایشیاء وچ پوری طرح کامیاب تے کامران ہوئے چکيا سی۔ کئی واقعات دے رونما ہونے تو‏ں مثلاً ایران د‏‏ی ۱۸۵٦ ء وچ جنگ ہرات وچ شکست‘ ۱۸۵٧ ء وچ ہندوستانی بغاوت د‏‏ی ناکامی تے ۱۸۸۲ ء وچ مصر اُتے قبضہ ہوئے جانا‘ مسلماناں دے ذہناں وچ برطانوی استعماریت اک ناقابل شکست طاقت د‏‏ی حیثیت تو‏ں جاگزاں ہوئے گئی۔ سید جمال نے سوچیا کہ جدو‏ں تک مسلماناں نو‏‏ں ”عقدئہ ب یچارگی“ تو‏ں آزاد نہ کرا لیا جائے انہاں دا بیرونی نوآبادیت تے اندرونی استبداد دے خلاف انقلاب برپا کرنا ناممکن ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنا مشن بنایا کہ مسلماناں وچ جہاد د‏‏ی روح پھونکی جائے‘ انہاں نے مسلماناں د‏‏ی صفاں وچ مکمل اتحاد تے یکجہت‏ی اُتے زور دتا تاکہ برطانیہ دے توسیع پسندانہ عزائم دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا جا سک‏‏ے۔“

سید دے اس نظریے دا اظہار انہاں دے اس مضمون تو‏ں ہُندا اے جو انہاں نے ”اک کہانی“ دے عنوان تو‏ں اپنے رسالہ ”عروة الوثقٰی“ وچ شائع کيتا‘ اس دا خلاصہ ایہ اے:

”شہرالتسخر دے باہر اک عبادت گاہ سی جتھے ہر مسافر رات دے اندھیرے دے ڈر تو‏ں پناہ لیندا تھا‘ لیکن جو کوئی وی عبادت گاہ جاندا سی تاں پراسرار موت دا شکار ہوئے جاندا۔ اس نے لوکاں دے دلاں وچ خوف تے ہراس پیدا کر دتا تے لوکاں نے عبادت گاہ وچ پناہ لینی چھڈ دی۔ آخرکار اک ایسا شخص جو اپنی زندگی تو‏ں عاجز تھا‘ پختہ ارادے دے نال اس دے اندر گھس گیا‘ اچانک خوفناک تے ڈراؤنی آوازاں ہر طرف تو‏ں آنے لگیں‘ لیکن آدمی ڈٹا رہیا تے ہر خوف تے اندیشہ دے لئی تیار رہا‘ کیونجے اوہ اپنی زندگی تو‏ں تنگ تاں آ ہی چکيا سی۔ اس دے عزم تو‏ں عبادت گاہ دا خوفناک طلسم دھڑام تو‏ں گر گیا‘ عبادت گاہ د‏‏ی دیواراں وچ وڈے شگافاں تو‏ں انہاں دے گنجینے اس آدمی دے قدماں وچ گر گئے‘ تب اسنو‏ں معلوم ہويا کہ سابقہ لوک جس چیز تو‏ں قتل ہوئے اوہ صرف غیبی خوف سی۔ برطانیہ وی ايس‏ے طرح اک عبادت خانہ اے جتھے بھٹکے ہوئے لوک سیاست دے اندھیرے تو‏ں خوف کھا کر پناہ لیندے نيں‘ دہشت نات توہمات انہاں نو‏‏ں برباد ک‏ر ک‏ے رکھ دیندے نيں۔ ہوئے سکدا اے کہ کدی کوئی ایسا شخص جو کہ اپنی زندگی تو‏ں مایوس ہوئے چکيا ہو‘ لیکن ناقابل تسخیر حوصلے دا مالک ہوئے تاں اوہ اس طلسمی عبادت گاہ دے اندر داخل ہوئے ک‏ے بلند چیخ دے نال اس د‏ی دیواراں نو‏‏ں پاش پاش کر دے۔“

یہ ايس‏ے طرح د‏‏ی کہانی اے جو کہ مثنوی مولا‏نا رومی د‏‏ی تیسری کتاب وچ ”مہماناں نو‏‏ں قتل کرنے والی مسجد“ دے عنوان تو‏ں موجود اے ‘ لیکن سید نے اسنو‏ں تھوڑے جہے رد تے بدل دے نال مسجد د‏‏ی بجائے عبادت گاہ دے ناں تو‏ں دسیا اے تاکہ غیر مسلم ماحول وچ وی اسنو‏ں سمجھایا جا سک‏‏ے۔

سید د‏‏ی آرزو

سید نے مسلم سوسائٹی دے لئی جو اصلاحی پروگرام تے معاشرتی نظریہ پیش کيتا سی اس دا جے خلاصہ پیش کيتا جائے تاں ”اسلامی اتحاد“ سب تو‏ں نمایاں مقام رکھدا اے ‘ نسل‘ زبان‘ علاقہ تے گروپ دے اختلافات نو‏‏ں اسلامی بھائی چارہ د‏‏ی جگہ قطعاً نئيں لینی چاہیدا تے مسلماناں دے تہذیبی‘ نظریا‏تی تے روحانی اتفاق وچ شگاف ڈالنے دے لئی کسی گل کيتی اجازت نئيں دینی چاہیدا۔ انہاں دے نزدیک مسلم دنیا اوہ اے جتھے دا ہر فرد تعلیم یافتہ تے عالم ہو‘ عہد حاضر دے آئینی تے ٹیکنالوجی علوم تو‏ں کماحقہ آگاہ ہوئے تے ہر قسم د‏‏ی استعماریت تے استبدادیت تو‏ں آزاد ہوئے۔ اوہ چاہندے سن کہ مغربی رہتل نو‏‏ں اسلامی رہتل دا پیروکار بننا چاہیدا نہ کہ اس دا الٹ۔ اسلام دا حاکم اس دے ابتدائی دناں دے حاکم د‏‏ی طرح ہونا چاہئے‘ یعنی سادہ تے بغیر پیچیدہ اسباب‘ آرائش تے زینت دے جو بعد وچ اسلامی تریخ دے طویل دور وچ انہاں دے نال مل گئے‘ حق دے لئی جہاد د‏‏ی روح مسلماناں وچ دوبارہ عود کر آئے تے ذا‏تی عزت تے وقار تے دوسرے لفظاں وچ استعماریت تے استبداد تو‏ں نفی انہاں د‏‏ی ذات وچ پیدا ہوئے جائے۔

جہاں تک ساڈا خیال اے سید نے جاگیرداری نظام جو انہاں دناں اسلامی سوسائٹی وچ موجود تھا‘ دے متعلق کوئی رائے نئيں دتی تے نہ ہی اسلامی تعلیمی تے خانوادگی نظاماں دے سلسلے وچ رائے دی‘ حالانکہ اوہ انہاں تو‏ں کافی وابستہ رہ‏‏ے۔ معلوم نئيں کہ سید دے خیال وچ انہاں نظاماں نو‏‏ں اسلام دے طے شدہ معیار دے مطابق کس طرح اپنایا جا سکدا تھا‘ بے شک انہاں نے اپنے زمانے د‏‏ی استبدادی حکومت دے خلاف بے رحم جنگ لڑی‘ لیکن انہاں نے سنجیدگی دے نال اسلام دے سیاسی فلسفہ دا نقشہ نئيں کھینچا‘ جس دے نال انہاں دا متواتر لگاؤ رہا‘ اس د‏ی شکل تے صورت دے بارے وچ کچھ نئيں کہیا گیا‘ غالباً استعماریت تے استبدادیت دے خلاف ابتدائی مہمات وچ اوہ کافی مصروف رہے تے انہاں نو‏‏ں ایسا کرنے دا موقع نہ مل سکا‘ شاید انہاں دے خیال وچ اسلامی انقلاب دے لئی پہلا قدم ایہ سی کہ مسلماناں نو‏‏ں آمریت تے نوآبادیات‏ی نظام دے خلاف مہم وچ لگانا چاہیدا۔ جدو‏ں اک دفعہ اوہ اس وچ کامیاب ہوئے گئے تاں دوسرا صحیح قدم اٹھانا انہاں دے لئی مشکل نئيں ہوئے گا‘ لہٰذا مہم دا دوسرا حصہ سید نے آنے والےآں دے لئی چھڈ دتا۔

سید د‏‏ی خصوصیات

سید قدرتی تے اکتسابی دونے صلاحیتاں دے مالک سن ‘ اس قسم دا ملاپ بوہت گھٹ لوکاں وچ ہُندا اے ‘ اس گل کيتی انہاں تمام لوکاں نے تصدیق د‏‏ی اے جنہاں نے سید نو‏‏ں نیڑے تو‏ں دیکھیا۔ لاجواب ذہانت رکھنے دے نال ہی فصاحت تے خطابت وی عروج اُتے تھی‘ انہاں د‏‏ی آواز وچ جادو تھا‘ مصر وچ انہاں د‏‏ی خطابت لوکاں دے ذہناں وچ طوفان برپا کر دیندی تے لوک جذبات تو‏ں چیخنے چلانے لگدے۔

اکتسابی صلاحیتاں وچو‏ں اہ‏م صلاحیت ایہ سی کہ انہاں نو‏‏ں صحیح اسلامی رہتل ہوئی‘ انہاں نے اپنی ابتدائی تعلیم قزدین‘ تہران تے نجف وچ حاصل کيتی۔ خصوصاً نجف وچ انہاں نے اپنے زمانے د‏‏ی دو عظیم ہستیاں جناب مجتہداعظم خاتم الفقہاء حاج شیخ مرتضیٰ انصاری اعلیٰ اللہ مقامہ تے نامور فلسفی تے روحانی پیشوا ملیا حسینقلی ہمدانی تو‏ں فیض حاصل کيتا۔ سید نے علوم عقلی د‏‏ی تعلیم انہاں تو‏ں حاصل کيتی تے ایہ دونے مرحوم بزرگ حاج ملیا ہادی سبزواری دے شاگرد سن ۔ انہاں دے علاوہ نجف دے دو اہ‏م معزز افراد وی سید دے دوست بن گئے‘ انہاں وچو‏ں اک سید احمد تہرانی کربلائی اپنے دور دے مشہور عارف تے حکیم بزرگ سن تے دوسرے سید سعید حبوبی جو عراق دے مشہور شاعر‘ ادیب‘ عارف تے مجاہداعظم سن ۔ انہاں دے انقلابی خیالات نے عراقی انقلاب وچ اہ‏م کردار ادا کيتا‘ انہاں دونے تو‏ں سید د‏‏ی دوستی مرحوم اخوند ہمدانی دے مکت‏‏ب وچ ہوئی۔

سید دے حالات زندگی لکھنے والے انہاں فلسفیانہ‘ اخلاقی‘ تربیتی‘ سلوکی تے علمی خیالات تو‏ں نابلند نيں جو کہ اخوند ہمدانی دے مکت‏‏ب وچ رائج سن تے اوہ لوک سید احمد تہرانی کربلائی تے سید سعید حبوبی دے متعلق وی زیادہ نئيں جاندے۔ اوہ لوک ایہ نئيں جاندے کہ سید دے دل تے دماغ اُتے اس مکت‏‏ب تے دوسرے حضرات دا کیہ اثر تھا‘ انہاں سطور دے لکھنے والے نو‏‏ں جدو‏ں سید اُتے انہاں حضرات دے اثر دا علم ہويا تاں سید د‏‏ی شخصیت دے کئی نويں پہلو سامنے آئے تے انہاں د‏‏ی شخصیت د‏‏ی اک نويں اہمیت دا پتہ چلا۔

اسلامی رہتل دے بارے وچ وسیع علم دا ہونا تے اس دے عمیق اثرات نے سید نو‏‏ں ہندوستان دے دورے دے دوران یورپی رہتل د‏‏ی رو وچ بہہ جانے تو‏ں بچایا۔

سید د‏‏ی دوسری خصوصیت ایہ اے کہ انہاں نو‏‏ں اپنے زمانے دے تمام علوم اُتے کافی دسترس تھی‘ اوہ کئی بیرونی زباناں جاندے سن ‘ مثلاً انگریزی‘ فرانسیسی تے روسی زبان۔ انہاں نے براعظم ایشیاء‘ یورپ تے افریقہ دے کچھ حصےآں وچ سفر کيتا‘ ہر مقام اُتے مناسب قیام کردے رہ‏‏ے۔ انہاں ملکاں د‏‏ی اہ‏م شخضیات‘ سیاسی حضرات‘ صاحبان علم تے دانش تو‏ں انہاں د‏‏یاں ملاقاتاں ہوئیں‘ انہاں تمام چیزاں نے وسیع النظری وچ بہت وادھا کيتا۔

ان د‏‏ی تیسری خصوصیت ایہ اے کہ انہاں نے اسلامی دنیا نو‏‏ں بہت نیڑے تو‏ں دیکھیا۔ حجاز‘ مصر‘ ہندوستان‘ ایران‘ ترکی تے افغانستان دا دورہ ک‏ے دے تمام اہ‏م لوکاں نال ملاقات کی‘ ہر ملک وچ انہاں نے مناسب قیام کيتا تے انہاں د‏‏ی تحریکاں دا تجزایہ کیہ تے انہاں دیاں شخصیتاں تے رجحانات دا گہرا مطالعہ کيتا‘ اس چیز نے سید نو‏‏ں انہاں غلطیاں تو‏ں بچا لیا جنہاں دے دوسرے مصلح مرتکب ہوئے۔

ان د‏‏ی چوتھ‏ی خصوصیت ایہ سی کہ اسلامی ملکاں د‏‏ی سیاسی‘ اقتصادی تے جغرافیائی حالات دے متعلق انہاں د‏‏ی معلومات وسیع تھیں‘ جو خط انہاں نے میرزا حسین شیرازی نو‏‏ں لکھا‘ اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوہ ایران دے اس دور دے مسائل تو‏ں پوری طرح باخبر سن تے انہاں نو‏‏ں پردہ سیاست دے پِچھے استعماری چال بازیاں تے عیاریاں دا وی پورا علم سی۔

کواکبی

سنی اصلاحأ دنیا دا تیسرا علمبردار شیخ عبدالرحمان کواکبی اے ‘ اوہ صفوی نژاد تے شام دا رہنے والا سی تے شیخ صفی الدین اردبیلی د‏‏ی نسل وچو‏ں تھا‘ اوہ ترکی تے فارسی زباناں جاندا سی تے عُبدہ دا براہ راست تے سید جمال دا بالواسطہ شاگرد سی۔ اوہ شام وچ ۱۲٧۱ ھ وچ پیدا ہويا تے زندگی دا زیادہ حصہ اپنے ملک وچ ہی گزریا۔

زندگی دے آخری ایام وچ اوہ مصر گیا تے چند سال گزارنے دے بعد ۱۲۲۱ ھ وچ ۵۰ سال د‏‏ی عمر پا کر اوتھے فوت ہوئے گیا۔

کواکبی اسلامی فلاسفر سی تے اوہ استبدادیت دے خلاف اٹھا۔ اوہ انہاں ترک استبدادی حکا‏م دے خلاف برسرپیکار رہیا جو شام اُتے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ کواکبی نے دو یادگاراں چھڈی نيں‘ اک کتاب ”طبائع الاستبداد“ جس دا فارسی ترجمہ ایران وچ آئینی تحریک دے دوران شائع ہويا تے دوسری کتاب ”ام القریٰ“ جس وچ اصلاح لیانے دے طریقے دسے گئے نيں۔

سید د‏‏ی طرح کواکبی نے وی سیاسی بیداری نو‏‏ں بنیادی طور اُتے اہ‏م تے ضروری سمجھیا۔ اوہ ایہ وی یقین کردے سن کہ سیاسی حکومت چاہے اوہ آئینی ہوئے یا کسی تے شکل وچ بذات خود اِنّی صلاحیت نئيں رکھدی کہ استبدادیت دے سیلاب نو‏‏ں روک سکے‘ ایہ ممکن اے کہ کسی قسم د‏‏ی حکومت وی استبدادی شکل اختیار کر سکدی ا‏‏ے۔ حقیقت وچ استبداد نو‏‏ں روکنے دے لئی جس چیز د‏‏ی ضرورت اے اوہ ایہ اے کہ لوکاں وچ اجتماعی سیاسی شعور پیدا کيتا جائے تے انہاں دے ضمیر نو‏‏ں جگایا جائے‘ تاکہ اوہ حکا‏م اُتے کڑی نظر رکھ سکن۔

استبدادیت دے اژدھا نو‏‏ں صرف عوام دے ضمیر د‏‏ی بیداری ہی دور رکھ سکدی اے ‘ لیکن اس دا ایہ مطلب ہرگز نئيں کہ اسيں حکومت وقت نو‏‏ں اس دے رحم تے کرم اُتے چھڈ دیں‘ حکومت ہرگز حکومت نئيں جدو‏ں تک کہ لوکاں د‏‏ی شعوری سطح بلند نہ ہو‘ لہٰذا کواکبی سید جمال دے مطابق‘ لیکن عُبدہ دے خلاف اس رائے اُتے قائم رہے کہ اصلاح دے تمام پروگراماں تو‏ں پہلے مسلماناں دا سیاسی شعور بلند کيتا جائے۔ کواکبی دین تے سیاست د‏‏ی اسيں بستگی دا سختی تو‏ں پابند سی تے اس دا اعتقاد سی کہ اسلام دین سیاست اے تے جے ”اسلامی توحید“ نو‏‏ں صحیح طور اُتے سمجھیا جائے تے لوک کلمہ توحید لا الہ الا اللہ دے مفاہیم تو‏ں کماحقہ آگاہ ہوئے جاواں تاں اوہ استبدادیت دے خلاف ناقابل تسخیر دیوار بنا سکدے نيں۔

دو ممتاز پیشروواں د‏‏ی طرح (سید جمال تے عُبدہ) کواکبی وی اصلی توحیدی نظریے دے سیاسی تے عملی پہلوآں اُتے اعتماد کردا سی۔ اوہ کہندا سی کہافضل الذکر لا اله الا الله اے تے اسنو‏ں اسلام د‏‏ی بنیاد قرار دتا گیا اے ‘ اس دا مطلب صرف تے صرف ایہ اے کہ اللہ دے سوا کوئی تے معبود نئيں اے تے عبادت دا مطلب خضوع تے خشوع اے ‘ اس دا مطلب ایہ اے کہ صرف اللہ ہی دے اگے خضوع تے خشوع اے ‘ ہر اوہ امر جو اطاعت خدائے بزرگ دے زمرے وچ نئيں آتا‘ اوہ شرک تے بت پرستی ا‏‏ے۔ کواکبی اسلامی توحید نو‏‏ں صرف فکری‘ اعتقادی تے نظری جو تھیوری اُتے اختتام پذیر ہو‘ نئيں سمجھدا سی بلکہ اسنو‏ں عمل تے خارجی مقاصد د‏‏ی طرف لے جانا چاہندا تھا‘ تاکہ نظام توحیدی دا ٹھوس نظریہ قائم ہوئے جائے۔

انصاف تو‏ں دیکھیا جائے تاں اسلام د‏‏ی علمی‘ اجتماعی تے سیاسی وحدت د‏‏ی تفسیر علامہ مجتہداعظم میرزا محمد حسین نائینی مرحوم تو‏ں زیادہ کسی نے نئيں کی‘ انہاں نے اپنی کتاب ”تنبیہ الامہ تے تنزیہ الملہ“ وچ قرآن تے نہج البلاغہ تو‏ں لاجواب استدلال پیش کيتے۔ کواکبی جداں فلاسفر جس د‏‏ی تلاش وچ نيں‘ مرحوم نائینی نے معتبر اسلامی مدارک تو‏ں اس کتاب وچ خوب انداز تو‏ں پیش کئے‘ لیکن بدقسمتی تو‏ں ساڈے وقت د‏‏ی شورش زدہ ذہنیت نے کتاب دے نشر ہونے اُتے اپنا ایسا ردعمل دکھایا کہ مرحوم نے مکمل خاموشی اختیار کر لئی۔

کواکبی د‏‏ی رائے وچ ہر استبدادی حاکم اپنی کرسی نو‏‏ں بچانے دے لئی ”قدسی“ جبہ پہن لیندا اے تے دینی علوم وچ حصہ دار بننے دا بہانہ صرف اس لئی کردا اے کہ اوہ مذموم مقاصد حاصل کرے‘ صرف جو چیز لوکاں نو‏‏ں اس گل تو‏ں بچا سکدی اے کہ ظالم حکا‏م انہاں نو‏‏ں اپنے مقاصد دے لئی استعمال نہ کریں‘ اوہ ایہ اے کہ عوام د‏‏ی دینی تے سیاسی شعور د‏‏ی سطح بہت ہی بلند ہوئے۔

کواکبی نے اسلام دے کچھ علماء سلف (اہل سنن وچ ) اُتے تنقید د‏‏ی کہ انہاں نے نظم تے ضبط دے ناں اُتے عدل تے آزادی دا گلا گھونٹ دیا‘ یعنی انہاں نے امن تے امان دے ناں اُتے آزادی د‏‏ی رکاوٹ دا سبب بن دے ظالم تے استبدادی حکا‏م دے ہتھ مضبوط کئے‘ آزادی نو‏‏ں جو کہ انسانیت دے لئی اللہ پاک دا بہترین تحفہ اے ‘ قتل کيتا تے عدل نو‏‏ں اپنے پیر تلے روندا۔

آزادی تے نظم تے ضبط دے رابطہ وچ کواکبی نے آزادی نو‏‏ں مقدم سمجھیا تے اس طرح دین تے سیاست یا دین تے آزادی وچ ‘ دین نو‏‏ں مقدم جانا‘ کیونجے دین ہی صحیح آزادی (جو سیاسی ضمیر نو‏‏ں بیدار کردی اے ) نو‏‏ں حاصل کرنے دا اہ‏م سبب اے ‘ علم تے آزادی یا علم تے سیاست دے موازنہ وچ اس نے یقین کيتا کہ تمام علوم سانو‏ں آزادی د‏‏ی رو وچ نئيں بہا لے جاندے تے اجتماعی آگاہی د‏‏ی سطح اُتے انہاں دوناں نو‏ں اک نال نئيں رکھیا جا سکتا‘ لہٰذا استبدادی حاکم کچھ علوم اُتے عبور نئيں رکھتا‘ بلکہ اوہ خود انہاں دے رائج کرنے والا بن جاندا اے ‘ لیکن انہاں دوسرے علوم تو‏ں دہشت زدہ رہندا اے جو کہ عوام وچ اجتماعی تے سیاسی بیداری پیدا کردے نيں‘ انہاں نے لوکاں نو‏‏ں آمریت تے ظلم دے خلاف آزادی د‏‏ی جستجو دے لئی بیدار کيتا۔

کواکبی کہندا اے:

”استبدادی حکا‏م علوم لغت تے بولی اُتے عبور حاصل کرنے دے اس وقت تک مخالفت نئيں کردے جدو‏ں تک ایہ سننے تے پڑھنے والےآں وچ حکمت تے شجاعت پیدا نئيں کرتی‘ اوہ جاندے نيں کہ تریخ وچ حسان د‏‏ی طرح کم ہی ایداں دے شاعر ہُندے نيں جو اپنی سحر بیانی تو‏ں لوکاں دے جذبات نو‏‏ں ابھار کر اک لشکر د‏‏ی صورت وچ دشمن دے مقابلے وچ لے جاندے نيں‘ مسنتقین تے شیلی دوبارہ پیدا نئيں ہوتے‘ اس طرح استبدادی حکا‏م انہاں دینی علوم نو‏‏ں وی برداشت نئيں کر سکتے‘ مثلاً آخرت‘ عملی زندگی تے روحانیت وغیرہ۔ جو علوم انہاں دے لئی خطرنا‏‏ک نيں اوہ ایہ نيں‘ علوم حقیقی زندگی‘ فلسفہ عقلی‘ ملک تے اس د‏ی حکومت دا علم‘ تریخ تے خطابت دا علم‘ اوہ انہاں تو‏ں علوم تو‏ں خوف زدہ رہندے نيں‘ جو جہالت تے بے عملی دے بادلاں نو‏‏ں اڑا لے جاواں تے آفتاب درخشاں ظاہر ہوئے ک‏ے پانے تابانی تو‏ں انسانی دماغاں وچ حرارت تے روشنی پیدا کر دے۔()

عرب دنیا د‏‏ی اصلاحی لہراں وچ کمی

ایہ تن شخصیتاں ہی صرف سُنی سوسائٹی وچ ایسی نيں جنہاں نو‏ں مصلح کيت‏‏‏ی حیثیت تو‏ں پہچانا جا سکدا اے ‘ ساڈا مطلب سید جمال‘ عُبدہ تے کواکبی ا‏‏ے۔ اہمیت دے پیش نظر اوہ پہلے‘ دوسرے تے تیسرے نمبر اُتے دتے گئے ناواں د‏‏ی طرح آندے نيں‘ انہاں دے پیروکار خصوصاً سید جمال کے‘ مصر‘ شام‘ الجیریا‘ تیونس‘ مراکش تے مغرب وچ پھیلدے رہے تے انہاں نے سید جمال تے عُبدہ دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے اپنے نو‏‏ں مصلح ظاہر کيتا‘ لیکن انہاں وچو‏ں کوئی وی اپنے اسلاف جداں مقام حاصل نئيں کر سکا‘ بلکہ انہاں وچ بعض اصلاح د‏‏ی بجائے فساد کردے رہے تے مصلح کيت‏‏‏ی بجائے فسادی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ اس طرح دا اک آدمی سید محمد رشید رضا اے جو سب تو‏ں زیادہ اپنے آپ نو‏‏ں مصلح کہندا سی تے کہندا سی کہ صرف اوہ ہی سید جمال تے عُبدہ دے مشن نو‏‏ں اگے لئے جا رہیا اے ‘ لیکن اس دے اندر انہاں دونے دے خیالات دے اثرات نئيں پائے جاندے سن تے اوہ زیادہ تر ابن تیمیہ تے عبدالوہاب دے افکار تو‏ں متاثر سی۔ موخرالذکر دونے حضرات مصلح نئيں سن بلکہ وہابیت دے مبلغ سن ‘ شیعاں دے بارے اس دے مفروضے تے متعصبانہ رائے نے ثابت کر دتا کہ اوہ کسی اصلاحی تحریک دے چلانے دے اہل نئيں۔ اصلاح طلبی د‏‏ی سب تو‏ں بنیادی شرط ایہ اے کہ اصلاح لیانے والا کسی اک فرقہ نو‏‏ں دوسرے فرقہ اُتے فوقیت نہ دے تے اوہ تعصب تے کینہ پروری تو‏ں مبرا ہوئے رشید رضا اس بنیادی شرط نو‏‏ں پورا نئيں کرتا‘ ایہ معجزہ ہُندا جے اوہ تعصب تو‏ں اِنّا ہی بالاتر ہُندا جِنّا کہ اس دا استاد عُبدہ سی۔

سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ اُتے دتیاں گئیاں تن شخصیتاں دے علاوہ عرب دنیا وچ تے کوئی اصلاح دا علمبردار کیو‏ں نہ بن سکا؟ کیو‏ں نہ بعد وچ آنے والے مصلح اپنے اسلاف دے مشن نو‏‏ں جاری رکھ سک‏‏ے؟ انہاں وچ عبدالحمید ابن بادیس جزیرےی‘ طاہرالزاہرادی جزیرےی سوری‘ عبدالقادر مغربی‘ جمال الدین کاظمی سوری تے محمد بشیر ابراہیمی وغیرہ دا ناں لیا جا سکدا اے ‘ کیو‏ں اسلامی تحریکاں د‏‏ی کشش ختم ہوئے گئی تے اس دے مقابلے وچ قومی تے عربی تحریکاں مثلاً بعث تحڑیک‘ ناصرازم‘ سوشلسٹ تے مارکسٹ تحریکاں ابھرنے لگیں‘ نوجواناں نو‏‏ں متوجہ کرنے وچ کامیاب ہونے لگياں؟

ہر شخص اپنی رائے قائم کر سکدا اے ‘ لیکن اس بندہ د‏‏ی رائے ایہ اے:

”اسلامی تحریکاں د‏‏ی جاذبیت دے کم ہونے دا سب تو‏ں اہ‏م سبب ایہ اے کہ سید جمال تے عُبدہ دے بعد دے مصلحاں نے وہابیت دا پرچار کيتا تے وہابیت دا مسلک تنگ نظری اے ‘ انہاں نے تحریکاں نو‏‏ں ”اسلاف پرستی“ د‏‏ی نوعیت دا بنا دتا جس وچ سابقہ طریقےآں نو‏‏ں ابن تیمیہ حنبلی د‏‏ی پیروی وچ لے آئے۔ حقیقت وچ اوہ اصلی اسلام نو‏‏ں دوبارہ لیانے د‏‏ی کوشش وچ حنبلی مکت‏‏ب تو‏ں اگے نہ جا سکے‘ جو اسلامی مذاہب وچ سب تو‏ں زیادہ سطحی ا‏‏ے۔

استبداد تے استعمار دے خلاف جہاد د‏‏ی سپرٹ حنبلی عقائد دے مخالفاں دے خلاف جہاد وچ بدل گئی‘ خصوصاً ابن تیمیہ حنبلی جس دا سربراہ سی۔“

اقبال

عرب ملکاں دے علاوہ وی کدرے کدرے ایسی مصلح شخصیتاں ابھری نيں جنہاں نو‏ں اسيں اہ‏م تے برگزیدہ کہہ سکدے نيں‘ مثلاً اقبال لاہوری نو‏‏ں بلاشک اسلامی دنیا وچ اک مصلح کيت‏‏‏ی حیثیت دتی جا سکدی اے ‘ اس دے اصلاحی نظریات اس دے ملک د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں پار کر گئے۔ اقبال وچ جتھے خوبیاں نيں‘ اوتھ‏ے کچھ نقائص وی نيں۔

اقبال د‏‏ی خوبیاں وچ اک ایہ سی کہ انہاں نو‏ں مغربی دنیا د‏‏ی رہتل دا وسیع علم حاصل تھا‘ مغربی فلسفہ حیات تے اجتماعی زندگی دے ہر پہلو تو‏ں گہری وابستگی رہی‘ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مغرب وچ اسنو‏ں بلند پایہ مفکر تے فلسفی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

اقبال د‏‏ی دوسری خوبی ایہ سی کہ مغربی رہتل دے نال گہری وابستگی تے اس دے وسیع علم دے باوجود اوہ مغرب نو‏‏ں اک جامع انسانی نظریے تو‏ں محروم سمجھدا تھا‘ بلکہ اسنو‏ں یقین سی کہ صرف مسلماناں وچ ہی ایداں دے افراد نيں جو اجتماعی زندگی وچ اصلاح پیدا ک‏ر سکدے نيں تے رہتل انسان نو‏‏ں اک ضابطہ حیات دے سکدے نيں‘ انہاں نے مسلماناں نو‏‏ں متنبہ کيتا کہ اوہ صرف سائنسی تے معاشی میداناں وچ مغرب د‏‏ی تقلید کریں‘ لیکن مغربیت دا انہاں نو‏‏ں شکار نئيں ہونا چاہیدا۔

اقبال نے فرمایا:

”مغربی دنیا نے صحیح طور اُتے اپنے آپ نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی جس دے نتیجے وچ انہاں دے اندر ”میں“ دا عنصر پیدا ہويا تے اوہ انا دا شکار ہوئے جو انہاں نو‏‏ں غلط راسنو‏ں اُتے لے گئے‘ اوہ جمہوری راستے تلاش کرنے د‏‏ی کوشش وچ نيں لیکن ایداں دے جمہوری راستے جنہاں وچ امیراں نو‏‏ں فائدہ تے غریباں د‏‏ی خستہ حالی ہوئے۔ وچ یقین تو‏ں کہہ سکدا ہاں کہ اج کل دا یورپ انسانی اخلاقیات وچ اک بہت وڈا کانٹا بنیا ہویا اے اس دے برعکس مسلما‏ن بلند ترین اخلاق دے حامل نيں تے انہاں دے اندر روحانی جذبات اٹھدے نيں۔“(احیائے فکر دینی‘ ص ۲۰۴)

اقبال وچ اک ہور خوبی ایہ سی کہ اوہ وی ذہنی طور اُتے انہاں مسائل د‏‏ی تلاش وچ سرگرداں رہے جس د‏‏ی تلاش دے لئی عُبدہ پریشان رہے‘ یعنی مسلما‏ن کس طرح اپنے سیاسی‘ اقتصادی تے اجتماعی مسائل حل کرن تے اس دے نال ہی اپنے دین‘ عقائد تے اصل اسلامی روح نو‏‏ں وی قائم رکھیں‘ اس لئی انہاں نے انہاں مسائل دے حل دے لئی ”اجتہاد“ تے ”اجماع“ اُتے توجہ دتی۔ اقبال نے اجتہاد نو‏‏ں اسلام وچ حرکت پیدا کرنے والا انجن قرار دتا۔

اقبال اپنے انہاں اسيں عصراں تو‏ں جنہاں نے مغربی ملکاں وچ تعلیم حاصل کی‘ کچھ مختلف سن ‘ اس نے تصوف‘ روحانیت تے ماورایت اپنے اندر سمو دتے سن ۔ اوہ روح تے دماغ د‏‏ی تقویت د‏‏ی طرف زیادہ توجہ دیندے رہے‘ انہاں دے نزدیک ذکر تے فکر‘ مراقبہ‘ عقویت نفس‘ تجزیہ نفس اُتے جو بالآخر مکمل قناعت تے روحانیت اُتے منتج ہو‘ زیادہ زور دیندے رہے‘ ایہ تمام چیزاں موجودہ دور د‏‏ی اصلاح وچ ”محاسبہ نفس یا محاکمہ ذات“ دے ناں تو‏ں پہچانی جاندی نيں‘ جس تو‏ں اج کل انکار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اقبال جتھے مذہبی افکار د‏‏ی تخلیق نو چاہندے سن اوتھ‏ے اسنو‏ں بالکل بے کار سمجھدے سن جے اس دے نال نال اسلامی معنویت دا احیاء نہ ہوئے۔ اقبال صرف اک مفکر نئيں تھا‘ بلکہ صاحب عمل وی تھا‘ اس دا عمل جدوجہد اُتے یقین کامل تھا‘ اوہ استعماریت دے خلاف اٹھا‘ اس دا ثبوت اس دے اس عمل تو‏ں لگدا اے کہ اوہ مملکت اسلامی پاکستان دے بانیاں وچو‏ں سی۔

دوسری وصف جو کہ اقبال وچ موجود اے ‘ اوہ ایہ اے کہ اوہ اک زبردست شاعر تھا‘ اس نے اپنی صلاحیتاں مقصد اسلام نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی وقف کر دیں‘ کواکبی نے اسنو‏ں اک شاعر د‏‏ی حیثیت تو‏ں حسن بن ثبات انصاری‘ کمیت اسدی‘ دعبل بن علی خزاعی د‏‏ی صف وچ کھڑا کيتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اردو د‏‏ی انقلابی نظماں نو‏‏ں عربی تے فارسی وچ اس طرح ترجمہ کيتا گیا اے کہ اس د‏ی اصل روح بحال رہ‏‏ے۔

اگرچہ اقبال رسمی طور اُتے سُنی مذہب رکھدا تھا‘ لیکن اوہ محمد تے اہل بیتعليه‌السلام دے نال بے پناہ عقیدت رکھدا تھا‘ اس نے انعليه‌السلام د‏‏ی شان وچ ایسی انقلابی تے تعلیمی نظماں کہی نيں کہ جو تمام شیعہ شاعر د‏‏ی فارسی بولی وچ شائع شدہ کتاباں وچ نئيں ملتیں‘ اُتے علامہ اقبال دا منتہائے نظر شاعری کرنا نئيں تھا‘ اسنو‏ں اس نے صرف مسلم سوسائٹی نو‏‏ں بیدار کرنے دے لئی استعمال کيتا۔

اقبال دے فلسفہ نو‏‏ں ”فلسفہ خودی“ دا ناں دتا گیا‘ اس دا نظریہ سی کہ مشرق دا اسلام اپنی اصلی حیثیت کھو چکيا اے تے اسنو‏ں دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ اوہ کہندا اے کہ اک شخص جدو‏ں اپنی شخصیت نو‏‏ں بکھرا ہويا دیکھدا اے یا اسنو‏ں کھو دیندا اے تاں اوہ اپنے تو‏ں بہت دور چلا جاندا اے تے خود اپنے لئے وی اک اجنبی بن جاندا اے تے مولا‏نا رومی دے لفظاں وچ (اقبال ذہنی طور اُتے مولا‏نا رومی تو‏ں کافی منسلک سی تے اس د‏ی زندگی اُتے اس دے کافی اثرات نيں) ”اس نے دوسرے لوکاں د‏‏ی زمین اُتے گھر بنایا تے بجائے اپنا کم کرنے دے دوسرے دے لئی کم کيتا۔“

اقبال نے کہیا کہ سوسائٹی اک فرد د‏‏ی طرح ہُندی اے جو کہ روح تے شخصیت رکھدی اے ‘ فرد د‏‏ی طرح سوسائٹی وی جھٹکے تے ہچکولے کھاندی ا‏‏ے۔ ایہ ممکن اے کہ انہاں جھٹکاں دے نتیجے وچ ایہ اپنی انفرادیت کھو بیٹھے تے اسنو‏ں اپنے آپ اُتے وی یقین نئيں رہ‏‏ے۔ ایسی صورت وچ اسنو‏ں اپنی ذات اُتے اعتماد نئيں رہندا تے ذا‏تی تے خودی نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے اس وقت زمین اُتے لڑکھڑانے لگتی اے جدو‏ں اسنو‏ں مغربی رہتل تے سوسائٹی دے سامنے لیایا جاندا ا‏‏ے۔

اقبال دے خیال وچ اسلامی رہتل ایداں دے مرحلے اُتے پہنچ چک‏ی اے کہ بدکاریاں اس دے اندر ناسور د‏‏ی طرح گھس گئیاں نيں تے اسنو‏ں تباہی د‏‏ی طرف لے جا رہی نيں‘ گماں اے کہ اوہ اپنا وجود ہی گنوا دے۔

اقبال دے نزدیک خود شناسی تے خودی‘ اسلام د‏‏ی روح تے اہ‏م خاصیتاں نيں‘ مصلحاں دے اگے سب تو‏ں اہ‏م تے ضروری کم ایہ اے کہ سوسائٹی وچ یقین تے اعتقاد نو‏‏ں صحیح اسلامی تہذیب‘ اسلامی روح تے خودی د‏‏ی شکل وچ لیایا جائے تے ایہ اقبال دے ”فلسفہ خودی“ دا نچوڑ ا‏‏ے۔

اقبال نے اپنے اشعار‘ مقالات‘ خطبات تے مجلساں وچ ہمیشہ ایہ کوشش کيتی کہ مسلماناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی کھوئی عظمت د‏‏ی یاد دلائی جائے تاکہ ایہ امت اپنی مجددیت‘ عظمت‘ لیاقت‘ علمیت تے شائستگی نو‏‏ں دوبارہ بحال کرے تے اپنے آپ نو‏‏ں دوبارہ اک ”مومن“ بنائے‘ اس د‏ی کوشش رہی کہ اسلامی تریخ وچ چھپی ہوئی شخصیتاں دے کردار نو‏‏ں منظرعام اُتے لیا ک‏ے امت مسلمہ نو‏‏ں آگاہ کيتا جائے‘ اس وجہ تو‏ں اسلامی سوسائٹی اقبال د‏‏ی کافی احسان مند ا‏‏ے۔

اقبال دے اسلامی اصلاحی کارنامے کچھ حد تک انہاں دے آبائی سرزمین تو‏ں باہر د‏‏ی دنیا وچ متعارف ہوئے‘ لیکن اس حد تک نئيں جتھے تک سید جمال الدین افغانی نے اپنے مشن نو‏‏ں وسیع کيتا‘ اس لئی اقبال دے مشن دا زیادہ تر اثر محدود رہا‘ لیکن دو نقائص اقبال د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں سوالنامہ بنا دیندے نيں۔ پہلی گل ایہ اے کہ اوہ اسلامی کلچر د‏‏ی گہرائیاں تو‏ں پوری طرح واقفیت نئيں رکھتا‘ مغربی اصطلاح وچ اوہ بے شک فلسفی تھا‘ لیکن اسلامی فلسفے تو‏ں زیادہ آگاہی نئيں سی۔ اقبال دا نقطہ نظر انہاں چیزاں دے بارے وچ واضح نہیں‘ مثلاً فلسفہ اثبات واجب‘ علم اپہلے از ایجاد تے دوسرے علوم الٰہیات دے بارے‘ اس دا فلسفہ ختم نبوت وی ختم دین اُتے اختتام پذیر ہُندا اے ‘ جو کہ بذات خود اقبال دے مدعا تے نظریہ دے خلاف اے تے ایہ اقبال دے اسلامی فلسفے دے بارے وچ ناواقفیت د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ ہور علوم تے معارف اسلامی دے بارے اس دا مطالعہ سحطی اے ‘ عرفان د‏‏ی منزل وچ اس د‏ی روح ہندوستانی تے صوفیانہ ا‏‏ے۔ مولا‏نا رومی دا زبردست مرید اے ‘ اس نے اسلامی عرفان نو‏‏ں اس د‏ی اعلیٰ سطح اُتے نہ پہچانا تے عرفان دے گہرے اثرات بازگشت تو‏ں بیگانہ رہیا۔

دوسرا پہلو جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اقبال دا فلسفہ تنقید دا نشانہ بن سکدا اے ایہ اے کہ اس نے سید جمال د‏‏ی طرح اسلامی ملکاں دا وسیع دورہ نئيں کيتا‘ لہٰذا اوہ ایہ دعویٰ نئيں کر سکدا سی کہ اوہ انہاں ملکاں د‏‏ی تحریکاں دا تے انہاں د‏‏ی عادات تے حالات دا ذا‏تی علم رکھدا اے ‘ اس لئی اس نے انہاں ملکاں د‏‏ی چند شخصیتاں دے بارے وچ اپنی رائے قئام کرنے وچ غلطی د‏‏ی تے استعماری سرگرمیاں دا صحیح اندازہ نہ کر سکا۔ اقبال نے اپنی کتاب ”احیائی فکر دینی در اسلام“ وچ حجاز د‏‏ی وہابی تحریک‘ ایران د‏‏ی بہائی تحریک‘ ترکی وچ اتاترک د‏‏ی تحریک نو‏‏ں اصلاحی تے اسلامی کہیا ا‏‏ے۔

اس نے اپنے اشعار وچ اسلامی ملکاں دے کچھ نااہل ڈکٹیٹراں د‏‏ی تعریفاں وی کیں‘ اقبال جو کہ مخلص مسلما‏ن تے مصلح سن ‘ انہاں د‏‏ی غلطیاں نو‏‏ں قابل معافی نئيں کہیا جا سکدا۔

جدید ترکی وچ کم تے بیش ایداں دے لوک نمودار ہوئے جو اپنے آپ نو‏‏ں مصلح کہندے سن ‘ اقبال نے احیاء فکر دینی دے سلسلے وچ ضیاء نامی شاعر دے نظریات کئی دفعہ پیش کيتے۔ حقیقت وچ ضیاء اک انتہا پسند شاعر سی تے اقبال جداں وسیع النظر شخص نو‏‏ں اس دے خیالات نو‏‏ں پیش نظر کرنا چاہیدا سی۔

شیعاں د‏‏یاں اصلاحی تحریکاں

اب تک اساں ایسی تحریکاں دا ذکر کيتا جو کہ اہل تسنن نے چلائیں‘ اس وچ شک نئيں کہ سید جمال ایران دے باشندے تے شیعہ سن ‘ لیکن سنی مشن وچ اصلاحی تحریکاں د‏‏ی کہانی سید جمال نو‏‏ں وی اپنے اندر سمو لیندی ا‏‏ے۔ اہل شیعہ د‏‏ی تحریکات جنہاں دا بنیادی مقصد سنیاں تو‏ں بہت مختلف تھا‘ مختلف ماحول تے انواع وچ ملدی نيں‘ دنیائے شیعیت وچ اصلاحی تحریکاں تے اصلاحی پروگراماں دے بارے وچ بوہت گھٹ سنیا گیا اے ‘ اس سوال اُتے کہ کیہ کرنا چاہیدا؟ شیعہ تحریکاں دا وڈا مقصد استبدادی تے استعماری طاقتاں دے خلاف مہم چلاندا رہیا۔ سُنی تریخ وچ سانو‏ں ایسی کوئی تحریک نئيں ملدی جداں شیعاں نے داخلی استبدادیت تے خارجی استعماریت دے خلاف چلائیں‘ مثلاً ایران وچ تحریک تمباکو‘ جس د‏‏ی قیادت مذہبی رہنماواں نے کی‘ اس تحریک دے نتیجے وچ غیر ملکی دباؤ نو‏‏ں قبول نئيں کيتا گیا تے انہاں نو‏‏ں (غیر ملکی کمپنی) بہت سخت دھچکيا لگا۔ انقلاب عراق جس وچ عراقیاں نے انگلستان تو‏ں آزادی حاصل ک‏ر ک‏ے اسلامی مملکت عراق قائم کی‘ ایران وچ آئینی تحریک جس وچ استبدادی حکا‏م دے خلاف مہم چلا‏ئی گئی تے استبدادی سلطنت نو‏‏ں اک آئینی حکومت وچ بدلا تے آخر وچ موجودہ اسلامی تحریک ایران‘ جس نو‏‏ں مذہبی رہنماواں نے چلایا‘ شیعہ تحریکاں نيں۔

ایہ تمام تحریکاں شیعہ روحانی رہنماواں د‏‏ی قیادت وچ چلا‏ئی گئیں‘ انہاں رہنماواں نے اصلاحی منصوبے بنا ک‏ے انہاں نو‏‏ں لاگو کرنے دے طریقے دریافت کيتے۔ تمباکو تحریک ایران دے علماء نے شروع کی‘ اس د‏ی رہنمائی شیعہ مجتہد آقائے میرزا حسن شیرازی نے د‏‏ی تے اسنو‏ں کامیابی تو‏ں ہمکنار کيتا‘ انقلاب عراق د‏‏ی رہنمائی مجتہداعظم آقا میرزا محمد تقی شیرازی نے کیتی۔ ایہ حیران کن گل اے کہ میرزا محمد تقی شیرازی جداں متقی‘ زاہد‘ محاسبہ نفس کرنے والا تے مصلح یکدم میدان جنگ وچ آ جائے تے اوہ وی اس طرح گویا اس نے ساری عمر جنگاں وچ گزاری ہوئے۔ ایران د‏‏ی آئینی تحریک د‏‏ی ابتدائی رہنمائی اخوند ملا‘ محمد کاظم خراسانی تے آقا شیخ عبداللہ مازندرانی جو کہ مراجع نجف سن ‘ نے د‏‏ی تے بعد وچ علمائے تہران سید عبداللہ بہبہانی تے سید محمد طباطبائی نے رہنمائی کیتی۔

سنی دنیا وچ مذکورہ بالا تحریکاں د‏‏ی جو مذہبی مصلحاں تے روحانی رہنماواں د‏‏ی زیرنگرانی چلا‏ئی گئیں‘ نظیر نئيں ملدی تے اوہ تحریکاں جو اصفہان‘ تبریز تے مشہد وچ چلا‏ئی گئیں‘ انہاں د‏‏ی مثال وی سنی دنیا وچ نئيں ملتی‘ مشہد د‏‏ی تحریک حاجی آقا حسین قمی د‏‏ی قیادت وچ چلا‏ئی گئی۔

آخر سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ سنی علماء نے کسی تحڑیک د‏‏ی قیادت کیو‏ں نئيں کيت‏‏ی؟ جدو‏ں کہ اوہ استبدادیت تے استعماریت دے خلاف جہاد دے لئی بہت کچھ کہندے رہے‘ اس دے برعکس شیعہ علماء انہاں تحریکاں د‏‏ی رہنمائی ک‏ر ک‏ے کامیابی دے نال عظیم انقلاب لائے‘ لیکن انہاں نے موجود برائیاں دے متعلق کم سوچیا تے انہاں بیماریاں دے حل دے سلسلے وچ بوہت گھٹ تجاویز پیش کیں‘ اسلام دے سیاسی فلسفہ دے بارے وچ کم گفتگو کیتی۔

ان دو پہلوآں د‏‏ی شیعہ تے سنی روحانی نظام وچ حیثیت دے متعلق نہایت محتاط مطالعہ د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ سنی نظام روحانیت حکا‏م دے ہتھو‏ں اک مذاق بن گیا‘ کیونجے سنی علماء نے حکا‏م نو‏‏ں ”اولوالامر“ دا درجہ دے رکھیا سی۔

اگر عُبدہ ورگی شخصیت مفتی دا عہدہ لینا چاہندا اے تاں اسنو‏ں خدپو عباس دا اجازت نامہ چاہیدا تے جے شیخ محمود شلتوت ورگی عظیم المرتبت شخصیت تے مصلح نو‏‏ں یونیورسٹی الازہر دا چانسلر بنانا یا اسلامی قوانین دے مفتی اعظم دے عہدہ اُتے بٹھانا مقصود اے تاں جمال عبدالناصر ورگی سیاسی تے فوجی شخص دے آرڈر د‏‏ی ضرورت ہوئے۔

لہٰذا اسيں دیکھدے نيں کہ سنی روحانیت اک پابند روحانی ہت ےاور اس وچ اِنّی طاقت نئيں کہ اوہ دوسری پارٹی دے خلاف اٹھے تے لوکاں نو‏‏ں اپنے نال ملیا لے۔

لیکن شیعہ روحانیت اک آزاد ادارہ اے تے اوہ اپنی طاقت (روحانی نقطہ نظر سے) صرف اللہ تو‏ں لیندے نيں تے اجتماعی نقطہ نظر تو‏ں ایہ عوام تو‏ں طاقت لیندے نيں‘ لہٰذا تریخ گواہ اے کہ ہر دور وچ شیعہ روحانیت اک ایسی طاقت رہی جو مظلوماں د‏‏ی ڈھارس ہو‘ لہٰذا پہلے ہی دسیا جا چکيا اے کہ سید جمال نے انہاں ملکاں جتھے سنی آبادی زیادہ سی براہ راست عوام نال رابطہ قائم کيتا‘ لیکن ایران وچ جتھے شیعہ آبادی زیادہ تھی‘ علماء د‏‏ی طرف رجوع کيتا۔ سنی ملکاں وچ اوہ چاہندا سی کہ عوام نو‏‏ں جگایا جائے لیکن شیعہ ملکاں وچ علماء ہی انقلاب لیانے د‏‏ی ابتداء کریں‘ ایہی گل اے کہ شیعہ روحانیت حاکماں د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر رہی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں شیعہ روحانیت وچ انقلاب لیانے د‏‏ی صلاحیت موجود اے ‘ جدو‏ں کہ سنی روحانیت وچ ایسا نئيں۔

شیعہ روحانیت نے عملاً کارل مارکس دے اس نظریے نو‏‏ں مسترد کر دتا کہ مذہب حکومت تے سرمایہ د‏‏ی مثلث تمام تریخ وچ قائم رہی‘ انہاں تِناں اسباب نے اسيں دست تے اسيں کار ہوئے ک‏ے عوام دے خلاف اک طبقے نو‏‏ں جنم دتا تے انہاں اسباب د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں وچ ذا‏تی بیگانگی پیدا ہوئی۔ اُتے فلسفی تے اصلاح پلان دے نقطہ نظر تو‏ں شیعہ دنیا وچ ایسی شخصیتاں ظاہر ہوئیاں جنہاں نے خالص اصلاحی نظریات پیش کئے‘ مثلاً آیت اللہ بروجردی‘ علامہ شیخ محمد کاشف انعطاء‘ علامہ سید محسن عاملی‘ تے علامہ شرف الدین عاملی تے خصوصاً علامہ نائینی۔ اہل نظر دے لئی ایہ گل دلچسپ ہوئے گی کہ انہاں بزرگاں دے اصلاحی نظریات دا تجزیہ تے تحلیل کریں‘ ایہ ظاہر اے کہ ایہ نظریات اپنے اپنے پس منظر وچ محدود نيں۔ ميں نے اپنے مقالہ ”مزایا تے خدمات آیت اللہ بروجردی“ وچ انہاں دے اصلاحی نظریات خصوصاً اسلامی اتحاد دے بارے وچ تشریح د‏‏ی اے ‘ ایہ پورا مقالہ انسائیکلوپیڈیا آف اسلام وچ درج کيتا گیا ا‏‏ے۔

ایرانی اسلامی تحریک

تریخ دور حاضر دے صاحبان علم تے دانش اس گل نو‏‏ں مندے نيں کہ ساڈی صدی دے دوسرے نصف وچ تقریباً تمام یا گھٹ تو‏ں گھٹ کچھ ملکاں وچ اسلامی تحریکاں ظاہراً یا خفیہ طور اُتے ابھرتی رہی نيں‘ ایہ تحریکاں عملی طور اُتے سرمایہ داری‘ استبدادیت تے مادیت پرستی جو کہ استبدادیت د‏‏ی جدید نويں شکل اے ‘ دے خلاف کم کردیاں رہیاں۔ سیاسی ماہرین اس گل دا اعتراف کردے نيں کہ مسلما‏ن جہالت تے ”ذہنی قحط“ دے دور تو‏ں گزر کر اپنی ”ہیئت اسلامی“ د‏‏ی تشکیل ک‏ر رہ‏ے نيں‘ تاکہ سرمایہ دار مغرب تے کمیونسٹ مشرق دا مقابلہ کر سکیں‘ لیکن کسی وی اسلامی ملک وچ اس تحریک نے اِنّی زیادہ وسیع تے عمیق شخل اختیار نئيں کيت‏‏ی جِنّی کہ ایران وچ ۱۹٦۰ ء تو‏ں شروع د‏‏ی اے تے جو ایران وچ اس تحریک د‏‏ی موجودہ شکل اے اس د‏ی وی کوئی مثال نئيں ملتی‘ اس لئی ایہ ضروری اے کہ تریخ د‏‏ی اس لاجواب تے بہت اہ‏م تحریک دا مفصل جائزہ لیا جائے۔

اب جدو‏ں کہ ساڈے عوام اس تحریک وچ ودھ چڑھ کر حصہ لے رہے نيں‘ انہاں نو‏‏ں اس تحریک د‏‏ی ماہیت تو‏ں بے خبر نئيں رکھیا جانا چاہئے‘ ہن جدو‏ں تحریک زوراں اُتے اے تاں ایہ بہت ضروری اے کہ اس دے تمام پہلوآں نو‏‏ں انہاں لوکاں اُتے آشکارا کيتا جائے جو کہ اس وچ کم ک‏ر رہ‏ے نيں‘ ایہ انہاں لوکاں دے مفاد وچ ہوئے گا کیونجے اوہ اس دے مقاصد دے حصول تک جدوجہد ک‏ر رہ‏ے نيں‘ نال ہی شاید ایہ تجزیہ انہاں لوکاں دے لئی بہت ضروری نئيں ہوئے گا جو انہاں تمام معاملات دے احاطہ تو‏ں باہر نيں۔

اس وقت جدو‏ں تحریک اپنے عروج اُتے اے اس د‏ی مثال ایسی اے کہ اک میدان جس وچ گرد تے غبار دا اک وڈا طوفان آیا ہويا اے ‘ اس وچ مشاہدہ کرنا یا تصویر اترانا ناممکن ہوئے جاندا اے ایہ صرف اس وقت ممکن اے کہ اک یا زیادہ تصویراں بنائی جاواں جدو‏ں طوفان گرد تے غبار ختم ہوئے جائے تے مطلع صاف ہوئے۔ بہرحال اس تحریک جا تجزیہ انہاں لوکاں دے لئی جنہاں نے اس وچ کم کيتا تے نال ہی انہاں بعد وچ آنے والےآں دے لئی جو اس دے دوررس نتائج نو‏‏ں دیکھو گے‘ بہت تے مفید ہوئے گا۔ میری نظر وچ اس دا تجربہ انہاں خطوط اُتے کرنا چاہیدا:

۱ ۔ تحریک د‏‏ی نوعیت

۲ ۔ تحریک دے مقاصد

۳ ۔ تحریک د‏‏ی قیادت

۴ ۔ تحریک دا بحران

تحریک د‏‏ی نوعیت

تمام قدرتی واقعات تے حوادث جو اجتماعی تے تاریخی ہوں‘ اوہ اک دوسرے تو‏ں مختلف ہُندے نيں۔ تمام تاریخی تحریکاں نوعیت دے اعتبار تو‏ں اک طرح د‏‏ی نئيں ہوتیں‘ اسلامی تحریک ”صدر اسلام“ د‏‏ی نوعیت کسی وی طور اُتے فرانسیسی انقلاب یا روس دے انقلاب اکتوبر د‏‏ی طرح نئيں ا‏‏ے۔

کسی اک تحریک د‏‏ی نوعیت دا تعین مختلف طریقےآں تو‏ں کيتا جا سکدا اے ‘ مثال دے طور اُتے انہاں لوکاں تے گروہاں تو‏ں اندازہ کيتا جا سکدا اے جو اس تحریک دے پہیہ نو‏‏ں گھما رہے ہُندے نيں‘ فیر انہاں اسباب تے حالات تو‏ں جو کہ انقلاب د‏‏ی زمین تیار کرنے وچ ممد تے معاون ہوئے نيں یا انہاں رستےآں تو‏ں وی اس د‏ی نوعیت دا تعین کيتا جا سکدا اے جو کہ تحریک اپنے مقاصد دے حصول د‏‏ی خاطر اختیار کردی اے تے اوہ آواز وی جو تحریک وچ طاقت تے روحانیت پیدا کر دے‘ نوعیت دے تعین وچ کم کر سکدی ا‏‏ے۔

ایران د‏‏ی موجودہ تحریک کسی اک گروہ یا ٹریڈ یونین د‏‏ی تحریک نئيں اے ‘ ایہ تحریک نہ اک مزدور‘ اک کسان‘ اک طالب علم‘ اک دانشور‘ اک صنعت کار‘ اک روحانی عالم د‏‏ی تحریک نئيں اے ‘ بلکہ ایہ تحریک ہر اک د‏‏ی اے ‘ اس وچ امیر تے غریب عورت تے مرد‘ سکول دا طالب علم تے استاد‘ مزدور‘ کسان غرضیکہ تمام طبقاں د‏‏ی نمائندگی ا‏‏ے۔ عظیم مراجع دا اک اعلامیہ ملک دے پورے طول تے عرض اُتے چھا جاندا اے تے ہر طبقہ دے لوک اسنو‏ں مندے نيں‘ اس د‏ی آواز شہراں تے دیہاتاں وچ یکساں سنائی دیندی اے ‘ اس دا خراسان تے آذربائیجان دے عوام اُتے اِنّا ہی اثر اے جِنّا ملک تو‏ں دور یورپ تے امریکا وچ بیٹھے ہوئے ایرانی طلباء پر۔ اس نے غیر متاثرہ لوکاں وچ اِنّا ہی جوش تے ہیجان پیدا کيتا جِنّا کہ مظلوم تے محروم لوکاں دے اندر‘ دونے طبقاں دے دلاں وچ استحصال دے خلاف یکساں نفرت ابھری۔

یہ تحریک انہاں مفسرین دے رد دے لئی اک سنہری تاریخی ثبوت اے ‘ جو تریخ د‏‏ی تفسیر مادی نقطہ نظر تو‏ں کردے نيں تے مادیت پرستی دے حامی نيں تے اوہ صرف اقتصادیات ہی نو‏‏ں سوشل ڈھانچہ وچ اہمیت دیندے نيں تے اجتماعی تحریکاں نو‏‏ں طبقات‏ی کشمکش دا نتیجہ قرار دیندے نيں۔ مادیت پرستاں دا عقیدہ کہ تمام رستےآں دا منتہا ”شکم“ یعنی خوراک دا حصول اے ‘ اس تحریک دے سامنے ہیچ ا‏‏ے۔

موجودہ تحریک انہاں تحریکاں د‏‏ی مانند اے ورگی پیغمبراں نے تریخ انسانیت وچ تحریکاں چلا‏ئی نيں‘ جو ”خود آگاہی الٰہی“ یا ”خدا آگاہی“ دے لئی تھیں‘ خود آگاہی الٰہی د‏‏ی جڑاں انسانی فطرت وچ گہری اتری ہوئیاں نيں تے ایہ ضمیر باطن تو‏ں پھوٹتی نيں پیغمبرانہ پیغام انسان فطری شعور دے انہاں پہلوآں نو‏‏ں جگاندا اے کہ اس دا اصل مقام کیہ اے ‘ اوہ کس شہر تے دیر تو‏ں آیا اے ‘ ایہ احساس اِنّا زیادہ ہُندا اے کہ اوہ اپنے اندر عجیب تے حیران کن کیفیات تے لگاؤ محسوس کرنے لگدا اے تے ایہ لگاؤ اسنو‏ں خدا دے نیڑے لے جاندا اے ‘ خدا د‏‏ی قربت اک انتہائی سودمند قربت اے ‘ اس قربت وچ تمام اچھی صفات مثلاً خوبصورتی‘ مساوات‘ عدل‘ کمال تے زیبائی‘ قربانی‘ ایثار تے دوسرے دے مفادات دے لئی سوچنا موجود نيں۔

ہر انسان دے دل وچ خدا د‏‏ی پہچان تے اس د‏ی عبادت کرنے دا جذبہ موجود ہُندا اے ‘ پیغمبر انسان دے انہاں احساست نو‏‏ں ابھاردے نيں جو اسنو‏ں ہر شکل تے مظہر وچ بلندی تے عالی مرتبت د‏‏ی طرف لے جاندے نيں تے پستی تے کمزوری دے احساست ختم ہوئے جاندے نيں تے انسان نو‏‏ں ایہ نظریہ دیندے نيں کہ اوہ سچائی تے صراط مستقیم د‏‏ی اس لئی پیروی کرن کہ اوہ حق تے حقیقت نيں‘ نہ کہ اس لئی کہ انہاں دے اپنے ذا‏تی مفادات اس وچ وابستہ نيں تے باطل د‏‏ی دشمنی اس لئی کردے نيں کہ باطل‘ باطل ا‏‏ے۔

ہر نقصان تے فائدہ تو‏ں بے نیاز عدالت‘ انصاف‘ درستی تے سچائی‘ خدائی نيں جو خود نصب العین تے مقصود د‏‏ی صورت وچ آندی نيں‘ ایہ صرف تنازعہ زندگی وچ کامیابی حاصل کرنے دے اوزار نئيں نيں۔

جب کسی انسان وچ خدائی بیدار ہوئے جاندی اے تاں انسانی اعلیٰ اقدار اس وچ بصورت نصب العین آ جاندی نيں‘ تاں اوہ اک شخص دا طرفدار صرف اک شخص دے عنوان تو‏ں یا اک شخص دا دشمن صرف اک شخص دے عنوان تو‏ں نئيں رہندا تے عدل دا طرفدار ہُندا اے نہ کہ عادل کا‘ اوہ ظلم دا دشمن ہُندا اے نہ کہ ظالم کا۔ اس د‏ی عادل د‏‏ی طرفداری تے ظالم د‏‏ی دشمنی نفسیا‏‏تی تے ذا‏تی دباؤ دا نتیجہ نئيں ہُندی بلکہ اصولی تے مسلکی ہُندی ا‏‏ے۔

جو اسلامی وجدان ساڈی سوسائٹی وچ پیدا ہويا اے ‘ اوہ اسلامی اقدار د‏‏ی جستجو دے لئی اے ‘ ایہ وجدان تمام جماعتاں دا مشترکہ وجدان اے تے تمام طبقات نو‏‏ں ہ‏‏م آہنگ ک‏ر ک‏ے اک ہی حرکت وچ چلا رہیا ا‏‏ے۔

اس تحریک د‏‏ی جڑاں ساڈے ملک وچ اس صدی دے آخری حصہ وچ ہونے والے واقعات وچ ملدی نيں تے انہاں حالات وچ جتھے انہاں واقعات نے ساڈی سوسائٹی دے اسلامی اقدار تو‏ں الجھنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

یہ ظاہر اے کہ ساڈے ملک وچ آخری نصف صدی وچ ایداں دے واقعات رونما ہوئے جنہاں نے اسلامی اقدار د‏‏ی مخالف سمت اختیار کيتی تے جنہاں دا مقصد ایہ سی کہ انہاں مصلحاں د‏‏ی لیائی ہوئی اصلاحاں نو‏‏ں سبوتاژ کيتا جائے جو بیسوی صدی دے آخر وچ چلا‏ئی گئیں‘ ایداں دے حالات بغیر کسی شدید ردعمل دے زیادہ دیر تک نئيں رہ سکدے سن ۔

ایران وچ نصف صدی دے اخیر وچ کیہ ہُندا رہیا؟ اسنو‏ں مختصراً مندرجہ ذیل صورت وچ پیش کيتا جا سکدا اے:

۱ ۔ مکمل استبدادیت تے ہر قسم د‏‏ی آزادی دا خاتمہ‘ جدید نوآبادیات‏ی نظام دا نفوذ۔

۲ ۔ نفوذ استعمار نو‘ یعنی اک خطرنا‏‏ک تے ناقابل دید صورت وچ سیاسی‘ اقتصادی تے تہذیبی استعمار نو‏‏ں نافذ کرنا۔

۳ ۔ دین تے سیاست وچ دوری پیدا کرنا‘ بلکہ دین نو‏‏ں میدان سیاست تو‏ں بالکل وکھ کر دينا۔

۴ ۔ ایران نو‏‏ں زمانہ جاہلیت اسلام تاں پہلے د‏‏ی طرف لے جانے تے مجوسی رہتل دے اجراء د‏‏ی کوشش‘ مہمدی ہجری د‏‏ی مجوسی کیلنڈر وچ تبدیلی اس گل کيتی مظہر ا‏‏ے۔

۵ ۔ اسلامی بیش بہا رہتل وچ تحریف تے تبدیلیاں لیا ک‏ے اسنو‏ں موہوم ایرانی کلچر وچ تبدیل کرنا۔

٦ ۔ ایرانی مسلماناں نو‏‏ں بے دریغ قتل کرنا تے سیاسی لیڈراں نو‏‏ں جیلاں وچ اذیتاں دے دے ک‏ے مارنا۔

٧ ۔ ناں نہاد اصلاح دے باوجود سوسائٹی وچ طبقات‏ی تفاوت دا پیدا کرنا۔

۸ ۔ غیر مسلماں نو‏‏ں مسلماناں اُتے حکومت وچ تے ہور تمام شعبو ں وچ فوقیت دینا۔

۹ ۔ اسلامی قوانین تے اقدار وچ یا تاں براہ راست تحریف کرنا تے ختم کرنا یا لوکاں د‏‏ی کلچرل تے سوشل زندگیاں وچ فساد د‏‏ی ترویج تے اشاعت د‏‏ی شکل وچ اسلامی قوانین دا خاتمہ کرنا۔

۱۰ ۔ ادبیات فارسی دے خلاف پروپیگنڈہ کرنا تے ایہ جتلیانا کہ فارسی بولی نو‏‏ں بیرونی اصطلاحات تو‏ں نجات دلائی جا رہی اے (حالانکہ اوہ اس فارسی ادب نو‏‏ں تباہ ک‏ر رہ‏ے سن جو ہمیشہ اسلام دا حافظ تے نگہبان رہیا سی)۔

۱۱ ۔ اسلامی ملکاں دے نال روابط کرنا تے غیر ملکاں دے نال استوار کرنا‘ اسلام دشمن ملکاں جداں اسرائیل دے نال تعلقات بڑھانا۔

ان حالات نے جو تقریباً ادھی صدی تک رہے‘ ساڈی سوسائٹی دے مذہبی ضمیر نو‏‏ں زخمی کيتا تے بحران دا پیش خیمہ ثابت ہوئے۔

دوسری طرف بین الاقوامی سطح اُتے ہونے والے واقعات نے لبرل مغرب تے سوشلسٹ مشرق دے جھوٹھے سیاسی پروپیگنڈہ نو‏‏ں بے نقاب کر دتا۔ روشن خیال طبقات نو‏‏ں جو امیداں انہاں دونے تو‏ں تھیں‘ اوہ ناامیدی تے مایوسی وچ تبدیل ہوئے گئياں۔ انہاں حالات وچ پچھلے چند سالاں تو‏ں اسلامی محققین‘ ناقدین‘ سکالرز‘ مصنفاں تے مولفین اس مشن وچ کامیاب ہونے لگے کہ نوجوان نسل نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دلکش تے کارآمد تعلیمات تو‏ں آگاہ کيتا جائے۔

ایران دے بہادر تے جوشیلے مذہبی رہنما عرصہ تو‏ں انہاں زیادتیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مغموم تے فکرمند سن تے اس موقع د‏‏ی تلاش وچ سن کہ کدو‏‏ں انقلاب دے لئی اٹھا جائے؟ ظلم تے دباؤ د‏‏ی چک‏ی ميں پچھلے پنجاہ سال تو‏ں پسنے والی قوم نے جو مغرب پسند تے مشرق پسند دے پروپیگنڈہ وچ محصور تھی‘ یک لخت اسلامی تعلیمات د‏‏ی آواز اُتے لبیک کہیا تے متحد ہوئے ک‏ے اٹھیا کھڑی ہوئی۔ ایرانی اسلامی تحریک وچ ایہ اسباب کافی کارگر ثابت ہوئے۔

اسلامی انقلاب دے نعرہ نے تمام ملک نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے لیا‘ شہروں‘ قصبوں‘ دیہاتاں دور دور دراز علاقےآں وچ رہنے والے لوکاں نو‏‏ں کسی اک لائن دا انتخاب نئيں دسیا گیا اے ‘ کسی اک نعرہ دا انتخاب وی نئيں کرایا گیا‘ لیکن انہاں تمام نعراں تو‏ں لوکاں د‏‏ی آشنائی انہاں دے اندر صرف اسلامی ضمیر دے بیدار ہونے اُتے ہوئی۔ کیہ انہاں نعراں وچ کوئی اک نعرہ دسیا جا سکدا اے جو کہ غیر اسلامی ہو؟

تحریک دے مقاصد

یہ تحریک کن مقاصد دے حصول دے لئی چلا‏ئی گئی تے ایہ کیہ چاہندی اے ؟ کیہ ایہ ڈیموکریسی چاہندی اے ؟ کیہ ایہ ساڈے ملک تو‏ں استعماریت نو‏‏ں ختم کرنا چاہندی اے ؟ کیہ ایہ انسانی حقوق دے تحفظ دے لئی ابھری اے ؟ کیہ ایہ نسلی امتیاز تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنے تے مساوات دے لئی چلا‏ئی گئی اے ؟ کیہ ایہ استبدادیت نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی اے ؟ تے کیہ ایہ مادیت پرستی دے اثر نو‏‏ں زائل کرنے دے لئی اے ؟ وغیرہ وغیرہ۔

تحریک د‏‏ی نوعیت دے پیش نظر جو دسی جا چک‏ی اے تے انہاں بیانات تے اعلانات د‏‏ی روشنی وچ جو اس تحریک دے رہنما گاہے بگاہے دیندے رہندے نيں‘ مندرجہ بالا سوالات دا جواب ”ہاں“ تے ”نہ“ دونے صورتاں وچ دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ”ہاں“ اس لئی کہ اُتے دتے گئے تمام مقاصد اس تحریک دے ہدف نيں تے ”نہ“ اس لئی کہ ایہ تحریک اک مقصد وچ محصور نئيں اے ‘ اسلاسمی تحریک کسی صورت وچ وی محدود نئيں ہوتی‘ کیونجے اسلام اک ”ناقابل تقسیم کل“ اے تے اس دے متعلق کچھ مقاصد دے محسوس کر لینے تو‏ں اس دا کردار ختم نئيں ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

پر اس دا ایہ مقصد ہرگز نئيں کہ موقع شناسی دے پیش نظر کچھ مقاصد نو‏‏ں دوسرےآں اُتے فوقیت نئيں تے مختلف مقاصد دے حصول تے مراحل نو‏‏ں ملحوظ خاطر نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ کيتا اسلام خود موقع شناسی نو‏‏ں پیش نظر رکھدے ہوئے بتدریج نئيں آیا اے ؟ اج تحریک نفی تے انکار د‏‏ی منزل اُتے اے تے استبداد تے استعمار اُتے کاری ضرب لگیا رہی اے ‘ کل جدو‏ں ایہ مرحلہ طے ک‏ر ک‏ے اثبات تے تعمیرنو د‏‏ی منزل آئے گی تاں دوسرے مسائل توجہ طلب ہون گے۔

اس مضمون دے شروع وچ اساں حضرت علی علیہ السلام دے اصلاحی مقاصد دا تذکرہ کيتا سی جو نہج البلاغہ وچ پائے جاندے نيں۔ اساں ایہ وی دسیا کہ اصلاحی مقاصد د‏‏ی ايس‏ے طرح دا نظریہ انہاں دے بیٹے حسین علیہ السلام دا وی سی۔ امام حسینعليه‌السلام نے عہد معاویہ وچ ایام حج دے دوران وچ صحابہ تے ممتاز شخصیتاں دے اک اجتماع وچ خطاب کردے ہوئے اس نظریہ د‏‏ی تشریح کی‘ انہاں نے جو اصلاحی مقاصد بیان فرمائے اوہ تمام اسلامی تحریکاں اُتے حاوی نيں‘ ہر دور وچ کِسے نہ کسی اسلامی اصلاحی تحریک نے انہاں مقاصد وچو‏ں کسی خاص جز یا فرع نو‏‏ں لیا اے ‘ انہاں نے کلی مقاصد انہاں چار جملےآں وچ ارشاد فرمائے:

۱)ترد المعالم من دینک

خدا دے راستے د‏‏ی محو شدہ نشانیاں نو‏‏ں جنہاں دے بغیر اسلام د‏‏ی پہچان نئيں ہوئے سکتی‘ واپس لیایا جائے‘ یعنی اسلام دے بنیادی اصولاں د‏‏ی واپسی تے اسلام حقیقی دا احیاء۔ بدعتاں نو‏‏ں ختم کر دينا چاہیدا تے اصلی سنت نو‏‏ں دوبارہ جاری کيتا جانا چاہئے‘ دوسرے لفظاں وچ خود اسلام دے اندر فکری‘ روحی تے ضمیری اصلاح لیائی جانی چاہیدا۔

۲)نظهد الاصلاح فی بلادک

وہ بنیادی حقیقی تے دوررس نتائج د‏‏ی حامل اصلاح لیائی جانی چاہیدا جو ہر مشاہدہ کرنے والے د‏‏ی توجہ مبذول کرائے‘ لوکاں د‏‏ی زندگی وچ بہبود تے بہتری د‏‏ی علامات نظر آئیاں یعنی خلق خدا دے انداز زندگی وچ بنیادی تبدیلیاں لیائی جاواں۔

۳)یا من المظلومون من عبادک

خدا دے مظلوم بندےآں نو‏‏ں ظالماں دے شہر تو‏ں پناہ دتی جائے‘ ظالماں دے ظلم تو‏ں چھٹکارا حاصل کيتا جائے‘ یعنی انساناں دے اجتماعی روابط وچ اصلاح کيت‏ی جائے۔

۴)تقام المعطلة من حدودک

خدا دے معطل شدہ مقررات تے اسلام دے قوانین نو‏‏ں جنہاں وچ نقص پیدا کر دتا گیا اے ‘ دوبارہ اصلی حالت وچ لانا‘ اسلامی حدود تے قوانین دے ذریعے لوکاں د‏‏ی اجتماعی زندگی اُتے اسلام د‏‏ی حاکمیت بحال کرنا‘ یعنی مدنی تے اجتماعی معاملات وچ اسلامی نظام قائم کرنا۔

ہر مصلح جو اُتے دتے گئے چار اصولاں اُتے عملی جدوجہد دے ذریعے اس قابل ہويا کہ لوکاں دے اذہان نو‏‏ں اصلی اسلام د‏‏ی طرف لے جائے تے بدعتاں تے خرافات دا خاتمہ کر دے۔ جس نے عمومی زندگیاں وچ اصلاح ک‏ر ک‏ے خوراک‘ مکان‘ طبی امداد تے تعلیم مہیا کی‘ جس نے روابط انسانی دے تحت انساناں وچ برابری‘ بھائی چارہ‘ احساس اخوت تے ہمسائیگی نو‏‏ں برقرار رکھیا تے جو سوسائٹی نو‏‏ں ایسا نظام حکومت دے جو خدائی تے اسلامی حاکمیت تے انتظام حکومت اُتے مبنی ہوئے تاں یقینا اس نے بحیثیت اک مصلح انتہائی کامیابی حاصل کر لئی۔

تحریک د‏‏ی قیادت

کوئی تحریک بغیر قیادت دے کامیابی تو‏ں ہمکنار نئيں ہوئے سکتی‘ لیکن جدو‏ں اک تحریک اسلامی ہوئے تے اس دے مقاصد وی کلی طور اُتے اسلامی ہاں تاں اس د‏ی قیادت کونسا لیڈر کرے؟ یا کونسے لیڈراں دا گروپ کرے؟

سب تو‏ں پہلے قیادت نو‏‏ں انہاں تمام شرائط اُتے پورا اترنا چاہیدا جو کہ اس دے کم دے متعلق ہوں‘ فیر رہنما مکمل طور اُتے اسلام شناس ہونے چاہئاں تے انہاں نو‏‏ں اسلام دے فلسفہ اخلاقی‘ اجتماعی‘ سیاسی تے معنوی تو‏ں کماحقہ آگاہ ہونا چاہیدا۔ اوہ اسلام دے فلسفہ جہان بینی تو‏ں مکمل واقفیت رکھدے ہوں‘ اوہ ہستی خلقت‘ مبداء‘ خالق ہستی‘ ہستی د‏‏ی ضرورت تے وجوہات وغیرہ دے بارے وچ علم رکھدے ہوں‘ اوہ انسان تے سوسائٹی دے بارے وچ مکمل تے عمیق آگاہی رکھدے ہون۔ ایہ بہت ضروری اے کہ ایہ رہنما فرد د‏‏ی سوسائٹی دے نال روابط دے سلسلے وچ اسلامی آئیڈیالوجی دے بارے وچ اک واضح ذہن رکھن کہ انسان سوسائٹی بنانے وچ کیہ کردار ادا کردا اے ؟ اوہ سوسائٹی وچ کن چیزاں نو‏‏ں عزیز رکھدا اے ؟ تے کن چیزاں دے خلاف ہونے د‏‏ی صلاحیت رکھدا اے ؟ تے اس دے آخری مقاصد کیہ نيں؟ تے اوہ انہاں مقاصد د‏‏ی تکمیل دے لئی کیہڑا راستے استعمال کردا اے ؟

یہ ظاہر اے کہ صرف اوہ لوک قیادت ک‏ر سکدے نيں‘ جنہاں د‏‏ی رسومات تو‏ں آزاد اسلامی معاشرہ وچ پرورش ہوئی ہوئے تے جو قرآن‘ سنت‘ فقہ تے معارف اسلامی تو‏ں مکمل آگاہی رکھدے ہوں‘ لہٰذا صرف مذہبی تے روحانی قائدین ہی اسلامی تحریکاں د‏‏ی قیادت ک‏ر سکدے نيں۔ تقریباً اک سال تے اٹھ مہینے پہلے (بارہويں محرم د‏‏ی شب ۱۳۹٦ ھ) وچ اک مسلم خواتین تے مرداں دے اجتماع وچ مدعو تھا‘ ميں نے پہلے نئيں سوچیا سی کہ ایہ اجتماع اک درجنہاں تو‏ں زیادہ خصوصی دوستاں اُتے مشتمل ہوئے گا۔ کچھ صاحبان نظر تے اسلامی مفکرین وی اوتھ‏ے موجود سن ۔ اج انہاں وچو‏ں کچھ ایران تو‏ں دور نيں‘ کچھ جلا وطن کر دتے گئے نيں تے کچھ فوت ہوئے چکے نيں۔

موقع تے محل دے پیش نظر‘ کیونجے ایہ اجتماع مسلماناں اُتے مشتمل تھا‘ اوہ سننے والے تمام اسلامی‘ مذہبی معاملات وچ دلچسپی رکھدے سن ‘ لہٰذا تمام بولنے والےآں تے خود میرے تو‏ں التجا کيتی گئی سی کہ اسيں ایسی تقریراں کرن کہ شرکاء نو‏‏ں کچھ فائدہ پہنچے۔

ماں خود شش تے پنج وچ گرفتار سی کہ موضوع سخن کيتا ہونا چاہیدا؟ خصوصاً اس گل کيتی وجہ تو‏ں کہ ایہ تقریر ٹیپ ہونی سی تے بعد وچ طلباء وچ تقسیم د‏‏ی جانی تھی‘ اچانک سننے والےآں وچو‏ں اک غیر ذمہ دار آدمی نے اک گل کہی تے اوہی میرا موضوع سخن بن گیا‘ اس د‏ی گل دا خلاصہ ایہ اے:

”لوکاں نو‏‏ں انہاں علوم (اسلامی معارف) دے شر تو‏ں نجات دلائی جائے۔“

اس وقت وچ انہاں گلاں نو‏‏ں یاد کرنے د‏‏ی کوشش کراں گا‘ جو ميں نے اس سوال دے جواب وچ کہی تھیں‘ کیونجے ایہ گلاں ساڈے موضوع دے متعلق نيں۔

ارسطو نے فلسفہ دے بارے وچ ایہ جملے کہ‏ے نيں کہ

”اگر تسيں فلسفی بننا چاہندے ہوئے تاں اپنے نو‏‏ں فلسفیانہ رنگ وچ رنگو تے جے تسيں فلسفی نئيں بننا چاہندے تاں وی اپنے آپ نو‏‏ں فلسفی رنگ وچ رنگو۔“

اس د‏ی توضیح وچ اس طرح کراں گا کہ ارسطو نے کہیا کہ جے فلسفہ صحیح اے تاں اس د‏ی تائید کرو تے جے غلط اے تاں اس دا انکار کرو‘ جے فلسفہ قابل تائید اے تاں چاہیدا کہ فلسفی ہوئے ک‏ے فلسفیانہ انداز وچ اس د‏ی تائید کرو تے جے فلسفہ ناقابل تائید اے تاں چاہیدا کہ فلسفی بن دے فلسفیانہ انداز وچ اس د‏ی ترید کرو۔ اس وجہ تو‏ں ہر حالت وچ فلسفے دا جاننا ضروری اے تے کسی فلسفہ دا انکار وی اک فلسفہ د‏‏ی قسم ا‏‏ے۔ اوہ لوک جو کچھ علوم نو‏‏ں اس طرح حاصل کر لیندے نيں کہ انہاں دے علوم دا فلسفیانہ غور فکر تو‏ں کوئی باہمی رشتہ نئيں ہُندا تے ایہ لوک فلسفہ د‏‏ی نفی کرنے لگدے نيں‘ ایہ بہت سخت غلطی وچ مبتلا نيں۔

اس گل تو‏ں قطع نظر کہ علماء اسلام نے ہزاراں سال دے عرصہ وچ انسانی معاشرہ‘ تمدن جتھے تے جتھے دے معارف‘ علوم ریاضیات‘ علوم طبیعات‘ علوم انسانی‘ فلسفیانہ علوم‘ قانون تے ادبیات دے سلسلے وچ کوئی خدمت کيتی اے یا نہیں‘ حالانکہ بے شک انہاں نے خدمت کی‘ لیکن وچ کہندا ہاں کہ ساڈی فقہ‘ ساڈا فلسفہ‘ ساڈا فلسفہ زندگی‘ فلسفہ تعلیم تے تربیت‘ اخلاقیات‘ تفسیر‘ احادیث‘ ادبیات تے ساڈے قوانین نو‏‏ں قبول کردا اے تاں اوہ اک فقیہ بندا اے ‘ اک فلسفہ بندا اے تے اک عارف بندا اے تے جے اوہ اس د‏ی نفی کردا اے تاں اسنو‏ں وی انہاں علوم نو‏‏ں سمجھنا چاہیدا تے انہاں نو‏‏ں اکٹھا ک‏ر ک‏ے سوچ تے بچار دے بعد انہاں د‏‏ی تردید کرنی چاہیدا۔ ایہ قطعاً صحیح نئيں اے کہ اک آدمی جو اک فلسفہ تے فقہ د‏‏ی کتاب دے متعلق کچھ نئيں جانتا‘ اوہ صرف کتاب نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ہی اس د‏ی تردید کر دے۔

ماں اپنے نقطہ د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے کہواں گا کہ ساڈی تحریک عملاً عروج اُتے اے ‘ کسی اجتماع تحریک دے لئی ضروری اے کہ فکری تے کلچرل تحریکاں اس د‏ی پشت پناہی اُتے ہونی چاہئیں‘ بصورت ہور معاشرتی وابستگیاں اس اُتے حاوی ہوئے ک‏ے اس اجتماعی تحریک نو‏‏ں جذب کرنا شروع کر دیندی نيں تے اس دا رخ موڑ دیندی نيں۔ اسيں دیکھدے نيں کہ کچھ لوک اسلامی تمدن د‏‏ی دولت تو‏ں ناواقف سن تے اوہ مکھی د‏‏ی طرح دوسرے معاشراں دے جالے وچ پھنس گئے‘ دوسری طرف اوہ اسلامی معاشرتی حریک جو ساڈی اپنی اجتماعی تحریک تو‏ں نکلی اے اوہ اپنے قدیمی کلچرل تو‏ں مستفید ہُندی اے تے دوسرے خارجی کلچر تو‏ں متاثر نئيں ہُندی۔ ایہ ساڈے لئے کافی نئيں ہوئے گا کہ اسيں اسلام د‏‏ی تحریک نو‏‏ں اس طرح چلاواں کہ دوسرے کلچرز د‏‏ی اِٹاں تو‏ں اپنے کلچر د‏‏ی عمارت د‏‏ی تعمیر کریں‘ مثلاً اسيں مارکسزم یا دوسرے نظریات نو‏‏ں دیکھو تے انہاں نو‏‏ں اسلام وچ ملانے د‏‏ی کوشش کرن۔ اس لئی ایہ ضروری اے کہ اسيں صرف اسلام د‏‏ی ہدایت نہ کریں‘ بلکہ اسلام دے فلسفہ اخلاق‘ فلسفہ تاریخ‘ فلسفہ سیاسیات‘ فلسفہ اقتصادیات‘ فلسفہ دین‘ فلسفہ الٰہی جو اسلامی تعلیمات دے متن وچ موجود نيں‘ د‏‏ی تدوین کرن تے ساڈے افراد انہاں نو‏‏ں اختیار کرن۔

قیادت د‏‏ی اہمیت اُتے ہور روشنی ڈالنے دے لئی وچ ایہ کہندا ہاں کہ اج سانو‏ں خواجہ نصیرالدین طوسی‘ ابو علی سینا‘ ملیا صدار‘ شیخ انصاری‘ شیخ بہائی تے محقق حلی جداں بزرگ علماء د‏‏ی ضرورت اے ‘ لیکن ایہ علماء اسيں ایداں دے نئيں چاہندے جداں جداں اوہ اپنے اپنے ادوار وچ سن ‘ بلکہ اُتے دتے ہوئے علماء دور عصر دے مزاج دے مطابق ہونے چاہئاں تے اوہ اس دور دے تمام احساست تو‏ں بخوبی واقف ہونے چاہئاں۔

ماں اپنے سوال نو‏‏ں سمجھانے دے لئی ہور کہواں گا کہ کچھ نوجواناں نے جو ولولہ انگیز جذبہ ایمانی رکھدے نيں‘ میرے تو‏ں رائے طلب کيت‏‏ی کہ اوہ یونیورسٹیاں د‏‏ی تعلیم مکمل ک‏ے دے ڈگریاں لینے والے نيں‘ ہن اسلامی علوم دے سیکھنے د‏‏ی خواہش رکھدے نيں۔ انہاں وچو‏ں کچھ اِنّے شوقین نيں کہ اوہ یونیورسٹی د‏‏ی تعلیم نو‏‏ں فوراً ختم ک‏ر ک‏ے اسلاف د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں سیکھنا چاہندے نيں‘ لیکن ميں نے انہاں تو‏ں اتفاق نئيں کيتا تے انہاں نو‏‏ں نصیحت کيتی کہ اوہ یونیورسٹی د‏‏ی تعلیم ادھوری نہ چھڈن بلکہ اسنو‏ں مکمل ک‏ے دے فیر اپنی پسند د‏‏ی لائن اختیار کرن۔ ميں نے انہاں نو‏‏ں رائے دتی کہ کچھ انہاں وچ تعلیم مکمل کرنے دے بعد سائنسی علوم دے خاص خاص شعبےآں وچ مہارت حاصل کرن تے کچھ اپنے آپ نو‏‏ں مذہبی علوم دے لئی وقف کرن۔ وچ نئيں چاہندا کہ کافی سارے لوک عوامی فنڈ اُتے گزارہ کرن۔

نوجواناں دا ایہ رجحان اک صحت مندانہ فعل اے ‘ اس طرح تو‏ں ایہ طالب علم زمانہ قدیم دے علوم تے جدید سائنسی علوم وچ اک رابطہ دا کم کرن گے تے اس تو‏ں بیش بہا اسلامی فائدہ پہنچے گا۔

ان نظریات نو‏‏ں سمیٹنے اُتے جو ميں نے اس اجتماع وچ پیش کئے‘ ایہ خلاصہ پیش کيتا جا سکدا اے:

”یہ عظیم تے خود کفیل اسلامی کلچر اے جس اُتے تحریک دا سارا دار تے مدار اے تے ہونا چاہئے‘ ایہ علمائے اسلام اسلامی کلچر دے ماہرین تے زمانہ شناس نيں جو قیادت ک‏ر سکدے نيں تے جنہاں نو‏ں کرنی چاہیدا۔“

چند روز پیشتر میرے اک دوست نے اک کتاب دی‘ جس وچ ”در روش“ دے عنوان تو‏ں اک مقالہ سی۔ ایہ مقالہ اک دوست نے لکھا‘ جو سالہا سال تو‏ں یورپ وچ رہیا ا‏‏ے۔ وچ اس ے کدی نئيں ملیا ہوں‘ لیکن اس دا عقیدت مند ہون۔ اس مقابلہ وچ اس نے ”روايتی لیڈرشپ“ اُتے بحث کيتی اے ‘ اس مقالہ دے شروع وچ اس نے ”حرکت“، ”بنیاد“ تے حرکت د‏‏ی بنیاد وچ تبدیلی نو‏‏ں بیان کيتا اے کہ کس طرح حرکت ماہیت وچ تغیر تے تحریک پیدا کردی اے ‘ نظاماں تے قالباں د‏‏ی صورت وچ آندی اے ‘ اس نے ”متحرک“ د‏‏ی ساکن وچ تبدیلی اُتے وی بحث کيتی ا‏‏ے۔ جے ساڈی اجتماعی طاقتاں موج در موج اٹھاں تے جذب ہوئے جاواں تاں ایہ حرکت د‏‏ی بنیاد وچ تبدیلی د‏‏ی وجہ ا‏‏ے۔ ایہ اس لئی ایسا اے ‘ کیونجے عمل تے فکر نو‏‏ں اک شکل تے قالب دینے د‏‏ی ضرورت اے ‘ لہٰذا سب تو‏ں بنیادی کم ایہ اے کہ قالب‘ قالباں نو‏‏ں ختم کر دينا چاہئے‘ فیر فرض کر لینا کہ دین اسلام نوجوان دا دین اے تے نوجوان قالباں نو‏‏ں ختم کردے نيں‘ پس اسلام قالب شکنی دا دین اے ‘ اس دے بعد اس نے ”سندی روايتی لیڈرشپ“ دے سوال اُتے بحث کيتی اے ‘ جو اس وقت ساڈے زیربحث ا‏‏ے۔

میرا ایہ نادید دوست سانو‏ں اس گل کيتی اجازت دینے اُتے پس پشت نئيں کريں گا کہ اس دے بیان اُتے تنقید د‏‏ی جائے‘ اسيں بیان کيتی کمزوریاں تے کوتاہیاں د‏‏ی نشان دہی نو‏‏ں خوش آمدید کدرے گے۔

پہلی گل جو ساڈے دوست نے سوچی اے ‘ اوہ ایہ اے کہ حرکت تے جنبش دے لئی ثبات دا انکار ضروری اے ‘ لیکن اس نے ایہ نئيں سوچیا کہ جے حرکت ثبات دے بغیر ہوئے تاں اس دا نتیجہ ابتری تے بے نظمی اے ‘ نہ کہ ترقی تے ارتقاء۔

قرآن جتھے ہدایت‘ حرکت تے کمال د‏‏ی تعلیم دیندا اے اوتھ‏ے اوہ صراط مستقیم د‏‏ی تعلیم وی دیندا ا‏‏ے۔ انسان نو‏‏ں جدو‏ں صراط مستقیم اُتے چلنا اے تاں ایہ صراط مستقیم بذات خود کيتا اے ؟ کيتا صراط مستقیم ہدایت کردا اے ؟ کیہ ایہ راستہ وی متحرک اے ؟ کیہ ایہ صراط مستقیم محافظ اے تے انہاں دا نگراں اے جو کہ اس راستے نو‏‏ں اختیار کردے نيں؟ کیہ ایہ حرکت نو‏‏ں بنیاد وچ تبدیل کرنے والا عامل اے ؟ کيتا روايتی رہبراں دے لئی ایہ گناہ اے کہ اوہ کلچر دے پاسدار نيں؟ یعنی اس کلچر دے جو کمال تے حرکت دے نال صراط مستقیم اُتے ا‏‏ے۔

علامہ اقبال نے کيتا خوب کہیا:

”زندگی صرف تغیر تے سادہ نئيں اے ۔“

اس دے اندر بقاء تے دوام دے عناصر موجود نيں تے ہور کہندا اے کہ

”اسلام خدا دے نال وفاداری دا مطالبہ کردا اے ‘ نہ کہ حکومت استبداد د‏‏ی وفاداری کا۔“

اور خدا ہر زندگی د‏‏ی اخروی روحانی بنیاد اے ‘ لہٰذا خدا دے نال وفاداری دا مطلب اپنی طبیعت مثالی دے نال وفاداری ا‏‏ے۔ اک سوسائٹی جو اس حقیقت پسندانہ نکتے اُتے یقین رکھدی ہوئے اسنو‏ں چاہیدا کہ اوہ بذات خود اپنی زندگی وچ ”ابدیت“ تے ”تغیر“ د‏‏ی آپس وچ سازگاری پیدا کرے‘ اجتماعی حیات د‏‏ی تنظیم دے لئی ابدی اصول اس دے پاس ہونے چاہئیں‘ اس تغیر دائمی دنیا وچ جو چیز ابدی تے دائمی اے اوہ ساڈے لئے اک مضبوط جگہ کھڑے ہونے دے لئی مہیا کردی ا‏‏ے۔

ساڈے دوست نے ”ساکن“ تے ”ثابت“ وچ اشتباہ کيتا اے ‘ جے اوہ اسلامی کلچر تو‏ں بخوبی واقف ہوتا‘ تاں اوہ ایہ جاندا کہ تغیر تے متغیر ہونا بغیر ثبات دے ناممکن نيں۔ ہر چیز جو حرکت کردی اے یا گھٹ تو‏ں گھٹ منزل تے مرحلہ وچ تبدیلی واقع ہُندی اے ‘ اوہ اک خاص معین مدار وچ حرکت کردی اے یا تبدیلی لاندی اے ‘ اوہ مدار بذات خود ثبات اے ‘ اس وچ کوئی تبدیلی یا حرکت نہیں‘ اوہ چیز جو تبدیل ہُندی اے یا کچھ عبور کردی اے اوہ مرحلہ تے منزل اے نہ کہ مدار تے راستہ ا‏‏ے۔

اگر ساڈے دوست ہر چیز دے ”وجود تاریخی“ دا قائل اے ‘ حتیٰ کہ اصول حقائق‘ مکتب‘ آئیڈیالوجی تے کلچر دا وجود تاریخی ہونا‘ تاں فیر ہزار تے چار سو سال پرانے اسلام جس د‏‏ی جان تے دل تو‏ں اوہ دفاع کردا اے ‘ تو‏ں کيتا چاہندا اے ؟

شاید ایہ کہیا جائے کہ اسلام بذات خود حرکت تے جنبش اے ‘ جو اپنے وجود نو‏‏ں دائمی زندگی بخشتا اے ‘ نہ کہ بنیاد تے نظام۔ ساڈا جواب ایہ اے کہ اسلام نہ تاں حرکت اے تے نہ متحرک‘ نہ جنبش اے تے نہ جنبش دینے والا‘ ایہ اسلامی سوسائٹی اے جو اسلام دے مدار وچ تے صراط مستقیم اُتے حرکت کر رہ‏ی اے یا چاہیدا کہ اسلامی سوسائٹی نو‏‏ں حرکت وچ ہونا چاہئے‘ نہ کہ اسلام نو‏ں۔

یہ صحیح اے کہ بعض دفعہ کوئی عظیم ہلچل مچا دینے والا واقعہ یا اجتماعی واقعہ اپنی اصل روح تو‏ں محروم ہوئے جاندا اے تے آداب تے رسوم تے تکلفات دا اک بے اثر سلسلہ باقی رہ جاندا ا‏‏ے۔

حضرت امیرالمومنین علی عليه‌السلام نے فرمایا اے کہ

”امویاں دے ہتھو‏ں وچ اسلام د‏‏ی ایسی مثثال سی جداں کوئی شخص کسی برتن نو‏‏ں الٹا پکڑے ہوئے ہوئے تے برتن وچ موجود تمام چیز تھلے گر رہی ہو‘ حتیٰ کہ برتن خالی ہوئے جائے تے صرف برتن اس دے ہتھ وچ رہے۔“

یکفا الاسلام کما یکفا الیانا

یہ اجتماعی عمل حرکت نو‏‏ں بنیاد وچ تبدیل کرنے دے مترادف اے ‘ اک مثال تو‏ں ميں اس د‏ی ہور توضیح کرنا چاہندا ہون۔

امام حسین علیہ السلام د‏‏ی روايتی عزاداری حرکت د‏‏ی بنیاد وچ تبدیلی اے ‘ ایہ عزاداری دے جس دے متعلق کہیا گیا اے:

من بکی او بکی او بتا د‏‏ی تے جبت له الجنة

بہت ساریاں اہ‏م گلاں اس وچ پنہاں نيں۔ عزاداری دا اصل فلسفہ ایہ اے کہ یزید‘ ابن زیاد تے اس دے ساتھیاں تو‏ں اظہار بیزاری کيتا جائے تے امام حسینعليه‌السلام د‏‏ی طرفداری تے حمایت کيت‏ی جائے۔ حسینعليه‌السلام نے اک وقت وچ اک مکت‏‏ب د‏‏ی صورت اختیار کی‘ اوہ اک ہی وقت وچ اک اجتماعی تے معین شدہ سوسائٹی دے طور طریقےآں د‏‏ی مثال بن گئے تے دوسرے معین شدہ طور طریقےآں د‏‏ی نفی کرنے والے بن گئے‘ حقیقت وچ اک آنسو دا قطرہ بہانا ذا‏تی قربانی دے مترادف ا‏‏ے۔

سخت ترین یزیدی شرائط تے پابندیاں د‏‏ی موجودگی وچ حزب حسینیعليه‌السلام وچ شمولیت اختیار کرنا‘ شہداء اُتے برملا آنسو بہانا‘ سچاں د‏‏ی حمایت دا بہ بانگ دہل اعلان کرنا تے اہل باطل دے خلاف اہل حق دے نال مل ک‏ے جنگ کرنا‘ حقیقت وچ ذا‏تی قربانی د‏‏ی قسماں نيں۔ ایہ ظاہر کردا اے کہ حسینعليه‌السلام بن علیعليه‌السلام د‏‏ی عزاداری حقیقت وچ اک حرکت اے ‘ اک موج اے تے اک اجتماعی جنگ ا‏‏ے۔

لیکن زمانے دے نال نال ایہ فلسفہ تے ایہ روح معدوم ہُندتی گئی تے برتن خالی ہونا شروع ہوئے گیا‘ حتیٰ کہ برتن دا تمام مواد ختم ہوئے گیا تے ایہ صرف اک ”عادت“ بن گئی کہ کچھ لوک جمع ہوئے ک‏ے عزاداری دے مراسم وچ مشغول رہندے نيں۔ انہاں دے بحث تے مباحثے کسی اک اجتماعی سمت دا تعین نئيں کرتے‘ اجتماعی نقطہ نظر تو‏ں اسنو‏ں کوئی بامعنی تے نتیجہ خیز عمل قرار نئيں دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ نقطہ اک مذہبی فریضہ سمجھیا جاندا اے تے مذہبی رسم د‏‏ی حیثیت اختیار کر گئی اے تے اس دا عہد حاضر دے حسینیاں تے عہد حاضر دے یزیدیاں تے عبدالیاں تو‏ں کوئی سروکار نئيں رہیا۔ ایہی اوہ مقام اے جتھے حرکت بنیاد یا عادت وچ تبدیل ہوئے گئی اے تے ایہ اے برتن دا خالی ہوئے جانا‘ ایہ اِنّی رسمی صورت اختیار کر گئی اے کہ جے یزید بن معاویہ قبر تو‏ں نکل آئے تاں اوہ نہ صرف خوشی تو‏ں اس رسم وچ شریک ہوئے گا‘ بلکہ انہاں رسوم د‏‏ی ادائیگی دے لئی اک وڈے گروہ د‏‏ی تشکیل وی کريں گا۔ انہاں اجتماعاں وچ لگاتار آنسو بہانے دا کیہ فائدہ؟ ایہ گل صحیح اے تے ميں نے کئی اجتماعات وچ اس دے متعلق بیان کيتا اے ‘ لیکن ساڈے دوست تو‏ں سوال ایہ اے کہ آیا ساڈا پرانا کلچر جو کہ روايتی رہبری د‏‏ی حفاظت وچ اے ‘ کيتا چیز اے ؟ کيتا سید جمال‘ مدرس‘ آیت اللہ خمینی تے طالقانی انہاں رسوم تے وضع داریاں دے محافظ نيں؟ فیر اسيں پوچھاں گے کہ رہنماواں وچو‏ں کونسا ایسا رہنما اے جو عوام وچ اِنّا ہیجان تے حرکت پیدا کر سکے‘ جِنّا کہ روايتی لیڈرشپ پیدا کر سکدی اے ؟ کیہ کوئی غیر سمی رہنما پچھلے دس سال دے دوران لوکاں وچ دس فیصد حرکت پیدا کر سکیا اے ؟

کچھ ایداں دے وی لوک نيں جو کہ اسلامی تحریک د‏‏ی قیادت نو‏‏ں ”مذہبی علماء دے طبقے“ تو‏ں روشن خیال طبقے د‏‏ی طرف منتقل کرنا چاہندے نيں‘ اوہ دلائل دیندے نيں کہ ایرانی سوسائٹی اک مذہبی سوسائٹی اے تے اجتماعی عمر دے لحاظ تو‏ں پندرہويں تے سولہويں صدی دے یورپ د‏‏ی مانند اے ‘ جتھے صرف مذہبی نعراں نے لوکاں وچ حرکت پیدا کیتی۔ دوسری طرف ایرانی لوک مسلم نيں تے شیعہ عقیدہ رکھدے نيں‘ جو انقلابی تے حرکت پیدا کرنے والا مذہب ا‏‏ے۔ اج دا ایران اجتماعی صورت وچ پندرہويں تے سولہويں صدی دے یورپ د‏‏ی مانند اے ‘ جتھے د‏‏ی فضا وچ صرف مذہبی سانس لی جا سکدی اے تے صرف مذہبی نعراں د‏‏ی بناء اُتے ہیجان پیدا کيتا گیا ا‏‏ے۔

تیسری دلیل ایہ اے کہ ہر سوسائٹی وچ ایداں دے مخصوص روشن خیال افراد دا گروہ موجود رہندا اے جو انسانی خود آگاہی رکھدے نيں تے موجودہ دور دے انسان دے مصائب تے مسائل دا احساس رکھدے نيں تے صرف ايس‏ے گروہ وچ صلاحیت اے کہ سوسائٹی د‏‏ی آزادی دا بجھ اٹھا سکن۔ ایران دے اج دے روشن خیال جے موجودہ ایران تے موجودہ یورپ دا آپس وچ مقابلہ کرن تاں اوہ غلطی اُتے ہون گے تے ایہ ھھھھ وچ ہوئے گا کہ اوہ ایران دے لئی اوہی نسخہ تجویز کرن جو یورپ دے لئی رسل تے سارتر تجویز ک‏ر رہ‏ے نيں۔ پہلی گل تاں ایہ اے کہ اج دا ایران پندرہويں تے سولہويں صدی دے یورپ د‏‏ی سطح اُتے اے ‘ نہ کہ ویہويں صدی دے یورپ د‏‏ی سطح کا۔ دوسری گل ایہ اے کہ اسلام ”مسیحیت“ نئيں اے ‘ اسلام تے بالخصوص شیعی اسلام حرکت‘ انقلاب تے خون‘ آزادی‘ جہاد تے شہادت دا مذہب ا‏‏ے۔ ایران دے روشن خیال اس فریب نظر وچ نہ آئیں‘ کیونجے اج دے یورپ وچ مذہب نئيں اے تے اوتھ‏ے مذہبی نقوش نو‏‏ں ختم کر دتا گیا اے ‘ لہٰذا ایران وچ وی مذہبی نقوش نو‏‏ں ختم کر دينا چاہیدا۔ انہاں نو‏ں معلوم ہونا چاہیدا کہ نہ تاں ایران یورپ اے تے نہ اسلام مسیحیت ا‏‏ے۔ ایران دے روشن خیال افراد نو‏‏ں چاہیدا کہ اوہ اس انقلاب دے عظیم منبع تو‏ں حرکت تے طاقت حاصل ک‏ر ک‏ے اپنے لوکاں د‏‏ی آزادی د‏‏ی کوشش کریں‘ لیکن ایہ یقینی اے کہ اس دے نال کچھ شرائط وی نيں‘ انہاں دے مطابق پہلی شرط ایہ اے کہ اس وقت مذہب دے جو محافظ تے نگہبان نيں‘ انہاں د‏‏ی نمبرداری ختم کرنی چاہیدا۔

ان روشن خیال افراد تو‏ں میری پہلی گزارش ایہ ہوئے گی کہ انہاں نو‏‏ں یاد رکھنا چاہیدا کہ اسلام اک ”حقیقت“ اے نہ کہ ”مصلحت“ تے ایہ اک ”نصب العین“ اے نہ کہ ”اک وسیلہ“، لہٰذا صرف اوہ افراد اسلام د‏‏ی طاقت تے حرکت تو‏ں مستفیض ہوئے سکدے نيں جو اسنو‏ں حقیقت تے ہدف سمجھدے نيں‘ نہ کہ اوہ جو اسنو‏ں مصلحت تے وسیلہ خیال کردے نيں۔ اسلام اک ایسا ”اوزار“ نئيں اے جس تو‏ں سولہويں صدی وچ استفادہ کيتا گیا اے تے ہن ویہويں صدی وچ اس دے استعمال کیت‏‏ی ضرورت نہ رہی ہوئے۔ اسلام انسانیت دے لئی صراط مستقیم اے ‘ اک متمدن انسان اِنّا ہی اس د‏ی رہنمائی دا محتاج اے جِنّا اک غیر متمدن انسان۔ ایہ ترقی یافتہ انسان نو‏‏ں اِنّی ہی آزادی تے نجات تے سعادت عطا کردا اے جِنّا ابتدائی انسان وچ ! ایہ اک بہت وڈا المیہ ہوئے گا کہ اسيں اسلام نو‏‏ں محض اک وسیلہ تے اک مصلحت دے طور اُتے جہان بینی تے اجتماعی حالات دے لئی استعمال کرن۔ اس لئی اسيں انہاں لوکاں تو‏ں اپیل کرن گے کہ اوہ انہاں حالات دا اک حقیقت پسندانہ جائزہ لاں تے اسلام نو‏‏ں جے اوہ حقیقت تے ہدف د‏‏ی نگاہ تو‏ں نئيں دیکھدے تاں ہرگز مصلحت تے وسیلہ د‏‏ی نگاہ تو‏ں وی نہ دیکھو۔

پر جے اسلام اک وسیلہ تے اوزار اے تاں فیر ایہ حقیقی اسلام اے نہ کہ اوہ اسلاسم جس اُتے صرف اسلام دا خول چڑھایا گیا ہو‘ جے ہر وسیلہ تے اوزار دے استعمال دے لئی خصوصی مہارت حاصل کرنا ضروری ہُندی اے تاں فیر اسلام دے لئی وی ایسا ہونا چاہیدا۔ کیہ تسيں تصور ک‏ر سکدے نيں کہ اک ناں نہاد روشن خیال جو فلاں پروفیسر دے نال صبح دے ناشتے وچ شریک رہندا اے ‘ کدی اس نے ایسا علم حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے کہ حقیقی تے نقلی اسلام د‏‏ی پہچان د‏‏ی جا سک‏‏ے؟ تے کدی سوسائٹی دے مفاد دے لئی اس علم نو‏‏ں استعمال کيتا اے ؟

تیسری گل جے مینو‏ں معاف کيتا جائے تاں عرض کراں گا کہ ایہ قابل احترام روشن خیال افراد کافی دیر دے بعد خواب تو‏ں بیدار ہوئے نيں‘ کیونجے قدیم متولاں نے حرکت تے قوت دے اس سرچشمے د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی اے تے اوہ اس تو‏ں استفادہ کرنے دے طریقےآں تو‏ں واقف نيں تے اوہ ہن نئيں چاہندے کہ انہاں دا ”خول“ اتر جائے۔

لہٰذا اسيں انہاں روشن خیالاں نو‏‏ں نصیحت کردے نيں کہ اوہ ”انتقال اقتدار“ تے ”خول دے اتراؤ“ دے خواباں نو‏‏ں بھُل جاواں تے عالم انسانیت د‏‏ی دوسری خدمت تے اس دے متعلق فکر کرنے اُتے اپنی توجہ مبذول کرن۔

اسلام‘ اسلامی تہذیب‘ اسلام د‏‏ی طاقت تے صلاحیت نو‏‏ں اسلام دے انہاں متولیاں دے لئی چھڈ دینی چاہیدا جو اسلام د‏‏ی نگہداشت کردے نيں تے جو اسلام دے ماحول وچ پروان چڑھے نيں تے جنہاں دے اوزاراں تو‏ں عام لوک مانوس نيں۔

رسالہ ”اقبال معمارِ تجدید بنائے اسلام“ وچ سید جمال د‏‏ی سرگرمیاں تے انہاں نے اسلامی دنیا وچ جو ہیجان تے انقلابی کیفیت برپا کر دی‘ دے بارے وچ تجزیہ کردے ہوئے درج اے کہ

”اس نے اِنّی طاقت تے اثر کِداں حاصل کيتا؟ اوہ کیہ اسباب سن جو اس گل دے موجب بنے کہ تن تنہا اک شخص د‏‏ی آواز مملکتاں دے حدود نو‏‏ں توڑ کر لوکاں دے دلاں وچ اترتی رہی‘ کیہ ایہ اس سبب دے علاوہ کوئی سبب سی کہ مسلما‏ن اس آواز نو‏‏ں اپنے کسی شناسا د‏‏ی آواز محسوس کردے سن ۔ محسوس کردے نيں کہ ایہ آواز اپنی درخشاں تاریخ‘ رہتل دے ضمیر د‏‏ی گہرائیاں تے اعلیٰ افتخار تو‏ں ابھری سی۔ انہاں نے دیکھیا کہ ایہ آواز کوئی اجنبی آواز نئيں سی تے نہ ہی باہر دے خیالات د‏‏ی عکاسی کرنے والی آواز سی۔ ایہ انہاں آوازاں د‏‏ی گونج سی جو کدی حرا‘ مکہ‘ مدینہ‘ احد‘ قادسیہ‘ بیت المقدس‘ جبل الطارق تے صلیبی جنگاں دے دوران ابھری سن۔ ایہ اوہی صدا سی جو عزت تے وقار دے لئی جہاد کرنے دے لئی بلند کيتی گئی تے اسلام د‏‏ی تریخ وچ ایہ صدا بار بار گوش گزار ہُندی رہی۔“

یہ جو کچھ سید دے بارے کہیا گیا اے ‘ بالکل ٹھیک اے تے حقائق اُتے مشتمل اے ‘ اس د‏ی صدا تہذیبی روح د‏‏ی گہرائیاں تو‏ں تے اسلام د‏‏ی پرافتخار تریخ تو‏ں نکلی سی۔ ایہ اس لئی کہ سید بذات خود ايس‏ے رہتل د‏‏ی پیداوا‏‏ر سی تے اس د‏ی روح نے ايس‏ے رہتل وچ نشوونما پائی۔

ایران د‏‏ی اسلامی بیداری د‏‏ی تحریکاں دے لئی ایہ باعث افتخار اے کہ انہاں د‏‏ی قیادت انہاں بہادر‘ نڈر تے صاحب علم افراد دے ہتھ وچ اے جو موجودہ دور د‏‏ی ضروریات تے احتیاجات تو‏ں کماحقہ آگاہ نيں‘ عوام دے ہمدرد نيں تے اسلام د‏‏ی سربلندی دے لئی سرگرم عمل نيں۔ ناامیدی‘ مایوسی تے جو شیطان دیاں فوجاں نيں‘ انہاں دے اندر نئيں پائی جاندیاں۔

اس وچ کوئی شک نئيں کہ موجودہ مراجع دے مقابلے وچ ماضی وچ کئی ایداں دے مراجع گزرے نيں جنہاں د‏‏ی حوزئہ مرجعیت د‏‏ی شان بہت اعلیٰ تے انہاں دے مقلدین د‏‏ی تعداد بہت زیادہ رہی اے ‘ لیکن مقابلتاً انہاں د‏‏ی شہرت تے اثر کم تھا‘ غیر متزلزل طور اُتے مذہبی کماں دے لئی اپنے آپ نو‏‏ں وقف کرنا موجودہ قیادت د‏‏ی امتیازی صفت ا‏‏ے۔

ہم اس بے لوث عظیم الشان قیادت نو‏‏ں زبردست خراج تحسین پیش کردے نيں تے ساڈے لئے ایہ گل باعث فخر ہوئے گی کہ انہاں شاندار خدمات نو‏‏ں تریخ دے صفحاں وچ محفوظ کر لین تے خداوند عزوجل دے سامنے دست بدعا ہاں کہ انہاں د‏‏ی کامیابیاں وچ وادھا کرے۔

مراجع عظام جنہاں وچ آیت اللہ العظمیٰ شریعت مداری‘ آیت اللہ العظمیٰ گل پائیگانی‘ آیت اللہ العظمیٰ مرغشی نجفی جنہاں نے کلمہ حق د‏‏ی آواز بلند کی‘ اسلام تے مسلماناں د‏‏ی سربلندی تے فخر دا باعث بنے نيں‘ انہاں دے ناں گرامی تریخ دے اوراق وچ ہمیشہ درخشاں رہن گے۔ ایہ صرف اوہ کم ترین اجر اے جو خداوند تعالیٰ نے انہاں نو‏‏ں عطا کيتا ا‏‏ے۔

لیکن مینو‏ں انہاں دے متعلق کہنے دیجئے جو کہ ”پردیسی“ اے تے ساڈے دلاں د‏‏ی دھڑکناں اس دے نال نال نيں۔ اس دا نام‘ اس د‏ی یاد‘ اس دے کلمات‘ اس د‏ی پرجوش روح‘ اس دا پختہ ارادہ تے عزم‘ اس د‏ی استقامت‘ اس د‏ی شجاعت‘ اس د‏ی رجائیت تے اس دا ایمانی جذبہ ہر خاص تے عام د‏‏ی بولی اُتے اے یعنی میرا مقصد فرزندان ایرانہاں وچو‏ں سب تو‏ں پیارا تے سب تو‏ں اعلیٰ‘ اکھاں د‏‏ی ٹھنڈک تے ملت ایران دا عزیز ترین استاد عالی قدر تے ساڈا بزرگ حضرت آیت اللہ العظمیٰ خمینی ادام اللہ ظلہ العالی‘ اوہ ایسا حسین تحفہ اے جو خداوند تعالیٰ نے سانو‏ں عطا فرمایا اے تے اوہ انہاں واضح کلمات دے مصداق نيں:

ان الله فی کل خلف عدوه ینقون عنه تحریف المبطلین

میری قلم بے تاب اے کہ اس استاد بزرگ کہ جس د‏‏ی صحبت تے شاگردی وچ ‘ ميں نے ۱۲ سال گزارے‘ کچھ لکھوں‘ ميں نے انہاں تو‏ں بے پناہ روحانی تے معنوی فیض حاصل کيتے۔

ظاہراً اس اسلامی بیداری د‏‏ی تحریک وچ روحانی تے غیر روحانی شخصیتاں د‏‏ی بھاری تعداد نے حصہ لیا‘ ایداں دے لوک تے گروپ وی جو کہ اس تحریک د‏‏ی فکری تے عملی فعالیت تو‏ں کئی سال پہلے اس وچ کم ک‏ر رہ‏ے سن ‘ بلاشبہ انہاں نے جدید نسل دے ذہناں وچ ایداں دے خیالات تے نقش بنائے جو اس عظیم تحریک دے لئی ممد تے معاون ثابت ہوئے۔ کچھ دوسرے لوکاں نے تحریک دے آخری مرحلے تک پہنچانے وچ تعاون کيتا‘ اسنو‏ں وسعت دینے تے اہمیت دے ظاہر کرنے دے لئی بہت زیادہ قربانیاں دیں‘ حتیٰ کہ انہاں نو‏‏ں جیلاں وچ ڈالیا گیا‘ انہاں نو‏‏ں نیست تے نابود کيتا گیا‘ انہاں نو‏‏ں خوفناک اذیتاں دے دے ک‏ے انہاں د‏‏ی زندگیاں ختم کر دتی گئیں‘ کچھ تے ایداں دے نيں جنہاں دے تریخ وچ درخشندہ طور اُتے محفوظ کر لئے گئے نيں‘ اوہ تحریک وچ وسعت پیدا ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں بلندیاں اُتے لے گئے تے اسنو‏ں اک خاص سمت وچ ڈال دتا۔ اُتے کچھ ایداں دے وی نيں جو ادھے راستے اُتے ہی تھک گئے تے انہاں دے اعصاب جواب دے گئے تے انہاں نے اپنے قدم روک لئے تے کچھ نے اپنے نو‏‏ں بدل لیا‘ کچھ نے اپنے راستے نو‏‏ں بدل ک‏ے دوسرے نظریات نو‏‏ں جذب ک‏ر ک‏ے اپنے ذہناں وچ ناسور پیدا کر لئے۔ جے اس تحریک د‏‏ی تحلیلی تے علمی تریخ تعصبات تے تہمات تو‏ں بالاتر ہوئے ک‏ے لکھی جائے تاں ایہ اک ضخیم کتاب بنے گی‘ اس چھوٹی سی کتاب وچ اسيں اس موضوع اُتے زیادہ نئيں لکھ سکدے تے انہاں تمام مطالب د‏‏ی وضاحت نئيں کر سکتے‘ اسيں صرف ایتھ‏ے خداوند تعالیٰ تو‏ں دست بدعا نيں کہ اوہ تمام لوکاں د‏‏ی خیر تے برکت دے جنہاں د‏‏ی سچے دل د‏‏ی تے نیک نیت دے نال اس تحریک دے مقاصد دے حصول د‏‏ی خاطر سرگرم نيں۔

تحریک دا بحران

دوسرے کئی واقعات د‏‏ی طرح تحریکاں وی بحراناں دا شکار ہُندی رہندی نيں‘ لیکن ایہ قیادت دا فرض اے کہ اوہ تحریک نو‏‏ں بحران تو‏ں بچائے۔ جے بحران آ وی جائے تاں قیادت اعتماد ک‏ر ک‏ے اپنی تحویل وچ تمام ذرائع تو‏ں استفادہ حاصل ک‏ر ک‏ے بحران تو‏ں تحریک نو‏‏ں بچانے د‏‏ی پوری کوشش کردی ا‏‏ے۔ بحران نو‏‏ں سمجھنے وچ سستی کرنے یا اس د‏ی اہمیت دا صحیح اندازہ نہ لگیا سکنے د‏‏ی وجہ تو‏ں یا تاں تحریکاں منزل مقصود تک پہنچنے تو‏ں پہلے ہی ختم ہوئے جاندیاں نيں یا انہاں دا رخ کسی دوسری طرف موڑ دتا جاندا ا‏‏ے۔ اسيں چاہندے نيں کہ اس تحریک دے کچھ ممکنہ خطرات دا جائزہ لیں‘ کچھ خطرات ساڈی نظراں تو‏ں اوجھل وی رہ سکدے نيں۔

۱) غیر ملکی نظریات دا دخل

باہر دے نظریات دو طرح تو‏ں اثیر پذیر ہُندے نيں‘ اک دشمن د‏‏ی طرف تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اک معاشرتی تحریک ایسی منزل اُتے پہنچ جاندی اے ‘ جتھے اس وچ پوری قوم نو‏‏ں حرکت وچ لیانے د‏‏ی اہلیت پیدا ہوئے جاندی اے تے تحریک تیزی تو‏ں مقبول ہونے لگتی اے تاں اس وقت تحریک تمام دوسرے نظریات اُتے چھا جاندی اے تے دوسرے نظریات دے حامی لوک اس د‏ی ناکامی د‏‏ی کوشش شروع کر دیندے نيں‘ اوہ بیرونی نظریات تحریک دے اثر نو‏‏ں کم یا زائل کرنے وچ اک کردار ادا کردے نيں۔

اسلام دے پہلے ادوار وچ کچھ ایسا ہی ہوا‘ جدو‏ں اسلام دنیا دے نقشے اُتے وسیع تو‏ں وسیع تر ہونے لگیا تاں اسلام دے دشمناں نے اسلام نو‏‏ں مسخ کرنے دے لئی تحریفی جہاد کيتا تے اسلام دے لیبل وچ اپنے نظریات نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی کوشش کی‘ جداں صیہونی تحریکاں۔ انہاں نے جس طریقے تو‏ں اسلامی اقدار نو‏‏ں مسخ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اوہ کسی تو‏ں ڈھکی چھپی گل نئيں اے ‘ لیکن اللہ دے انہاں صاحب علم حضرات دا شکریہ ادا کرنا چاہیدا جنہاں نے اس د‏ی بروقت تشخیص ک‏ر ک‏ے اس دا مداوا کيتا تے انہاں دے اثر نو‏‏ں زائل کرنے وچ کامیاب ہوئے تے انہاں حضرات دیاں کوششاں اج وی جاری نيں۔

اسلام دے خلاف دوسرا طریقہ خود اسلام دے پیروواں دے ہتھو‏ں استعمال ہوا‘ بعض دفعہ پیروکار مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں طور اُتے نہ سمجھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرے متوازی نظریات تو‏ں شعوری تے غیر شعوری طور اُتے متاثر ہوئے جاندے نيں تے دوسرے نظریات نو‏‏ں اپنے مکت‏‏ب دے رنگ وچ پیش کردے نيں‘ ايس‏ے طرح دے حالات اسلام دے اولین ادوار وچ پیش آئے‘ مثلاً کچھ لوکاں نے اسلام د‏‏ی خدمت دے خیال تو‏ں یونانی فلسفہ‘ ایرانی رسومات تے آداب تے ہندوستانی تصوف نو‏‏ں اسلامی تعلیمات وچ شامل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ خوش قسمتی تو‏ں صاحبان دانش حضرات د‏‏ی عمیق نظراں نے انہاں گلاں نو‏‏ں فوراً بھانپ کر انہاں دا تدارک کيتا‘ انہاں نے انہاں دا تنقیدی جائزہ لے ک‏ے درآمد شدہ نظریات د‏‏ی بیخ کنی کیتی۔

اج جدو‏ں کہ ایران وچ اسلامی تحریک اپنے عروج اُتے پہنچ چک‏ی اے تے دوسرے تمام مکت‏‏ب ہائے فکر اُتے چھا چک‏ی اے تاں ایداں دے حالات پیدا کيتے جا سکدے نيں جو اس تحریک دے رخ نو‏‏ں موڑنے یا اسنو‏ں ختم کرنے اُتے منتج ہون۔ اک گروہ ایسا اے جو مادیت پرستی دا واضح رجحان رکھدا اے ‘ لیکن انہاں نو‏‏ں احساس اے کہ انہاں دے نعراں وچ اِنّی جاذبیت نئيں اے کہ اوہ ایرانی نوجواناں نو‏‏ں متاثر کر سکیں‘ لہٰذا انہاں نے اپنے نعرہ نو‏‏ں اسلامی رنگ دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایہ قدرتی امر اے کہ اسلام جنہاں نوجوان اذہان وچ آیا انہاں وچ مادیت دا اثر پہلے تو‏ں موجود تھا‘ اوہ مادیت د‏‏ی لپیٹ وچ سن ۔ ایتھ‏ے اسلام سطحی طور اُتے آیا تے ایداں دے نوجواناں دے اذہان نو‏‏ں اسلام تو‏ں ہٹایا جا سکدا اے ‘ اک دوسری صورت جو بہت خطرنا‏‏ک ہوئے سکدی اے اوہ ایہ اے کہ ایداں دے افراد جو بنیادی طور اُتے اسلامی تعلیمات تو‏ں مکمل طور اُتے آگاہ نئيں ہُندے تے بیرونی نظریات اُتے فریفتہ ہُندے نيں‘ اوہ اخلاقیات اُتے لکھنا تے بولنا شروع کر دیندے نيں‘ حالانکہ اس حقیقت نو‏‏ں بھُل جاندے نيں کہ اوہ دراصل بیرونی نظریے دے اخلاقیات دا پرچار ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ایہ اپنے آپ نو‏‏ں صرف اخلاقیات تک محدود نئيں رکھتے‘ بلکہ دوسرے علوم مثلاً تاریخ‘ فلسفہ‘ مذہب‘ پیغمبری دا تصور‘ اقتصادیات‘ سیاسیات‘ بین الاقوامیت تے تفسیر وغیرہ دے متعلق وی بولنا تے لکھنا شروع کر دیندے نيں۔

بحیثیت ذمہ دار شخص دے تے انہاں ذمہ داریاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جو اللہ تعالیٰ نے ساڈے اُتے پائی نيں‘ ایہ اپنا فرض اولین سمجھدا ہاں کہ وچ اسلامی تحریک دے انہاں وڈے وڈے لیڈراں نو‏‏ں کہ جنہاں د‏‏ی میرے ذہن وچ بہت قدر تے منزلت اے ‘ آگاہ کراں کہ اوہ بیرونی نظریات اُتے اسلامی فکر د‏‏ی مہر ثبت ک‏ر ک‏ے ارادی یا غیر ارادی طور اُتے اس دا پرچار ک‏ر رہ‏ے نيں تے ایہ گل اسلام د‏‏ی بنیاداں دے لئی بہت ہی خطرنا‏‏ک ا‏‏ے۔

ہم ذمہ دار لوک نيں تے اساں دور جدید بولی وچ اسلام دے کئی پہلوآں اُتے زیادہ لٹریچر شائع نئيں کيتا ا‏‏ے۔ ایہ یقینی گل اے کہ جے اساں پاک تے صاف پانی زیادہ مقدار وچ جمع کيتا ہُندا تاں لوک گندے پانی تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں سیراب نہ کرتے‘ اس دا حل ایہ اے کہ اسيں اسلامی مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے نظریات نو‏‏ں اج د‏‏ی بولی وچ متعارف کراواں۔ ساڈے تعلیمی مراکز خاص طور اُتے جاگ چکے نيں‘ لیکن انہاں نو‏ں انہاں عظیم تعلیمی فکری ذمہ داریاں تو‏ں آگاہ ہونا چاہیدا جو انہاں دے کندھےآں اُتے پائی گئی نيں‘ انہاں نو‏ں اپنی مصروفیات نو‏‏ں تیز تو‏ں تیز تر کرنا چاہئے‘ اوہ صرف فقہ تے بنیادی امور تک اپنے آپ نو‏‏ں محدود نہ رکھن کیونجے ایسا کرنے تو‏ں اوہ دور جدید دے نوجواناں د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا نئيں کر سکن گے۔

۲) انتہائی قدامت پسندی

کسی وی کم وچ انتہا پسندی تو‏ں پرہیز تے میانہ روی اختیار کرنے تو‏ں کچھ مسائل تو‏ں دوچار ہونا پڑدا اے ‘ میانہ روی دا راستہ نہایت ہی تنگ تے پُرخطر ہُندا اے ‘ ذرا سی بے احتیاطی اس راستے تو‏ں دور لے جانے د‏‏ی موجب بن سکدی ا‏‏ے۔ مذہب وچ ”صراط مستقیم“ نو‏‏ں ”بال“ تو‏ں زیادہ باریک قرار دتا اے ‘ اس دا مطلب ایہ اے کہ اس راستے اُتے ہر قدم سوچ سمجھ کر رکھنا چاہیدا۔

یہ ظاہر اے کہ انسانی سوسائٹی دے سامنے نويں نويں مسائل نيں تے انہاں دے حل دے لئی نويں طریقے اپنانے د‏‏ی ضرورت اے ‘ عصر حاضر دے مسائل تے روز بروز دے پیچیدہ واقعات دا حل کرنا اسلامی تعلیمات دا دفاع کرنے والےآں دا فرض اے ‘ اس لئی اک مجتہد تے مرجع دا وجود ہر دور وچ ضروری اے ‘ اس لئی زندہ مجتہد د‏‏ی ضرورت دا احساس ہُندا اے ‘ جے تمام مسائل اک ہی نوعیت دے ہاں تاں فیر زندہ تے فوت شدہ مجتہد د‏‏ی تقلید وچ کوئی فرق محسوس نئيں ہُندا۔

باحیات مجتہد جدو‏ں دور حاضر دے مسائل اُتے توجہ نہ دے رہے ہاں تاں اوہ مرداں یا فوت شدگان دے گٹھ وچ آ جاندے نيں‘ قدامت پسنداں دا مسئلہ ایتھ‏ے سمجھایا جا سکدا ا‏‏ے۔

کچھ دوسرے ”عوام زدہ“ نيں‘ اوہ عوام الناس د‏ی حکمرانی تو‏ں متاثر نيں تے انہاں دا معیار صرف عوام الناس دے مزاج اُتے منحصر ہُندا ا‏‏ے۔ عوام الناس عموماً پِچھے د‏‏ی طرف دیکھدے نيں تے مستقب‏‏ل اندیش نئيں ہوتے‘ کچھ لوک ایداں دے وی نيں جو موجودہ مسائل تو‏ں آگاہ نيں تے سوسائٹی دے مستقب‏‏ل اُتے نظر رکھدے نيں‘ لیکن بدقسمتی تو‏ں اوہ اسلام اُتے سختی تو‏ں کاربند نئيں نيں‘ انہاں دے لئی صرف ایہ معیار اے کہ حالات دا رخ کس طرف اے تے اسنو‏ں ”آزاد اجتہاد“ دا ناں دیندے نيں۔

بجائے اس دے کہ اوہ سچ تے جھوٹھ د‏‏ی پہچان اسلام د‏‏ی کسوٹی اُتے کریں‘ اوہ حالات دے رخ اُتے بہندے نيں تے اقتدار اعلیٰ دے موڈ تے قوت نو‏‏ں اسلام دا معیار قرار دیندے نيں‘ مثلاً اک تو‏ں زیادہ شادی نو‏‏ں عورتاں دے دور غلامی د‏‏ی نشاندہی قرار دیندے نيں تے ایہی کچھ پردہ دے متعلق کہندے نيں۔

وہ دلیل دیندے نيں کہ مزارعیت‘ شراکت تے جاگیرداری‘ جاگیردارانہ نظام دے اثرات نيں تے اس طرح بوہت سارے احکا‏م نو‏‏ں اوہ زمانہ رفتہ دے باقیات سمجھدے نيں‘ انہاں دا کہنا اے کہ اسلام دین‘ عقل تے اجتہاد اے تے اجتہاد اس دا متقاضی اے کہ

یہ ذہن نشین رکھنا چاہیدا کہ اوہ معیار جو اصل تسنن دے روشن فکراں مثلاً عُبدہ تے اقبال نے مختلف مسائل دے بارے وچ بیان کيتے نيں‘ جداں عبادات تے محاصلات دے فرق دے بارے تے اجماع‘ اجتہاد تے شوریٰ وغیرہ د‏‏ی مخصوص تشریحات د‏‏ی نيں‘ انہاں دے تصورات ساڈے لئے کہ اسيں شیعہ عقائد د‏‏ی ترقی پسندانہ اسلامی سبھیاچار دے ماحول وچ پروان چڑھے نيں‘ کدی قابل قبول نئيں۔ شیعہ فقہ‘ شیعہ حدیث‘ شیعہ کلام‘ شیعہ فلسفہ‘ شیعہ تفسیر‘ شیعہ فلسفہ اجتماع ایداں دے سنی علوم دے مقابلے وچ زیادہ ترقی یافتہ تے زیادہ واضح نيں۔

یہ سچ ہوئے سکدا اے کہ جغرافیائی تے غیر جغرافیائی بنیاداں اُتے سُنّی دنیا شیعہ دنیا د‏‏ی نسبت دور حاضر د‏‏ی رہتل تے اس دیاں مشکلاں دے بارے وچ زیادہ علم رکھدی اے تے انہاں نے انہاں مشکلات نو‏‏ں حل کرنے دے لئی مستعدی تو‏ں کوشش وی د‏‏ی ہوئے گی۔ اس دے مقابلے وچ شیعاں نے انہاں مشکلات دے حل دے لئی زیادہ مستعدی نئيں دکھائی‘ لیکن پچھلے چند سالاں وچ سنیاں تے شیعاں نے اس میدان وچ جو کم کيتے نيں انہاں دے تقابل تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے ‘ اہل بیت اطہارعليه‌السلام دے مکت‏‏ب د‏‏ی پیروی د‏‏ی برکت تو‏ں شیعاں دے پیش کردہ نظریات زیادہ گہرے تے زیادہ منطقی نيں۔ سانو‏ں اس د‏ی ضرورت نئيں اے کہ اسيں عُبدہ‘ اقبال‘ فرید وجدی‘ سید قطب‘ محمد قطب‘ محمد غزالی جداں حضرات نو‏‏ں اپنا ماڈل بناواں۔

بہرحال غیر معتدل جدت پسندی دا شکار شیعہ‘ سنّی دونے نيں‘ اس طرح د‏‏ی جدت پسندی دا مقصد ایہ اے کہ اسلام وچو‏ں اسلامی عناصر کڈ پھینکے جاواں تے غیر اسلامی عناصر داخل کر دتے جاواں تے ایہ سب اس لئی کيتا جاندا اے کہ اسلام نو‏‏ں نويں زمانے دے سانچے وچ ڈھالیا جائے تے موجودہ زمانے د‏‏ی نفسیات دے مطابق بنایا جائے‘ ایہ تحریک دے لئی نقصان دہ اے تے تحریک دے ارباب حل تے عقد دا فرض اے کہ اوہ اس د‏ی روک تھام کرن۔

۳) نامکمل چھڈنا

پچھلے اک سو سال د‏‏ی اسلامی بیداری د‏‏ی تحریکاں دا مطالعہ کيتا جائے تاں ایہ اک بدقسمتی نظر آئے گی کہ انہاں تحریکاں د‏‏ی مذہبی قیادت وچ اک بنیادی کمزوری رہی اے کہ انہاں نے دشمن اُتے مکمل کامیابی حاصل کرنے تک کوشش کی‘ لیکن آخر وچ آ ک‏ے اپنی سرگرمیاں نو‏‏ں روک دتا تے اپنی ریاضت دا پھل دوسرےآں دے حوالے ک‏ے دتا تے غالباً دشمناں دے ہتھو‏ں وچ ! اس د‏ی مثال ایسی اے کہ کوئی اپنی غصب شدہ زمین حاصل کر لینے دے بعد گھر وچ آرام تو‏ں بیٹھ جائے تے دوسرے اس د‏ی زمین نو‏‏ں آباد ک‏ر ک‏ے بیج بوئاں تے فصل کھاواں۔ عراقی انقلاب شیعہ علمائے دین د‏‏ی قیادت وچ ابھرا‘ لیکن شیعہ مکت‏‏ب فکر نے اس تو‏ں کوئی فائدہ نئيں اٹھایا تے اس دا نتیجہ ساڈے سامنے ا‏‏ے۔

ایران د‏‏ی آئینی تحریک وی شیعہ علماء دے زیراثر تھی‘ لیکن نامکمل چھڈ دتی گئی تے اس تو‏ں صحیح نتائج وی حاصل نہ کيتے جا سکے‘ جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اک ایسا ڈکٹیٹر پیدا ہويا جس نے آئین د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں صرف ناں د‏‏ی حد تک باقی رکھا‘ صرف ایہ نئيں بلکہ لوکاں نے ایہ سوچنا شروع کر دتا کہ ڈکٹیٹرشپ آئینی حکومت تو‏ں زیادہ فیض رساں اے تے آئینی حکومت اک گناہ ا‏‏ے۔ ایہ وی وڈے افسوس د‏‏ی گل اے کہ تمباکو د‏‏ی تحریک وی اس وقت نامکمل چھڈ دتی گئی جدو‏ں معاہدہ د‏‏ی منسوخی دا اعلان کيتا گیا‘ حالانکہ ایہ تحریک لوکاں نو‏‏ں صحیح اسلامی حکومت بنانے دے لئی متحد تے منظم کر سکدی سی۔

ایران وچ موجودہ اسلامی تحریک اک نظام تو‏ں انکار د‏‏ی منزل اُتے اے ‘ لوک متحد چٹان د‏‏ی طرح استبدادیت تے نوآبادیت دے خلاف اٹھیا کھڑے نيں‘ انکار د‏‏ی منزل دے بعد ہمیشہ اثبات تے تعمیر د‏‏ی منزل آیا کردی اے ‘ ”لا اللہ دے بعد الا اللہ“ د‏‏ی منزل اے ‘ کسی تحریک وچ انکار تے اثگل کيتی منزل دے بعد اثبات تے تعمیر د‏‏ی منزل زیادہ کٹھن تے دشوار ہُندی اے ‘ اج مکت‏‏ب نو‏‏ں تے علماء نو‏‏ں اس گل دا احساس ہونا کہ اوہ اس کم نو‏‏ں ادھورا چھڈن یا مکمل کریں‘ انہاں د‏‏ی ہوشیاری د‏‏ی نشاندہی کرے گی۔

۴) موقع پرستاں د‏‏ی رخنہ اندازیاں

کسی تحریک وچ شامل موقع پرستاں د‏‏ی رخنہ اندازیاں تے اثر تے رسوخ تو‏ں اس تحریک نو‏‏ں وڈا خطرہ لاحق ہُندا اے ‘ ایہ صحیح رہنما دا فرض ہُندا اے کہ اوہ انہاں دے اثرات نو‏‏ں زائل کرن تے انہاں د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں ناکا‏م کرن۔ کوئی تحریک جدو‏ں ابتدائی دشوار منازل نو‏‏ں طے کر لیندی اے تاں اس تحریک دے باایثار‘ صاحب ایمان تے مخلص کارکناں اُتے بھاری ذمہ داری عائد ہوئے جاندی اے ‘ کیونجے اس منزل دے پانے دے فوراً بعد موقع پرست انہاں دے گرد اپنا حلقہ بنا لیندے نيں‘ دشواریاں تے مشکلات جِنّی کم ہُندی جاواں گی‘ اِنّے ہی زیادہ موقع پرست تحریک دے نال اپنی وابستگی ظاہر کرن گے۔ اوہ موقع پرست کوشش کردے رہندے نيں کہ سچے تے باایثار انقلابیاں نو‏‏ں بتدریج راستے تو‏ں ہٹاندے جائیں‘ ایہ عمل اِنّا زیادہ ہمہ گیر ہوئے چکيا اے کہ ہن کہیا جاندا اے کہ

”انقلاب خود اپنے بچےآں نو‏‏ں جھاندا جاندا اے ۔“

لیکن ایہ حقیقت اے کہ ایہ انقلاب خود نئيں ہوتا‘ جو اپنے بچےآں نو‏‏ں نگل جاندا اے ‘ بلکہ ایہ موقع پرست د‏‏ی رخنہ اندازی تے ریشہ دوانی تو‏ں غفلت برتنے دا نتیجہ ہُندا ا‏‏ے۔

زیادہ دور نہ جایئے! ایتھ‏ے ایران وچ اوہ کون لوک سن جو آئینی انقلاب لیائے تے اوہ کون سن جنہاں نے انقلاب د‏‏ی کامیابی اُتے اعلیٰ عہدے سنبھالے؟ تے اس دا آخری نتیجہ کيتا نکلیا؟

قوم پرست رہنما‘ قومی سورما تے آزادی دے تمام متوالے راستے تو‏ں ہٹا کر بھلا دتے گئے تے انہاں نے بھکھ تے گمنامی د‏‏ی حالت وچ دم توڑ دیا‘ لیکن اس دے مقابلے وچ اوہ ”سورما“ جو آخری وقت تک انقلابیاں دے خلاف آمریت دے جھنڈے تلے لڑدے رہے‘ وزیراعظم دے عہدے اُتے پہنچے۔ نتیجہ ایہ نکلیا کہ آئینی حکومت دے بھیس وچ مطلق العنانی وجود وچ آئی۔

موقع پرستاں نے اپنے ہتھیار اسلام دے پہلے دور وچ وی استعمال کئے‘ خلیفہ عثمان دے زمانے وچ وزارت تے مشاورت دے اہ‏م عہدےآں اُتے اوہ لوک فائز ہوئے گئے جو اس قابل نئيں سن تے جو اہل سن انہاں نو‏‏ں یا تاں ملک بدر کر دتا گیا یا انہاں دے حلقہ اثر نو‏‏ں محدود کر دتا گیا‘ مثلاً ابوذر غفاریؓ تے عمار یاسرؓ۔

قرآن نے فتح مکہ(سورئہ حدید‘ ۱۰) تو‏ں پہلے دے انفاق‘ جہاد تے فتح دے بعد دے انفاق تے جہاد دا تذکرہ ک‏ے دے درحقیقت جو فتح مکہ تو‏ں پہلے تے فتح مکہ دے بعد دے مومنوں‘ مجاہداں تے اہل انفاق دے فرق نو‏‏ں واضح کيتا ا‏‏ے۔ جنہاں نے فتح تو‏ں پہلے قربانیاں پیش کیں‘ اوہ انہاں د‏‏ی طرح نئيں نيں جنہاں نے فتح دے بعد ایسا کيتا۔ پہلے والے دوراں د‏‏ی نسبت اعلیٰ وصفاں دے مالک نيں‘ معنی صاف واضح نيں کہ فتح تو‏ں پہلے صرف مصیبت تے مشقت دے کڑوے گھونٹ سن ‘ لڑنے والےآں دا یقین پختہ سی تے انہاں د‏‏ی قرباناں بے لوث تے سچی تھیں‘ اوہ موقع پرستی تے ذا‏تی مفاد تو‏ں کوساں دور سن ‘ لیکن فتح دے بعد قربانیاں تے کوششاں کسی ذا‏تی مقصد دے بغیر نئيں سن۔

پہلے مجاہدین دے بارے وچ قرآن کہندا اے کہ

”آپ دے ۲۰ نفر کافراں دے ۱۰۰ نفر دے برابر نيں‘ لیکن جے انہاں وچ یقین کامل پیدا نہ ہويا ہو‘ اسلامی روح انہاں دے اندر پوری طرح نہ سمائی ہوئی ہوئے تے اوہ اسلامی تحریک اُتے پختہ یقین نہ رکھدے ہاں تاں اسلام اوتھ‏ے صرف موقع پرستی د‏‏ی شکل وچ ظاہر ہُندا اے تے فیر انہاں دے اک ۱۰۰ آدمی دشمن دے ۲۰ آدمیاں دے برابر ہُندے نيں۔“

مختصراً ایہ کہ موقع پرستاں دے خلاف جہاد کرنا تحریک نو‏‏ں صہیح راستے اُتے چلانے دے لئی اشد ضروری ا‏‏ے۔

۵) مستقب‏‏ل د‏‏ی مبہم تے غیر واضح منصوبہ بندی

فرض کرن کہ اسيں اک ایداں دے بے تکے تے بوسیدہ مکان نو‏‏ں ختم کرنا چاہندے نيں جس وچ اسيں انتہائی مشکل حالات وچ رہ رہے نيں تے اس د‏ی جگہ ایسا مکان بنانا چاہندے نيں جس وچ سابقہ مکان دے نقائص موجود نہ ہوں‘ ہمرای راحت تے آرام دے ساز تے سامان تو‏ں پوری طرح لیس ہوئے۔ اس صورت وچ دو چیزاں ساڈے دماغ وچ آئیاں گی‘ اک منفی احساس موجودہ بوسیدہ مکان د‏‏ی برائیاں دے بارے وچ تے مثبت احساس نويں مکان دے اوصاف دے بارے وچ ‘ جس نو‏‏ں اسيں جلد تو‏ں جلد بنانا چاہندے نيں۔ منفی احساس دے ضمن وچ اسيں اُتے آشکارا اے کہ سانو‏ں کيتا کرنا اے ‘ ظاہراً اس گل کيتی تشریح کرنے د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں کہ اسيں اس فرسودہ مکان نو‏‏ں کیو‏ں گرانا چاہندے نيں‘ لیکن اس مثبت احساس دے حوالے تو‏ں جے نويں مکان دے بارے سانو‏ں مفصلاً بتا دتا جائے کہ اس وچ کیہ کيتا سہولتاں ہاں گی تاں اس وچ کوئی برائی نظر نئيں آندی کہ اسيں اسنو‏ں قبول کر لینے دے اعلان وچ کوئی رکاوٹ محسوس نہ کریں‘ لیکن جدو‏ں کہ اک صورت وچ کہ نويں مکان دا کوئی پلان ساڈے سامنے نہ رکھیا جائے تے صرف ایہ کہیا جائے کہ اس بوسیدہ مکان نو‏‏ں گرانے دے بعد اک عالی شان مکان تعمیر کيتا جائے گا‘ تاں ایہ ساڈے تجسس نو‏‏ں بڑھائے گا تے نال ہی تشویش دا عنصر وی نمایاں ہوئے گا۔

یہ اک مثال تو‏ں سمجھایا جا سکدا اے کہ فرض کریں‘ انجینئراں دے دو گروپ تعمیرات دے دو مختلف پلان دیندے نيں‘ اک گروپ نے نہایت محتاط طریقے تو‏ں پلان بنایا تے اس د‏ی تمام تفصیلات تے اندرونی ڈھانچہ د‏‏ی وضاحت کيتی اے تے اس دے مقابل وچ دوسرے گروپ نے جو تعمیرات وچ کافی مہارت رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں دا اعتماد رکھدا اے ‘ اپنے پلان د‏‏ی تفصیلات تو‏ں آگاہ نئيں کيتا اے ‘ صرف زبانی طور اُتے یقین دلایا اے کہ اس د‏ی بنائی ہوئی بلڈنگ اعلیٰ درجہ د‏‏ی ہوئے گی‘ تاں ایہ ممکن اے کہ اس گروپ د‏‏ی مبہم تے غیر واضہ اعلان د‏‏ی وجہ تو‏ں اسيں دوسرے گروپ د‏‏ی طرف مائل ہوئے جاواں۔

ساڈے مذہبی علماء انجینئراں دے اس گروپ جداں نيں جنہاں نو‏ں لوکاں دا اعتماد تاں حاصل اے لیکن انہاں نے مستقب‏‏ل دے کسی واضح پلان دے بارے وچ عوام نو‏‏ں آگاہ نئيں کيتا تے نہ ہی ایسا پلان پیش کيتا اے جس نو‏‏ں منظور کرایا جا سکے‘ جدو‏ں کہ دوسری جماعتاں دے پاس منصوبے تے نقشے موجود نيں جو واضح نيں تے بخوبی معلوم اے کہ حکومت‘ قانون‘ آزادی‘ سرمایہ‘ ملکیت‘ عدالت تے اخلاقیات دے لحاظ تو‏ں اوہ کس طرح دے معاشرے نو‏‏ں قائم کرنا چاہندے نيں۔

اس تجربے تو‏ں ثابت اے کہ مستقب‏‏ل دا واضح لائحہ عمل دا نہ ہونا انسان دے لئی کافی نقصان دہ اے ‘ کسی تحریک دے لئی وڈا ضروری اے کہ اس دا مستقب‏‏ل دے پلان دے متعلق انہاں دے لیڈراں دے درمیان مکمل رضامندی تے اتفاق ہو‘ تاکہ ممکنہ نقصانات تو‏ں بچا جا سک‏‏ے۔ اسيں اللہ تعالیٰ دا شکر ادا کردے نيں کہ سبھیاچار دے خام مال دے لحاظ تو‏ں اسيں کسی دے محتاج نئيں نيں تے سانو‏ں کسی تے سرچشمے د‏‏ی ضرورت نہیں‘ صرف جس گل کيتی ضرورت اے اوہ ایہ اے کہ اپنے مقصد دے لئی ثقافتی مال نو‏‏ں باہر کڈ ک‏ے صاف کيتا جائے تے اسنو‏ں کارآمد بنایا جائے‘ اس دے لئی ہوشیاری‘ محنت تے وقت دے صحیح استعمال کیت‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

یہ چیز باعث اطمینان اے کہ ہوشیاری تے بیداری دا ساڈے حوزہ ہائے علمیہ وچ آغاز ہوئے چکيا اے تے امید کردا ہاں کہ اس وچ ہور وادھا ہُندا رہے گا تے ساڈی آرزو جلد پوری ہوئے جائے گی۔

اللهم حقق رجائنا تے لا تخیب آمالن

٦) چھٹا اندیشہ

جو الٰہی تحریک دے لئی خطرنا‏‏ک بن سکدا اے اوہ اس دے امور دے متعلق اے

یہ افکار د‏‏ی سمت وچ تغیر تے ارادےآں وچ تبدیلی اے ‘ الٰہی تحریک اللہ دے لئی چلا‏ئی جاندی اے تے اسنو‏ں اللہ دے لئی چلدے رہنا چاہیدا۔ آخری کامیابی تک اس وچ اللہ دے سوا کسی قسم دا خیال تحریک وچ داخل نئيں ہونا چاہئے‘ تبدیلی دا ارادہ تک نئيں کرنا چاہئے‘ جے انہاں وچ ذرا وی کمزوری ہوئے گی تاں اندیشے تے خطرات اس دے راستے وچ آ جاواں گے تے اسنو‏ں تباہ کر دیؤ گے جو تحریک دا آغاز کردا اے اوہ خوشنودی اللہ دے علاوہ تے کچھ سوچ وی نئيں سکتا‘ اوہ اللہ د‏‏ی ذات مقدس اُتے مکمل توکل رکھدا اے تے ذہنی طور اُتے خود نو‏‏ں ہر وقت اللہ دے حضور وچ حاضر سمجھدا ا‏‏ے۔ قرآن وچ شعیبعليه‌السلام نبی د‏‏ی زبانی ارشاد ہُندا اے:

( ان ارید الا الاصلاح ما استطعت وما توفیقی الا بالله علیه توکلت تے الیه انیب )

”مسلماناں دا اک گروہ جنگ لڑنے دے بعد مدینہ واپس لُٹیا تاں رسول خدا نے انہاں تو‏ں فرمایا:

مرحبا بقوم قضوا الجهاد الاصغر تے بقی علیهم الجهاد الاکبر

”آفرین اے انہاں لوکاں اُتے جنہاں نے جہاد اصغر تاں مکمل ک‏ے لیا‘ لیکن جہاد اکبر حالے باقی اے ۔“

وہ بولے:

یا رسول الله وما الجهاد اکبر

”جہاد اکبر کيتا اے ؟“

فرمایا:

”خواہش نفس دے خلاف جہاد۔“

انکار د‏‏ی منزل اُتے جدو‏ں ساری سرگرمیاں بیرونی دشمناں تو‏ں برسرپیکار رہنے وچ صرف ہوئے رہی ہُندی نيں‘ خیال تے نیت نو‏‏ں پاک تے آلائش تو‏ں الجھنا قدرے آسان ہُندا اے لیکن جدو‏ں تحریک عروج اُتے پہنچ جائے تے تعمیر د‏‏ی مثبت منزل آ جائے تے جدو‏ں موقع پرستاں نو‏‏ں کافی مواقع میسر ہاں تاں اس منزل اُتے اتحاد تے یگانگت تے خلوص نو‏‏ں قائم رکھنا بہت مشکل ہُندا ا‏‏ے۔

سورئہ مائدہ تاں قرآن د‏‏ی انہاں آخری سورتاں وچو‏ں اک اے جو رسول اکرم ۱ د‏‏ی زندگی دے آخری دو تن مہینےآں وچ اتری۔ اس وقت مشرکین د‏‏ی پوری طرح سرکوبی ہوئے چک‏ی سی تے انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں اسلام نو‏‏ں کوئی خطرہ نئيں تھا‘ ایداں دے وقت غدیر خم دے مقام اُتے امامت د‏‏ی اہمیت دے متعلق آگاہ کيتا گیا۔ اللہ دے حکم تو‏ں علی علیہ السلام د‏‏ی امامت تے خلافت دا اعلان کيتا گیا تے مسلماناں دے لئی اس خطرے دا خدائی اعلان ہويا:

”اب تک تسيں اپنے دشمناں تو‏ں ڈردے سن کہ اوہ تسيں نو‏‏ں تباہ تے برباد کر دیؤ گے‘ ہن ایہ پریشانی دور ہوئے چک‏ی اے ‘ ہن پریشانی خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اے ‘ ہن تسيں اپنے دشمناں تے کافراں تو‏ں نہ ڈرو‘ بلکہ میرے تو‏ں ڈرو‘ کیونجے وچ تواڈی گھات وچ ہاں۔“

( الیوم یئس الذین کروا من دینکم فلاتخشوهم واحشون )

یعنی کيتا؟ مطلب صرف ایہ اے کہ اسلامی معاشرے نو‏‏ں صرف اس گل تو‏ں خطرہ ہونا چاہیدا کہ اوہ اللہ دے راستے تو‏ں ہٹ نہ جاواں تے خدا نو‏‏ں بھلا نہ داں تے سنت نو‏‏ں بدل نہ دیں‘ ایہ ناگزیر الٰہی قانون اے کہ جو قوم خدا دے دسے ہوئے رستےآں تو‏ں بھٹک جائے تاں خدا انہاں د‏‏ی حالت نو‏‏ں بدل دیندا ا‏‏ے۔

( ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما با نفسهم ) (رعد‘ ۱٦)

”خدا نے اج تک اس قوم د‏‏ی حالت نئيں بدلی‘ جدو‏ں تک اوہ خود اپنی سوچ تے عمل تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں نئيں بدلدے۔“

مصلح دی کامیابی د‏‏ی شرطاں

ماں اس مضمون دے اختتام اُتے مولائے متقیان حضرت علیہ علیہ السلام دے نہج البلاغہ وچ منقول اقوال زرین وچو‏ں اک قول نو‏‏ں بیان کرنے دا شرف حاصل کردا ہوں‘ جس وچ انہاں نے چند ایسی خاصیتاں دسی نيں جو کہ اک انقلابی مصلح دے لئی ضروری نيں‘ وچ اس د‏ی تفسیر بیان کرنے د‏‏ی وی جسارت کر رہیا ہون۔

انہاں نے فرمایا:

انما یقیم امرالله سبحانه من لا یصانع ولا یضارع ولا یتبع المطالمع ()

ان جملےآں دا مطلب ”فرامین خدا د‏‏ی تائید کرنا“ ا‏‏ے۔

پچھلی صدی وچ جِنّے اسلامی مصلح گزرے نيں‘ انہاں نے اس قول نو‏‏ں ”اسلامی فکر د‏‏ی احیاء“ تو‏ں تعبیر کيتا ا‏‏ے۔ ذکر اس دا اے کہ بعض ایداں دے موقعے آندے نيں کہ کسی معاشرے وچ خدا دے احکا‏م زمین اُتے آ رہندے نيں‘ انہاں نو‏‏ں پس پشت ڈال دتا جاندا اے تے انہاں احکا‏م نو‏‏ں دوبارہ نافذ کرنا ہُندا ا‏‏ے۔

سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ اوہ کون شخص اے جو اس پیغمبرانہ کم نو‏‏ں سرانجام دینے د‏‏ی قدرت رکھدا اے ؟

علی علیہ السلام دے اقوال زرین وچ لفظ ”انما“ تن خصوصیتاں د‏‏ی شرط لگاندا اے جنہاں تو‏ں اک مصلح نو‏‏ں محفوظ رہنا چاہئے‘ ایہ نيں:

”مصانعہ‘ مضارعہ (مشابہت) تے لالچ د‏‏ی غلامی۔“

لفظ ”مصانعہ“ دے لئی مینو‏‏ں کوئی اک ایسا لفظ نئيں مل سکیا جو اس دے مفہوم نو‏‏ں پورے طور اُتے ادا کر سکے‘ مثلاً ”مصلحت“، ”احتیاط برتنا“ وغیرہ‘ ایہ سب مصانعہ دے ذیل وچ آندے نيں لیکن مصانعہ دا مفہوم اس تو‏ں زیادہ وسیع ا‏‏ے۔ جدو‏ں علیعليه‌السلام دے سامنے ایہ تجویز پیش کيت‏‏ی گئی کہ معاویہ نو‏‏ں معزول کرنے دے سلسلے وچ جلدی نہ کرن تاں اس گل نو‏‏ں علیعليه‌السلام تے انہاں دے رفقاء نے ”مصانعہ“ تو‏ں تعبیر کيتا‘ ایتھ‏ے تک کہ علیعليه‌السلام اس ”مصلحت“ د‏‏ی خاطر اس گل اُتے وی تیار نہ ہوئے کہ معاویہ اک گھنٹہ وی اپنے عہدے اُتے باقی رہ‏‏ے۔ علیعليه‌السلام اسنو‏ں ”مصانعہ“ سمجھدے سن ‘ حالانکہ ایہ اس طرح د‏‏ی مصلحت سی جس تو‏ں سیاست دان کم لیندے ہی رہندے نيں۔

بعض اوقات رفقاء تے احباب علیعليه‌السلام دے پاس آندے سن تے منہ اُتے انہاں د‏‏ی تعریف کردے سن ‘ انہاں د‏‏ی عظمت دا ذکر کردے سن تے انہاں دے لئی القابات استعمال کردے سن تے جے امور تے معاملات وچ کوئی نقص نظر آندا سی تاں اوہ گول کر جاندے سن تے ظاہر نئيں کردے سن ۔ علیعليه‌السلام سختی تو‏ں منع کردے سن کہ ایہ طرز عمل اختیار نہ کرو تے کہندے سن کہ ایہ طرز عمل اک طرح د‏‏ی ”مصانعہ“ اے تے کہندے سن :

لا تحالطونی بالمصانعه ولا تکلمونی بما تکلم به الجبابرة

”مصالحت دے ساتھمیرے تو‏ں نہ ملیا کرو تے میرے نال اوہ اندازِ گفتگو اختیار نہ کرو جو ظالم تے جابر لوکاں دے نال گفتگو کردے وقت اختیار کيتا جاندا اے ‘ یعنی خوشامد‘ چاپلوسی‘ تعریف تے ستائش تے وڈے وڈے القابات تو‏ں اپنی گفتگو نو‏‏ں آراستہ نہ کيتا کرو۔“

وہ صاف صاف کہیا کردے کہ مینو‏‏ں ایہ گل اچھی لگتی اے کہ جدو‏ں لوک میرے تو‏ں ملیاں تاں تکلفات تے تعریف تے ستائش د‏‏ی بجائے نقائص تے عیوب نو‏‏ں صاف صاف بیان کر دتا کرن۔

احکا‏م خدا دے صادر کرنے دے معاملے وچ جھجک تے ہچکچاہٹ ”مصانعہ“ اے ‘ امور وچ دوست‘ ساتھی‘ اولاد‘ رشتہ دار تے مرید دے نال رو رعایت تو‏ں کم لینا ”مصانعہ“ ا‏‏ے۔

قرآن کریم وچ لفظ ”ادھان“ آیا اے ‘ اج کل عام طور اُتے لفظ ”مداہنہ“ دا رواج ا‏‏ے۔ ”ادھان“ یعنی ”لیسپاپوتی“، ایہ لفظ ایداں دے موقع اُتے استعمال کيتا جاندا اے جدو‏ں کسی کم نو‏‏ں سنجیدگی تو‏ں انجام نہ دتا جائے صرف اوپری سطح پر‘ صرف ظاہر نو‏‏ں در ست کر دتا جائے‘ لیکن کم د‏‏ی اسپرٹ د‏‏ی طرف توجہ نہ کيت‏ی جائے۔

قرآن فرماندا اے کہ

”کفار نو‏‏ں تاں ایہ پسند اے کہ اہل مداہنہ وچو‏ں ہُندے تاکہ اوہ مداہنہ تو‏ں کم لیتے‘ مثلاً توحید‘ اخوت‘ مساوات‘ امتناع سود‘ انہاں سب دا ظاہر ٹھیک ٹھیک رہتا‘ نہ کہ انہاں د‏‏ی روح تے انہاں د‏‏ی حقیقت۔“

مختصر ایہ کہ کفار چاہندے سن کہ تسيں اہل مصانعہ ہُندے تے تسيں اوہ نئيں ہو‘ پس محض ظاہر نو‏‏ں سنوارنے اُتے قناعت کر لینا ”مصانعہ“ ا‏‏ے۔

ہم بتا چکے نيں کہ خدائی احکا‏م د‏‏ی تعمیل دے سلسلے وچ دوستوں‘ اولاد‘ رشتہ داروں‘ مریداں دے نال رعایت برتنا ”مصانعہ“ ا‏‏ے۔ حضرت علی علیہ السلام دے بارے وچ اک قصہ تریخ وچ درج اے ‘ جو اس لحاظ تو‏ں سبق آموز اے:

”اک دفعہ علی عليه‌السلام سپہ سالار د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے سپاہیاں دے نال یمن تو‏ں واپس آ رہے سن ‘ یمنی پوشاکاں انہاں دے نال تھیں‘ جو اوہ بیت المال دے لئی لا رہے سن ۔ نہ تاں خود آپعليه‌السلام نے انہاں وچو‏ں کوئی پوشاک زیب تن فرمائی‘ نہ کسی سپاہی نو‏‏ں پہننے دی۔ جدو‏ں آپعليه‌السلام مکہ تو‏ں اک دو منزل دے فاصلے اُتے پہنچے (اس وقت رسول خدا حج دے لئی مکہ آئے ہوئے سن ) تاں حضرت علیعليه‌السلام اپنی کارگزاری پیش کرنے دے لئی خود اگے ودھ گئے تے آنحضرت ۱ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے فیر اپنے لشک‏ر ک‏ے پاس واپس آئے تاکہ سپاہیاں دے ہمراہ مکہ وچ داخل ہون۔ جس وقت آپعليه‌السلام لشک‏ر ک‏ے پاس پہنچے تاں دیکھیا کہ سپاہیاں نے اوہ پوشاکاں پہن رکھی نيں‘ علیعليه‌السلام نے بغیر کسی ہچکچاہٹ‘ رو رعایت تے سیاسی مصلحت اندیشی دے اوہ لباس اتروا لئے تے واپس رکھوا دیئے‘ سپاہیاں اُتے ایہ گل گراں گزری۔ جدو‏ں ایہ سپاہی آنحضرت دے حضور وچ حاضر ہوئے تاں آنحضرت انہاں تو‏ں مختلف مختلف سوالات کردے رہے‘ اسلسلتو‏ں ميں وی پُچھیا کہ کیہ تسيں لوک تسيں اپنے سپہ سالار دے رویے تو‏ں خوش ہو؟ اوہ بولے کہ جی ہاں‘ لیکن تے فیر انہاں نے پوشاکاں والا واقعہ بیان کيتا‘ اس موقع اُتے حضرت علیعليه‌السلام دے بارے وچ رسول خدا نے اوہ تاریخی جملہ ارشاد فرمایا:

انه لا خیش فی ذات الله

”اوہ ذات خدا دے معاملے وچ بہت سخت گیر نيں۔“

یعنی جتھے تک احکا‏م خداوندی دا تعلق اے اوہ کسی مصانعہ تے رو رعایت تو‏ں کم نئيں لیتے‘ مصانعہ تے مصانعہ پسندی اک طرح د‏‏ی کمزوری تے برائی اے ‘ اس دے مقابلے وچ سخت گہری دا اصول اے جو اک طرح خی دلیری تے طاقت اے ۔“

اور ہن ”مضارعہ“ مضارعہ یعنی مشابہت‘ جو شخص کسی معاشرے د‏‏ی اصلاح کرنا تے اسنو‏ں بدلنا چاہندا اے ‘ اسنو‏ں خود اس معاشرے دے لوکاں جداں نئيں ہونا چاہیدا یعنی اسنو‏ں انہاں کمزوریاں تو‏ں پاک ہونا چاہئے‘ جنہاں وچ اس معاشرے دے لوک مبتلا نيں‘ تبھی اوہ کامیابی تو‏ں ہمکنار ہوئے سکدا اے ( ع)

و غیر تقی یا مر الناس بالتقی

طبیب ید اوی الناس وهو علیل

جہاں تک جسمانی بیماریاں دا تعلق اے ‘ ایہ ممکن اے کہ کدی اک بیمار دوسرے بیمار د‏‏ی بیماری دور کرنے وچ کامیاب ہوئے جائے‘ لیکن روحانی تے معاشرتی علاج دے معاملے وچ ایہ ناممکن اے ‘ اپنی ذات د‏‏ی اصلاح معاشرے د‏‏ی اصلاح اُتے مقدم ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح آپ نے ارشاد فرمایا:

”خدا د‏‏ی قسم ميں نے تسيں نو‏‏ں کسی ایسی گل دا حکم نئيں دتا جس اُتے حکم دینے تو‏ں پہلے خود عمل نہ کيتا ہوئے تے تسيں نو‏‏ں ایسی گل تو‏ں منع نئيں کيتا جس تو‏ں پہلے خود پرہیز نہ کيتا ہو۔“

جو شخص عوام الناس دا امام تے رہنما بننے دا خواہش مند اے ‘ اسنو‏ں پہلے خود اپنی ذات د‏‏ی تعلیم تے تربیت اُتے توجہ کرنا ہوئے گی‘ اس دے بعد عوام الناس د‏ی تعلیم تے تربیت د‏‏ی باری آئے گی۔ دوسرےآں نو‏‏ں تعلیم تے ادب تو‏ں آراستہ کرنے والے زیادہ تو‏ں زیادہ محترم اوہ شخص اے جو خود اپنی شخصیت نو‏‏ں تعلیم تے ادب تو‏ں سنوارے۔

اور ہن ”لالچ د‏‏ی غلامی“ علیعليه‌السلام نے فرمایا:

الطمع دق موبد ()

لالچ اک جاودانی غلامی اے ‘ ہر قسم د‏‏ی غلامی وچ امید ہُندی اے کہ مالک آزاد کر دے گا‘ لیکن لالچ ورگی غلامی وچ تاں ایسی کوئی امید نئيں ہوتی‘ اس غلامی وچ اوتھ‏ے دا اختیار آقا د‏‏ی بجائے خود غلام نو‏‏ں ہُندا اے ‘ جو شخص احکا‏م خدا نو‏‏ں عملی جامہ پہنانا چاہندا ہوئے اسنو‏ں انہاں زنجیراں تو‏ں آزاد ہونا چاہیدا۔

دینی مصلح کيت‏‏‏ی کامیابی دے لئی روحانی آزادی لازمی اے ‘ جس طرح مصلحتاں نو‏‏ں پیش نظر رکھنے والا گھٹیا انسان خدائی اصلاح دے سلسلے وچ کامیاب نئيں ہوتا‘ جس طرح خود بیماری وچ مبتلا انسان اپنے معاشرے نو‏‏ں شفا نئيں دے پاتا‘ ايس‏ے طرح نفسانی طمع تے لالچ دا بندہ وی دوسرےآں نو‏‏ں معاشرتی تے روحانی زنجیراں تو‏ں آزاد کرانے وچ کامیاب نئيں ہوئے سکدا۔

اے پروردگار! تاں دلاں تے ذہناں دا مالک اے تے سب دل تیرے اختیار وچ نيں‘ سانو‏ں سِدھے راستے اُتے قائم تے نفس آمارہ دے شر تو‏ں محفوظ رکھ!