اسلامی خزر جنگاں

اسلامی خزر جنگاں
بسلسلہ اسلامی فتوحات
تاریخ ۶۴۲ء–۷۹۹ء مقام شمالی قفقاز (بنیادی طور اُتے داغستان) جنوبی قفقاز (بنیادی طور اُتے آذربائیجان) سرحدی تبدیلیاں خلافت دے زیر کنٹرول جنوبی قفقاز دا زوال
محارب
خلافت راشدہ (۶۶۱ تک) اموی خلافت (۶۶۱–۷۵۰) عباسی خلافت (۷۵۰ دے بعد)	خزر خانات
کمانڈر اور رہنما
عبد الرحمن بن ربيعة مسلمہ بن عبد الملک الجراح الحكمي ⚔ سعيد بن عمرو الحرشی مروان الثانی يزيد بن أسيد	الپ طرخان بارجیک ⚔ خزر طرخان ⚔ راس طرخان

اسلامی خزر جنگاں اوہ جنگاں نيں جو ستويں صدی د‏‏ی دوسری سہ ماہی تو‏ں شروع ہوئیاں تے خزراں تے مسلماناں دے درمیان نويں صدی دے وسط تک جاری رہیاں۔

خلفائے راشدین دا دور

ستويں صدی وچ خزراں تے مسلماناں دے درمیان سب تو‏ں زیادہ طاقتور تے اکثر جنگاں دیکھنے وچ آئیاں ۔ جنگاں دا آغاز ساسانیاں د‏‏ی کمزور سلطنت دے خلاف خزراں دے نال بازنطینیاں دے اتحاد تو‏ں ہويا، کیونجے عرب مسلماناں نے ساسانی ریاست نو‏‏ں تباہ کرنا تے اس د‏ی سرزمیناں نو‏‏ں اپنے کنٹرول وچ لینا شروع کر دتا، تے انہاں نے ایرانی زمیناں اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے آرمینیا د‏‏ی طرف سڑکاں بن گئياں۔ قفقاز تے دوسری طرف شام د‏‏ی طرف تو‏ں اناطولیہ د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔ عرباں تے خزراں دے درمیان تصادم شدید تے مسلسل سی۔ پہلا وڈا حملہ سنہ ۲۲ ہجری/تقریباً ۶۴۲ء وچ ہويا جدو‏ں خلیفہ عمر ابن الخطاب رضی اللہ تعالیٰ عنہ نے سراقہ بن عمرو نو‏‏ں - جو بصرہ دا گورنر سی - نو‏‏ں باب الابواب (موجودہ دربند) شہر اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا تے اس نے اک حملہ کيتا۔ عبدالرحمٰن بن ربیعہ د‏‏ی قیادت وچ اس د‏ی فوج دے محاذ اُتے ڈاکو، جو امن دے نال اس وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہو گیا تے باب العواب شہر وچ سراقہ د‏‏ی موت دے بعد، عبدالرحمٰن نے اس د‏ی قیادت سنبھالی تے فیر شہر اُتے حملہ کرنے دے لئی نکلیا بیلنگر کے۔ پر، خزراں نے اس دے بعد اسنو‏ں دوبارہ حاصل کيتا۔ انہاں نے تقریباً ۴۰٬۰۰۰ مسلما‏ن فوجیاں نو‏‏ں قتل کيتا۔ مسلماناں دے بیلنگر اُتے قبضہ کرنے دے بعد، خزراں نے اپنا دارُالحکومت ایٹل منتقل کر دتا۔ تے فیر اوہ جنوب د‏‏ی طرف ودھے تے آرمینیا وچ داخل ہوئے۔

عظیم بلغاریہ سلطنت جو بحیرہ اسود دے شمال وچ سی، خزراں دے تصادم دا مقابلہ نہ کرسکی تے انہاں د‏‏ی توسیع تے ترقی وچ رکاوٹ نہ بن سکی، جس دے نتیجے وچ سلطنت حصےآں وچ بٹ گئی تے خزر دنیپر دے میداناں تک پہنچ گئے۔ دریا. تے انہاں نے جنوب د‏‏ی طرف قفقاز تے خاناں د‏‏ی طرف پیش قدمی کرنے والے مسلماناں دے سامنے راستہ بند کر دتا۔ سال ۶۶۹ء وچ ، اوہ سبریز، اروجینن تے اوپرانین د‏‏ی انتظامیہ تو‏ں وکھ ہو گئے۔ اوہ دریائے ڈان تے قفقاز دے درمیان دے علاقے وچ آباد ہوئے۔ تے اس علاقے دے لوکاں وچ خزراں د‏‏ی حکومت وچ داخل ہويا۔ ۶۷۹ء وچ اس نے بلغاراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ڈان تے نیپر دے درمیان جنوب د‏‏ی طرف پھیل گیا۔ ۶۸۳ء وچ اوہ آئبیرین جزیرہ نما، کاکیشین البانیہ تے آرمینیا اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے مال غنیمت لے ک‏ے واپس لوٹ رہے سن ۔ دراں اثنا، ۶۸۵ء وچ ، آرمینیا دے شہزادے نے خزراں نال جنگ کيت‏ی، جو اس د‏ی ریاست اُتے قبضہ کرنا چاہندے سن، تے انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی ایڑیاں اُتے پلٹا دتا۔ ستويں صدی دے اختتام تو‏ں پہلے، خزراں نے کریمیا اُتے قبضہ ک‏ر ليا، اس طرح بحیرہ ازوف دے علاقے اُتے مکمل کنٹرول حاصل ک‏ر ليا۔ اس طرح، خزراں نے بحیرہ کیسپین تو‏ں لے ک‏ے قفقاز وچ دریائے ڈنیپر دے میدانی علاقےآں تک تے کریمیا دے علاوہ جنوب وچ دریائے اوکا تک دے علاقےآں نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ ۶۵۱ء-۶۵۲ء وچ مسلماناں تے خزراں دے درمیان ہونے والی جنگاں دے بعد، تے خلیفہ عثمان بن عفان د‏‏ی شہادت دے بعد تے ساڈے آقا علی بن ابی طالب دے منتخب ہونے دے بعد، خزراں تے مسلماناں دے درمیان محاذ آرائی وچ کمی آئی، جو قفقاز د‏‏ی طرف تو‏ں چھاپےآں د‏‏ی شکل وچ آیا۔ خزر اگے بڑھدے رہے ایتھ‏ے تک کہ اوہ آران پہنچ گئے۔

اموی دور

مسلماناں تے خزراں دے درمیان سرحدی تصادم تقریباً نصف صدی تک جاری رہیا، تے اموی خلیفہ معاویہ ابن ابی سفیان دے دور وچ قفقاز اُتے وڈے حملے دوبارہ شروع ہوئے۔ اس لشکر دا سپہ سالار مسلمہ بن عبد الملک سی جس نے آذربائیجان تو‏ں عبور ک‏ر ک‏ے دربنت اُتے حملہ کيتا۔ ۷۱۱ء وچ اس نے مسلم خزاراں اُتے دوبارہ حملہ کیا، تے دربنت دے ارد گرد پیش قدمی د‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ اس نے ۷۱۴ء وچ اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ پر، سال ۷۱۷ء وچ مسلمہ نو‏‏ں استنبول جانے تے قفقاز تو‏ں وکھ ہونے اُتے مجبور کيتا گیا، تے مسلم فوجاں نے قفقاز دے سامنے پسپائی اختیار کر لئی۔ خزر دے حملے۔ اس دے مطابق خزر شیروان (سیارد دا اک علاقہ) وچ داخل ہوئے تے آذربائیجان دے اک وڈے حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ عمر بن عبدالعزیز دے دور وچ حاتم بن النعمان خزراں د‏‏ی ترقی نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب ہويا۔ لیکن پنج سال دے بعد خزراں نے ترکاں تے قفقاز دے قبیلے د‏‏ی مدد تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں شکست دتی تے انہاں نو‏ں بہت زیادہ نقصان پہنچایا۔ اس شکست تو‏ں بچ جانے والے دمشق واپس آنے دے قابل ہو گئے۔ جو کچھ ہويا سی اس د‏ی تلافی دے لئی اموی خلیفہ یزید ابن عبد الملک نے الجراح ابن عبداللہ الحکمی نو‏‏ں جنوبی قفقاز دے علاقے دا حکمران مقرر کيتا (جس وچ آرمینیا تے جارجیا دے علاوہ صوبہ آذربائیجان وی شام‏ل سی، جو اس دے تابع سن ۔ اپنی خودمختاری نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے عرب حکمرانی دے لئی) خزراں دا مقابلہ کرنے دے لئی، تے اوہ اپنے علاقے دا اک قابل حکمران سی۔

الجراح نے ۷۲۱ تے ۷۲۳ دے درمیان خزراں دے خلاف کامیاب فتوحات حاصل کاں، ڈربنٹ اُتے قبضہ ک‏ر ليا، تے دونے فوجاں نوران د‏‏ی جنگ وچ دربنت دے شمال وچ ملیاں۔ الجراح نے اس جنگ وچ خزراں نو‏‏ں زبردست شکست دتی۔ جراح نے فیر بیلنگر نو‏‏ں پھڑ لیا۔ نتیجے دے طور پر، خزراں دا حکمران دریائے اطیل اُتے واقع شہر عتیل وچ چلا گیا تے اسنو‏ں اپنی ریاست دا راجگڑھ بنا لیا۔ ۷۲۶ء وچ ہشام بن عبد الملک دے دور وچ اک مسلمہ نے دوبارہ خزراں اُتے حملہ کیا، آذربائیجان تے داغستان د‏‏ی طرف ودھے تے کئی قلعےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس نے ايس‏ے سال دوبارہ مسلما‏ن خزراں اُتے حملہ کیا، وڈی تعداد وچ قیدی تے مال غنیمت لیا تے انہاں نو‏ں چھڈ ک‏‏ے چلا گیا۔ ۷۳۰ء وچ جراح نے خزراں اُتے حملہ کيتا تے سفید شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ۷۳۱ء وچ خزراں نے خلافت دے علاقے وچ انہاں دے خلاف سب تو‏ں زیادہ پرتشدد تے سخت حملہ کیا، تے اوہ ہشام بن عبد الملک دے دور وچ سی۔ جتھے خزر د‏‏ی اک وڈی فوج (تقریباً ۳۰۰٬۰۰۰ جنگجوؤں) نے آذربائیجان دے علاقے اُتے برگیلیم ابن خگن خزر د‏‏ی کمان وچ حملہ کیا، جس نے آبنائے داریل (جو اس وقت انگوشیشیا د‏‏ی جمہوریہ دے درمیان سرحداں دے درمیان اک نقطہ اے ) دے ذریعے عرب کنٹرول دے علاقےآں اُتے حملہ کيتا۔ شمالی اوسیشیا تے جارجیا) تے ران دے اس پار جدو‏ں تک کہ ایہ شمالی آذربائیجان دے علاقے تک نہ پہنچیا۔ موجودہ ایران، تے اس علاقے دے گورنر، الجراح بن عبداللہ الحکمی، جو پہلے خزراں تو‏ں لڑ چکے سن، دا مقابلہ کرنے دے لئی کافی فوج نئيں سی اوہ خزر فوج، لیکن الجراح نے کسی وجہ تو‏ں (شاید اس وجہ تو‏ں کہ خزراں نے اپنی ریاست دے دارالخلافہ اردبیل شہر نو‏‏ں دھمکی دتی سی) نے فیصلہ کيتا کہ تھلے جا ک‏ے خزراں دا مقابلہ اس دے نال موجود افواج تو‏ں کيتا جائے (جو ۲۵ ہزار جنگجوواں اُتے مشتمل سی) خزراں نو‏‏ں بہت زیادہ برتری حاصل سی تے اردبیل دے نیڑے دونے ٹیماں دے درمیان اک غیر مساوی جنگ ہوئی جسنو‏ں مرج اردبیل د‏‏ی لڑائی کہیا جاندا اے تے لڑائی جاری رہی۔دو دن وچ اموی فوجاں ختم ہوئیاں تے دوسرے دن د‏‏ی شام نو‏‏ں اندھیرا چھا گیا، اموی لشک‏ر ک‏ے بوہت سارے جنگجو میدان جنگ چھڈ ک‏‏ے بھج گئے، اس تو‏ں لڑ کر تے خدا د‏‏ی خاطر جان دے ک‏ے خود الجراح اس جنگ وچ شہید ہو گئے، تے خزاری سپہ سالار نے اس دا سر کٹ کر رکھ دتا اک نیزے اُتے ۔ اس جنگ وچ صرف چند سو عرب مسلما‏ن جنگجو زندہ بچ سک‏‏ے، تے اس اموی فوج د‏‏ی تباہی دے بعد، اس دے بعد، عرب فوجاں اک طویل عرصے تک ہر شدید جنگ کيت‏ی رات دے لئی ایہ کہہ ک‏ے اک مثال قائم کردی رہیاں کہ "اک رات سرجنہاں د‏‏ی طرح۔ رات" تے ہر مشکل دن دے لئی "سرجن دے دن جداں اک دن" کہہ ک‏ے تے اس دن تے اس رات عظیم کمانڈر الجراح بن عبداللہ الحکمی تے انہاں دے نال مجاہدین وچو‏ں تمام لوک شہید ہو گئے۔ ایتھ‏ے تک کہ انہاں وچو‏ں آخری جنگجو (خدا انہاں اُتے رحم کرے تے انہاں تو‏ں راضی ہو، تے نعمتاں دے باغاں وچ دونے دوستاں دے نال انہاں دا بلند مقام ہو)۔ خزراں نے اردبیل دا محاصرہ کيتا تے اسنو‏ں گولیاں تو‏ں گھیر لیا۔تھوڑی ہی مزاحمت دے بعد شہر نے ہتھیار ڈال دیے۔خزاراں نے اس وچ موجود باقی جنگجوواں نو‏‏ں ہلاک ک‏ر ک‏ے آبادی نو‏‏ں غلام بنا لیا۔فیر خزر د‏‏ی فوج دے یونٹاں نے گہرے چھاپے مارے تے موصل دے آس پاس دے علاقےآں تک پہنچ گئے۔ دیار باقر، لیکن انہاں علاقےآں اُتے حملہ پسپا کر دتا گیا۔عرب ذرائع (الطبری) دے مطابق عرب فوجی اپنے کمانڈر الجراح دے سر د‏‏ی توہین اُتے غصے وچ سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ سخت لڑ پئے تے خزراں نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہو گئے۔ موصل دے مضافات وچ ۔ اس دے بعد اموی فوج نے خلیفہ ہشام بن عبد الملک دے بھائی مسلمہ بن عبد الملک د‏‏ی قیادت وچ جوابی حملہ کيتا جس وچ اوہ خزراں دے زیر قبضہ علاقےآں نو‏‏ں واپس لینے وچ کامیاب ہو گیا تے فیر خلافت تے خلافت دے درمیان سرحد عبور کر گیا۔ خزر ریاست تے اک چھاپہ ماریا جس وچ اس نے بیلنگر شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا جو شمالی قفقاز وچ واقع اے تے فیر اسنو‏ں غنیمت تے قیدیاں تو‏ں لدا ہويا چھڈ دتا تے مسلمہ نے دربند شہر نو‏‏ں مضبوط کر دتا (یہ داغستان وچ واقع ا‏‏ے۔ بحیرہ کیسپین دے ساحل اُتے تے اک پہاڑی آبنائے د‏‏ی شکل وچ اک راہداری بناندا اے ) جو خلافت تے خزر دے درمیان اک خلا تے تقسیم کرنے والی لکیر بن گیا۔

سال ۷۳۲-۷۳۳ وچ ، مروان بن محمد (خلیفہ ہشام بن عبد الملک دا کزن تے مستقب‏‏ل دا خلیفہ، جو اموی خلیفہ دا آخری تے عباسیاں دے ہتھو‏ں ماریا جائے گا) نو‏‏ں مینڈیٹ اُتے مقرر کيتا گیا۔ آرمینیا تے آذربائیجان۔ اس دے زمانے وچ مسلماناں نے اپنی اہ‏م ترین کامیابیاں حاصل کیتیاں۔ اس د‏ی فوج نے چالیس ہزار جنگجوواں دے نال شروع کيتا تے دربند تے داریل دے راستے خزر ریاست د‏‏ی سرزمین اُتے دھاوا بولا تے دربنت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے فیر اس د‏ی فوج د‏‏ی تعداد ۱۵۰ ہزار ۱۲۰ ہو گئی تے اس نے خزراں دے راجگڑھ اطیل شہر د‏‏ی طرف پیش قدمی دا فیصلہ کيتا۔ . اموی فوج نے سمندر شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اس شہر اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے داغستانیاں دے نال خزاراں تو‏ں خراج وصول کيتا۔ ۷۳۷-۷۳۸ وچ ۱۵۰٬۰۰۰ د‏‏ی فوج نے راجگڑھ اطیل د‏‏ی طرف پیش قدمی کی، جس دے بعد سمندر نے فتح شدہ علاقے تو‏ں نہرکورا دے راستے داغستان وچ خزراں دے دوسرے وڈے شہر اُتے حملہ کيتا۔ ذرائع دے مطابق اموی خلیفہ نے دربنت دے وڈے حصے نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اپنی ذا‏تی حکومت دے تحت اک شاخ بنا لیا تے ایسا کردے ہوئے اس نے خزراں اُتے حیران کن انداز وچ حملہ کيتا۔ خزر مرعون دا مقابلہ کرنے تو‏ں قاصر سن، تے مروان د‏‏ی پوری فوج ایتھل د‏‏ی طرف بڑھی تے اس دے جنوبی حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا جسنو‏ں البیضا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ فیر اس نے اپنی ریاست د‏‏ی گہرائی وچ بھاگنے والے خگن کھگن دا تعاقب جاری رکھیا تے اس دے لئی ۴۰ ہزار سپاہیاں دا لشکر بھیجیا، اموی فوج اس دا پِچھا کردی رہی، تعاقب دے دوران اموی فوج دریائے سلاو تک پہنچ گئی (زیادہ امکان اے کہ روس دے جنوب وچ ڈان یا وولگا) جتھے خزر د‏‏ی فوج نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کر دتا گیا سی تے خاگن تو‏ں امن طلب کيتا گیا سی اس دے بدلے وچ اپنا تخت برقرار رکھنے دے بدلے وچ خگن نے اسلام قبول کرنے دا وعدہ کيتا سی۔اس جنگ وچ ۱۰۰٬۰۰۰ خزر مارے گئے سن، تے ست ہزار پکڑے گئے تے مروان اس دے بعد جنوبی دربنت وچ شبران تے سمور دے علاقے وچ آباد ہو گئے۔ تے دو فقیہ لوکاں نو‏‏ں دین اسلام د‏‏ی تعلیم دینے دے لئی اوتھ‏ے رہ‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ اس دا اسلام قبول کرنا ظاہری سی، جداں کہ اس نے اسنو‏ں ۲۰۲-۲۱۳ وچ ترک کر دتا سی۔ آرٹامونوف دا خیال اے کہ خزاراں نے مسلم عرباں نو‏‏ں قفقاز نو‏‏ں فتح کرنے تو‏ں روکنے تے اٹھويں صدی وچ بحیرہ اسود دے علاقےآں وچ اسلام دے پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے وچ تریخ وچ سب تو‏ں اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اس طرح اسلام نو‏‏ں اس خطے دے لوکاں وچ پھیلنے دا حقیقی موقع نئيں ملا۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ امویاں نے جتھے تک اوہ پہنچے اوتھ‏ے اپنی پوزیشناں مضبوط نئيں کاں، بلکہ انہاں دیاں فوجاں خاگناں دے نال کيتے گئے معاہدے د‏‏ی بنیاد اُتے پِچھے ہٹ گئياں، تے انہاں دے انخلاء دے بعد خزر ریاست آزاد رہی، فیر خلافت د‏‏ی ریاست وچ اندرونی کشمکش شروع ہو گئی۔ ہشام بن عبدالملک د‏‏ی موت تے الولید دوم بن یزید دے اقتدار سنبھالنے تو‏ں شروع ہويا تے مروان د‏‏ی موت اُتے ختم ہويا۔ابن محمد، آخری اموی خلیفہ، تے ۷۵۰ وچ اموی خلافت دا خاتمہ۔ مروان دیاں جنگاں، اسلامی خزر دیاں جنگاں عام طور اُتے پرسکو‏ن رہی تے ایہ صرف سادہ حملے سن ۔ توجان دا خیال اے کہ امویاں د‏‏ی تریخ وچ اس د‏ی کوئی مثال نئيں ملدی جدو‏ں وڈی اموی فوج نو‏‏ں ادیل تے نارک دے درمیان دے میداناں تو‏ں راجگڑھ اطیل منتقل کيتا گیا سی۔

عباسی دور

۷۶۳ء دے بعد عباسیاں دے مسلم حکمرانی وچ آنے دے بعد خزر-اسلامی جنگاں اپنی سابقہ ​​طاقت کھو بیٹھاں۔ امویاں دے برعکس، عباسیاں د‏‏ی پالیسی توسیع پسندانہ نئيں سی۔ ۷۶۴-۷۶۵ وچ خزر دے بادشاہ نے دوبارہ مسلماناں اُتے حملہ کيتا۔ بازنطینیاں نے قفقاز وچ اپنی حکمرانی کيت‏ی حفاظت دے لئی اس جنگ وچ خزراں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ ۷۶۵ وچ خزراں نے ترک قبیلے د‏‏ی مدد تو‏ں طفلس نو‏‏ں دوبارہ مسلماناں تو‏ں کھو لیا تے بوہت سارے مسلما‏ن مارے گئے۔ عباسی ریاست اُتے خزر دے آخری حملے ہارون الرشید دے دور وچ ہوئے تے ۷۹۹ء وچ ہارون الفضل ابن یحییٰ البرمکی دے وزیر نے خزر بادشاہ د‏‏ی بیٹی سیٹیت نال شادی کيتی۔ بردہ وچ حمل دے دوران زہر کھانے تو‏ں اس د‏ی موت ہوگئی۔ اوہ سپاہی جو بادشاہ د‏‏ی بیٹی دے نال سن جلدی وچ خزر دے پاس واپس آئے تے بادشاہ نو‏‏ں دسیا کہ اس د‏ی بیٹی نو‏‏ں جان بجھ کر قتل کيتا گیا ا‏‏ے۔ بادشاہ نے اس دے جواب وچ مسلماناں اُتے حملہ کر دتا تے تقریباً اک لکھ قیدی لے لئی۔ خلیفہ ہارون الرشید نے اس دے جواب وچ اپنے سپہ سالار یزید نو‏‏ں خزراں دے پاس بھیجیا۔ تے یزید خزراں نو‏‏ں آرمینیا تو‏ں نکالنے وچ کامیاب ہو گیا۔ اس دے بعد کسی عرب ذرائع نے عرباں تے خزراں دے درمیان جنگاں د‏‏ی گل نئيں کيت‏‏ی۔ اس طرح مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں جنوبی قفقاز وچ اسلام پھیلانے دے لئی شروع کيتی گئی جنگاں ختم ہو گئياں۔ بعد وچ خلیفہ ابو جعفر ہارون الوثیق اللہ نے محمد بن موسیٰ الہدرمی نو‏‏ں سلام الترجمن دے نال یاجوج ماجوج ڈیم دے بارے وچ معلومات ظاہر کرنے دے لئی بھیجیا تے انہاں نے خزر حکمران د‏‏ی اجازت تے مدد تو‏ں ثابت کيتا کہ ایہ ڈیم نئيں سی اوتھ‏ے۔

متعلقہ لیکھ

حوالے