اسلام وچ فلسفہ جہاد
جہاد کسی وی ریاست دی بقائ اوراِرتقائ دے لئی ﴿Surrival of the fittest ﴾نظریہ فطری چنائو دی حیثیت رکھدا اے -اِنقلاب دے ناں پرکانٹ چھانٹ اوراِنتخاب کایہ اوہ فطری عمل اے جس دے بغیر نہ تاں کوئی نظام کدی کامیاب ہوسکدا اے اورنہ ہی کوئی ریاست استحکام پکڑسکدی اے -کسی مرکزی نظریہ حیات اُتے مرتب کردہ لائحہ عمل کسی نظام ِ نو دی صورت ايسے وقت متشکل تے مؤثر ہوسکدا اے جدوں اوہ نوزائیدہ ریاست اپنی بقائ اورنشوونما دے لئی سنگین دورِ جہاد توں گزرے -
تریخ اِس گل اُتے شاہد اے کہ جدوں وی کوئی ہیئت اجتماعیہ کسی انقلابی نظریے پراُٹھی اوراس دے مقابلے وچ قدیم انقلاب دشمن طاقتاں صف بستہ ہوئیاں تاں اس دی بقائ اوردوام واستحکام دے لئی صرف دفاع ہی کافی نئيں سی بلکہ اس نظام نوں مزاحمت کاسامنا کرنے دے نال نال اپناآپ وی منوانا پيا -
’’اسلامی جہاد دی حد وی ایتھے تک ختم نئيں کہ حملہ آور کامحض سامنا کيتا جائے اورچاروناچار دفاع دی سعی کرلئی جائے بلکہ اسلام کافلسفہ جنگ تے جہاد کل عالم وچ اَمن وامان قائم کرنے کاخواہاں اورنظامِ شریعہ نافذ کرنے کامتمنی --ایہی وجہ اے کہ انقلاب اسلامی دے داعی نے اک طرف تواپنی ریاست دے موجودہ وجود دے لئی اک اک ذرے نوں بچا رکھنے دے لئی بوقت ضرورت جان ومال دی قربانیاں داں تودوسری طرف لکھاں بندگان خدا نوں ظلم وجہالت ،معاشی خستہ حالی اوراخلاقی پستی توں نکالنے اورانقلاب اسلامی دی تکمیل کرنے دے لئی اسلام دشمن طاقتاں دی سرکوبی وی کی‘‘ -﴿۱﴾
اسلامی فلسفہ ئ جہاد اورنظریہ جنگ نوں سمجھنے دے لئی عہدِ نبوی ﷺ وچ جہادِ اِسلامی دی معنویت ومقصدیت کاادراک اورنبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم دی ذات مبارکہ نوں بحیثیت اک مجاہد سمجھنا بہت ضروری اے - آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم دے اسمائ کریمہ دے تناظر وچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم دی مقدس شخصیت اسلامی فلسفہ جہاد دے منفر د اوراہم پہلوئاں دی عکس بندی کردی اے -
سیّدنا الملاحمی ﷺ ﴿جنگ جو﴾:
﴿عن حذیفۃ رضی اللّٰہ علنہ أنا امشی فی طریق المدینۃ قال اذا رسول اللّٰہ صلی اللّٰہ علیہ وآلہٰ وسلم یمشی فسمعتہ یقول أنا محمد ﷺ وأنا احمد ونبی الرحمۃ ونبی التوبۃ والحاشر والمقفی ونبی الملاحم﴾﴿۲﴾
’’حضرت حذیفہ(رض) توں روایت اے کہ وچ مدینہ منورہ دی کسی گلی وچ جارہیا سی کہ اوتھے حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم وی تشریف لے جارہے سن ميں نے آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم نوں فرماندے سنیا کہ مَاں محمد صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم ہاں ،مَاں احمد ہاں ،مَاں نبیٔ رحمت ہاں اورماں نبی التوبہ اورحاشر اورمقفی اورجنگجو نبی ہاں ‘‘-
نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم کاجنگجو ہونا آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم دی نبوت دے اخت صاص وامتیاز پردلالت کرتاہے-
سیّدنا نبی المحلمۃ ﷺ :﴿جنگ جو نبی ﴾
علامہ نَوَوِی رحمۃ اللہ علیہ بیان کردے نيں کہ نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم کااسم گرامی نبی المحلمۃ اس لئی رکھیا گیا چونکہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم جنگ وجہاد کرنے دے لئی مبعوث فرمائے گئے-﴿۳﴾
اک وجہ ایہ وی بیان کيتی گئی اے : کیونجے آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم نے فرمایا کہ مینوں تلوار دے کے بھیجاگیا-﴿۴﴾
اسی نسبت توں آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم کااسم مبارکہ سیّدنا المحلمۃ ﷺ ﴿جنگ جو نبی﴾:
ملاحم’’ملحمۃ ‘‘کی جمع کثرہ اے اوراس وچ اِشارہ ایہ اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم نے بہت ساریاں جنگاں لڑاں یاآپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم دی اُمت لڑے گی اوران کاعشرعشیر وی پہلے اُمتاں وچ نئيں پایا گیا حتٰی کہ اوہ کانے دجال توں قرب قیامت وچ وی جنگ لڑے گی-﴿۵﴾
سیّدنا الضحوک ﷺ:﴿دشمن کاخون بہانے ﴾:
صالحی بیان کردے نيں کہ تورات وچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم کوان ناواں توں مخاطب کيتاگیا اے -
﴿الضحوک القتال یرکب البعیر ویلبس الشملۃ ویجتزی بالکسرۃ وسیفہ علی عاتقہ﴾-﴿۶﴾
’’دشمن کاخون بہانے والے جنگ جو ،اونٹھ پرسوار ہون گے اورعمامہ پہناں گے اوراک لقمہ اُتے اکتفا کرن گے اورآپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم دے کندھے اُتے تلواہوگی‘‘-
سیّدنا القتول ﷺ ﴿ماہرِجنگ﴾:
شیخِ محقق شاہ عبدالحق محدث دہلوی نے اِس اسم مبارک کاتذکرہ مدارج النبوۃ وچ کيتاہے-
القتول :ا لصبورکے وزن اُتے اے یعنی جنگ کرنے والے ماہر شخص-﴿۷﴾
آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم کااسم گرامی سیّدنا القتال ﷺ وی اے -
حکم جہاد دی معنویت ومقصدیت نوں پورے طور پراُججے کرنے دے لئی نبیٔ اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم دی ذات مبارکہ کوجہاد تے قتال کامکلّف ٹھہرایا گیا کیونجے آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم جنگاں دے پیغمبر نيں اوریہ وی آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم نبوت کااک اختصاص اے -
سیّدنا المجاھد ﷺ:﴿جہاد کرنے والے ﴾:
﴿یا ایھا النبی جاھد الکفار والمنافقین واغلظ علیھم﴾ ﴿۸﴾
’’اے نبی اکرم صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم ! کفار اورمنافقین دے نال جہاد کیجئے اوران اُتے سختی وی کیجئے ‘‘-
مراد ایہ اے کہ کفار ومشرکین دے نال تاں ہتھیاراں دے نال جنگ کيتی جائے جدوں کہ منافقین پرحداں نوں جاری کيتاجائے-﴿۹﴾
منافق لوک کدرے نہ کدرے اپنے روّیاں توں منافقت ظاہر کردیندے نيں خصوصاً آزمائش دی گھڑی وچ اوہ ثابت قدم نئيں رہندے تاں ایسی قوم دے نال جو جہاد مقصود اے اوہ ایہ کہ انہاں دے سامنے اسلام دی حقانیت دے دلائل پیش کیتے جاواں اوراُنہاں نوں انہاں دی منافقانہ روش اُتے خوب زجر وتوبیخ دی جائے- ﴿۰۱﴾
درج بالا آیت مبارک وچ مقصدیتِ جہاد دی جس خاص جہت نوں زیرِ بحث لیایا گیا اے اک تاں ایہ اے کہ کفارومشرکین اورمنافقین توں بیک وقت کس نوعیت دی جنگ مقصود اے -جہاد کااک مقصد اگرمسلماناں وچ جذبہ خلوص کونکھارنا اے تاکہ اوہ ہر حال وچ مائل بہ جہاد رہیاں تاں دوسری طرف اس آزمائش دے ذریعے کھرے کھوٹے دی پہچان وی مقصود اے کیونجے جہاد ہر مسلمان اُتے فرض اے -
یعنی مسلماناں نوں ہر حال وچ جہاد دے لئی تیار رہنے دا حکم ملیا اے:
﴿انفروا خفافا تے ثقالا تے جاھدوا باموالکم تے انفسکم فی سبیل اللہ ذالکم خیر لکم انہاں کنتم تعلمون﴾﴿۱۱﴾
’’نکل پڑو خواہ تھوڑے سامان دے نال آراستہ ہوئے یازیادہ سامان دے نال اوراللہ دی راہ وچ اپنے مال اورجان توں جہاد کرو ایہ تواڈے لئی ﴿زیادہ﴾بہتر اے جے یقین رکھدے ہو‘‘-
درج بالا آیت مبارک وچ جہاد دی تن صورتاں اُتے بحث کيتی گئی اے یعنی جہاد بالمال،جہاد بالنفس تے جہاد فی سبیل اللہ ايسے حوالے توں باب جہاد وچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم دے مختلف اسمائ کاتذکرہ ملدا اے -
سیّدناالمجاہد بالقرآن ﷺ:﴿قرآن دے نال جہاد کرنے والے﴾،سیّدناالمجاہد باللسان ﷺ:﴿زبان دے نال جہاد کرنے والے ﴾،سیّدناالمجاہد بالنفس ﷺ:﴿جان دے نال جہاد کرنے والے ﴾اور سیّدنا المجاہد فی سبیل اللّٰہ ﷺ:﴿اللہ دی راہ وچ جہاد کرنے والے﴾ -﴿۲۱﴾
نبی اکر م صلی اللہ علیہ وآلہٰ وسلم درجہ بالا اسمائے گرامی توں جہادِ اسلامی دے مختلف مناہج اورصورتاں مستنبط ہُندی نيں-
سیّدناالمجاہد با لنفس ö :﴿جان دے نال جہاد کرنے والے﴾:
﴿فقاتل فی سبیل اللّٰہ لا تکلف الا نفسک تے حرض المومنین ﴾ ’’ پس آپ ﷺ دی راہ وچ جہاد کیجئے بجز آپ ﷺ دے ذاتی فعل دے او رکوئی حکم نئيں تے مومنین نوں ترغیب دیجئے ‘‘-
زجاج کہندے نيں کہ جے آپ ﷺ نوں تنہا وی جہاد کرنا پئے تاں جہاد کیجئے اس لئی کہ اللہ تعالیٰ نے دشمن اُتے آپ ﷺ دی فتح دا وعدہ فرمایا اے -
’’ ابو سفیان نے بدر الصغریٰ وچ آپ ﷺ توں مقابلہ دا وعدہ کيتا سی بعض مسلماناں نے اوتھے جانا پسند نہ کيتا سی - اس موقع اُتے آپ ﷺ نے کسی دے منع کرنے دی طرف توجہ نئيں دتی تے ستر اصحاب دے نال جنگ دے لئی روانہ ہوگئے جے کوئی کدی نہ جاندا تاں شاید آپ ﷺ تنہا ہی روانہ ہوئے جاندے کیونجے جہاد دے لئی صرف آپ ﷺ دے نفس نوں مکلّف کيتا گیا تے مومنین نوں تحریص دی دعوت دتی گئی ‘‘ - ﴿۴۱﴾
یہ آیت اس امر اُتے دلیل اے کہ نبی اکرم ﷺ سب توں زیادہ شجاع تے دلیر سن تے قتال دے احوال نوں سب توں زیادہ جاننے والے سن کیونجے اللہ تعالیٰ نے صرف نبی اکرم ﷺ دی ذاتِ مبارکہ نوں ہی قتال تے جہاد دا مکلّف قرار دتا -
سید نا المجاھد باالمال ﷺ : ﴿مال دے نال جہاد کرنے والے﴾ :
﴿ان الذین امنوا وھاجروا وجاھد وا با موالہم تے انفسہم فی سبیل اللّٰہ والذین ا ووا تے نصروا اولٓئک بعضہم اولیائ بعض ﴾ ﴿۵۱﴾
’’ بے شک جو لوک ایمان لیائے تے انہاں نے ہجرت دی تے اللہ دی راہ وچ اپنے جان تے مال دے نال جہاد وی کيتا تے جنہاں لوکاں نے ﴿مہاجرین کو﴾ جگہ دتی تے انہاں دی نصرت دی ایہی لوک آپس وچ اک دوسرے دے ولی نيں‘‘ -
اس آیت مبارکہ وچ مہاجرین اوّلین دی اَفضلیت بیان کيتی گئی اے کہ ایہ اوہ لوک سن جنہاں نے اللہ دی راہ وچ اپنی جاناں تے مالاں دے نال جہاد کيتا ، اپنے وطن نوں خیر باد کہیا تے انہاں دے مال تے جائیداد اُتے کفار ِمکہ نے قبضہ کر ليا - انہاں نے بغیر ہتھیاراں، بغیر عددی قوت تے بغیر تیاری دے غزوہ بدر وچ وی جہاد کيتا تے انصار جنہاں نے اپنی جاناں تے مالاں توں انہاں مہاجرین دی مدد کيتی تے انہاں دی بے سروسامانی دی حالت وچ انہاں نوں ٹھکانہ فراہم کیہ تے دین اسلام دے نال ہمیشہ مخلص رہے انہاں نوں دے بارے وچ ارشاد باری تعالیٰ اے:
﴿والسابقون الاولون من المہاجرین والانصار والذ ین اتبعوھم باحسان رضی اللّٰہ عنہم ورضوا عنہ ﴾ ﴿۶۱﴾
’’ مہاجرین تے انصار وچ سبقت لے جانے والے سب توں پہلے ایمان لیانے والے جنہاں لوکاں نے نیک کماں وچ انہاں دی پیروی دی اللہ انہاں توں راضی ہويا تے اوہ اللہ توں راضی ہوئے گئے‘‘-
فیر اس دے بعد درجہ بدرجہ جنہاں مومنین نے اللہ دی راہ وچ جاناں تے مالاں تے علم دے نال جہاد کيتا اللہ دے ہاں انہاں دا بلند مرتبہ تے مقام اے - ﴿۷۱﴾
یہ اوہی لوک نيں جو اللہ دی راہ وچ خلوصِ نیت دے نال تمام میسر وسائل تے مجتمع توانائیاں دے ہمراہ باطل توں ٹکراجانے دے لئی تیا ر کھڑے رہندے نيں - اک مجاہد دا اصل سرمایہ تاں اطاعت میر ، ثبات تے استقامت تے فیر تاں کل علی اللہ اے -
سید نا المجاھد فی سبیل اللّٰہ ﷺ :﴿ اللہ دی راہ وچ جہاد کرنے والے﴾
﴿ تے اذ غدوت من اھلک تبوئ المومینین مقاعد للقتال واللّٰہ سمیع علیم ﴾ ﴿۸۱﴾
’’ تے جدوں آپ ﷺ صبح دے وقت اپنے گھر توں چل کے مسلماناں نوں مقابلہ کرنے دے لئی تھاںواں اُتے جما رہے سن تے اللہ تعالیٰ سب سن رہے سن ‘‘-
ان آیات وچ جنگ بدر تے جنگ اُحد دا تذکرہ کيتا گیا اے - جنگ بدر وچ مسلماناں دی تعداد کم سی تے اوہ چالیس آدمیاں دے اک تجارتی قافلہ اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ ہوئے سن - انہاں نے اللہ تے رسول اکرم ﷺ دے احکامات اُتے پورا عمل کيتا لہٰذا اللہ کریم نے انہاں نوں فتح تے نصرت توں نوازیا سی جدوں کہ اُ حد وچ اسلامی لشکر وی وڈا سی تے مسلمان تیاری دے نال روانہ ہوئے سن لیکن انہاں نے رسول اللہ ﷺ دے حکم دی خلاف ورزی دی سو نقصان اُ ٹھایا- ﴿۹۱﴾
اسلامی فلسفہ جہاد وچ خلوص نیت تے توکل علی اللہ اصل ہتھیار نيں - جنگی جہاد وچ اک حکمت ایہ اے کہ ایہ سیناں دے لئی شفائ اے تے ذہنی ‘ جسمانی تے روحانی بیماریاں نوں دور کردا اے - تقوٰی تے توکل وچ اضافے دا باعث اے - ﴿۰۲﴾
جنگ وچ فتح عددی کثرت یا اسلحہ دی زیادتی اُتے منحصر نئيں بلکہ اس دا دار تے مدار صبر تے تقویٰ تے اطاعت میر اُتے اے - نبی اکرم ﷺ نے مرد مومن دے لئی اندر تے باہر ہر دو محاذاں اُتے طاغوندی طاقتاں دے خلاف جہاد نوں لازم قرار دتا اے ایہی وجہ اے کہ غزوہ بدر واپسی اُتے آپ ﷺ نے فرمایا کہ اسيں جہادِ اصغر توں جہاد اکبر دی طرف جا رہے نيں کیونجے جس قدر کثرت توں اک مسلمان اُتے جدوجہد فرض اے کِسے دوسرے اُتے نئيں - اک طرف تاں اوہ اپنے نفس دے شر دے خلاف نبرد آزما ہُندا اے تاں دوسری طرف رزم ِحق وباطل وچ برسرِ پیکا ر ہُندا اے -
سید نا کثیر الجھاد ﷺ :﴿ کثرت توں جہاد کرنے والے ﴾:
﴿عن انس بن مالک رضی اللّٰہ عنہ واُلجھیا د ماض منذ بعثنی اللّٰہ الٰی انہاں یقاتل اخر امتی الدجال لا یبطلہ جور جائر ولا عدل عادل والایمان بالاقدار ﴾﴿۱۲﴾
’’حضرت انس بن مالک رضی اللہ عنہ توں روایت اے کہ حضور اکرم حضرت محمد ﷺ نے فرمایا تے جہاد جاری رہے گا جس دن توں اللہ نے مینوں پیغمبر بنایا اے ایتھے تک کہ میری آخری اُمت دجال توں لڑے گی جہاد باطل نئيں ہوئے سکدا نہ کسی ظالم دے ظلم توں تے نہ کسی عادل دے عدل توں تے تقدیر اُتے ایمان لیانا درست اے ‘‘-
سیدنا دائم الجھاد ﷺ :﴿ہمیشہ جہاد کرنے والے﴾
حضرت عبداللہ بن اوفیٰ رضی اللہ عنہ بیان کردے نيں کہ غزوہ خندق دے بعد نبی اکرم ﷺ سر مبارک دھو رہے سن کہ جبرائیل تشریف لیائے تے بنو قریظہ تے بنو نضیر دی طرف پیش قدمی دا اشارہ دتا - آپ ﷺ نے ايسے وقت سر اُتے کپڑا بنھیا تے انہاں دے پاس پہنچے ، اللہ کریم نے تن ہزار فرشتےآں دے نال انہاں دی مدد فرمائی - ﴿۲۲﴾
نبی اکرم حضرت محمد ﷺ مع لشکر اصحاب رضی اللہ عنھم ہمیشہ باطل قوتاں دے خلاف نبردآزما رہے حتیٰ کہ اوہ گھریلو اُمور وچ مشغول ہُندے ، وحی آندی تے اوہ سب معاملات بالائے طاق رکھ کرجہاد دے لئی دوڑ پڑتے-
آپ ﷺ تے آپ ﷺ دی اُ مت ہمیشہ کفرو باطل دے نال برسر پیکار رہے گی حتیٰ کہ اوہ قرب قیامت دا نے دجال توں لڑے گی-
سید نا ذوالسیف ﷺ: ﴿صاحبِ تلوار﴾
حضرت ابو امامہ رضی اللہ عنہ توں روایت اے کہ فرمایا رسول اکرم حضرت محمد ﷺ نے کہ نہ تاں وچ یہودیت دے نال بھیجیا گیا تے نہ عیسائیت دے نال بلکہ وچ آسان دین دے نال بھیجیا گیا ہوئے ں- اک گھڑی صبح سویرے یا شام دے وقت اللہ تعالیٰ دی راہ وچ جہاد کرنا دنیا تے مافیہا توں بہتر اے تے آپ ﷺنے فرمایا کہ اک شخص دا جہاد دی صف وچ کھڑے ہونا اس دی سٹھ سال دی عبادت توں بہتر اے - ﴿۳۲﴾
جہاد فی سبیل اللہ نوں نظام عبادات وچ بلند مقام حاصل اے -
سید نا سیف اللّٰہ المسلول ﷺ ﴿اللہ دی کھلی تلوار﴾:
حضرت کعب بن زہیر رضی اللہ عنہ فرماندے نيں :
ان الرسول نور لیستضائ بہ مھند من سیوف اللّٰہ مسلول
’’ بے شک آپ ﷺ اللہ دی کھلی تلوار نيں جس توں نور حاصل کيتا جاندا اے تے آپ ﷺ فولاد دی کھلی تلوار نيں ‘‘ - ﴿۴۲﴾
معروف قول اے کہ آپ ﷺ نے اس شعر اُتے کعب بن زہیر رضی اللہ عنہ دی طرف اپنی کملی پھینکی جو کہ اس وقت آپ ﷺ پہنے ہوئے سن - بعد وچ حضرت معاویہ رضی اللہ عنہ نے اوہ چادر دس ہزار درہم وچ خرید لی تے کہیا کہ وچ حضور اکرم حضرت محمد ﷺ دی اس چادر نوں کسی اُتے ایثار نئيں کرتا-
یعنی آپ ﷺ دی ذات مبارکہ جنگ جو، بہادر تے حق دی حفاظت دے لئی وی تلوار اے تے باطل دی بیخ کنی دے لئی وی سیف اللہ المسلول اے - ﴿جاری اے ﴾
سیدنا سیف المخرم ﴿کانٹے والی تلوار﴾:
صالحی لکھدے نيں : السیف ’’المخرم‘‘ بروزن المعظم یعنی اوہ تلوار جو کٹ کر رکھ دے ایہ استعارہ آپ ﴿رضی اللہ عنہ﴾ دی حقیقی تلوار دی طرف اے لیکن تشبیہ بلیغ دی صورت وچ اے - یعنی باطل دی جڑاں نوں اس دے ذریعے اکھاڑ دتا جائے گا - ﴿۵۲﴾ تے ایسی کٹ دار تلوار ، تلوار ِاسلام اے -
سید نا سیف الاسلام ﴿اسلام دی تلوار﴾
حضرت عرفجتہ بن شریح رضی اللہ عنہ مر فوعًا بیان کردے نيں کہ حضور اکرم حضرت محمد الرسول اللہ ﴿ﷺ﴾ نے فرمایا کہ وچ اسلام دی تلوار ہاں تے ابو بکر رضی اللہ عنہ مرتدین دے لئی تلوارہیں- ﴿۶۲﴾
ایتھے جہاد توں مراد دینِ اسلام دا دفاع ، احکاماتِ شریعہ دی حفاظت تے اس دی دعوت تے نفاذ دے لئی کوشش کرنا اے -
سیدنا الغازی ﴿غزوہ کرنے والے﴾:
﴿عن ابن عباس رضی اللّٰہ عنھما قال خرج رسول اللّٰہ صلی اللّٰہ علیہ وسلم فی رمضان تے ھو یغز تے مکہ فصام رسول اللّٰہ صلی اللّٰہ علیہ وسلم حتی اُتی قدید ﴾﴿۷۲﴾
’’حضرت ابن عباس رضی اللہ عنہ توں روایت اے کہ آپ ﴿ﷺ﴾ ماہ رمضان وچ غزوہ دے لئی نکلے تاں آپ ﴿ﷺ﴾ نے روزہ رکھیا تے مقام قدید وچ افطار کيتا‘‘-
﴿عن ابی اسحاق رضی اللّٰہ عنہ کنت علی جنب زید بن ارقم رضی اللّٰہ عنہ فقیل لہ کم غزا النبی صلی اللّٰہ علیہ وسلم من غز وۃ قال تسع عشرۃ ﴾﴿۸۲﴾
’’ حضرت ابو اسحاق رضی اللہ عنہ دا بیان اے کہ وچ زید بن ارقم رضی اللہ عنہما دے پاس بیٹھیا ہويا سی کسی نے سوال کيتا کہ حضور اکرم ﴿ﷺ﴾ نے کِنے غزوے کيتے انہاں نے بیان کيتا کہ آپ ﴿ﷺ﴾ نے انیس غزوے کيتے ‘‘-
نبی اکرم حضرت محمد الرسول اللہ ﴿ﷺ﴾ نے بذات خود جنگاں وچ حصہ لیا تے اک ماڈل سپہ سالار تے مجاہد دی مثال قائم کيتی جدوں کہ کئی مواقع اُتے آپ ﴿ﷺ﴾ نے لشکر بھیجنے دا اہتمام وی فرمایا -
سید نا صاحب السرایا ﴿لشکر اں نوں بھیجنے والے﴾:
نبی اکرم حضرت محمد الرسول اللہ ﴿ﷺ﴾ بوہت سارے غزواں وچ بنفسہٰ حصہ لیا انہاں دی تعداد ستائیس بیان کيتی جاندی اے تے جو آپ ﴿ﷺ﴾ نے چھوٹے لشکر بھیجے انہاں دی تعداد سینتالیس سی تے جس لڑائی وچ آپ﴿ﷺ﴾ نے خود شرکت فرمائی اوہ تاں غزوے سن تے اوہ نو غزوے سن -
﴿تسع غزوات بدر القتال تے احد والمر یسیع والخندق تے قریظۃ تے خیبر تے فتح مکۃ تے حنین تے الطائف فھذاما اجتمع لنا علیہ﴾﴿۹۲﴾
’’ بدر وچ خود جنگ کيتی ، اُحد ، المریسع، خندق، قریظہ ، خیبر ، فتح مکہ، حنین ، طائف تے ایہ اوہ جنگاں سن جنہاں اُتے ساڈا اِجماع اے آپ﴿ﷺ﴾ نے بنفس نفیس شرکت فرمائی ‘‘-
سید نا المشیعﷺ ﴿غازیاں نوں وداع کرنے والے ﴾:
﴿عن معاذ بن انس رضی اللّٰہ عنہ رسول اللّٰہ صلی اللّٰہ علیہ تے سلم قال لان اشیع مجاھدا فی سبیل اللّٰہ فا کفہ علی رحلہ غزوۃ اوروحۃ احب الی من الدنیا تے ما فیھا﴾﴿۰۳﴾
’’ حضرت معاذ بن انس رضی اللہ عنہما توں روایت اے کہ آپ﴿ﷺ﴾ نے فرما یا جے ميں اللہ دی راہ وچ جہاد کرنے والے دے نال چلو ں تے اسنوں زین اُتے سوار کراؤں تاں اوہ مینوں دنیا تے مافیھا توں بہتر معلوم ہُندا اے ‘‘-
نبی اکرم حضرت محمد الرسول اللہ ﴿ﷺ﴾ نے نہ صرف کئی غزواں وچ حصہ لیا بلکہ بوہت سارے سرایا بھیجنے دا وی اہتما م فرمایا تاکہ خیر دا فروغ تے شر دا خاتمہ ہوئے سکے - بعض مواقع اُتے آپ ﴿ﷺ﴾ نے باطل دی سَر کوبی تے باغی عناصر نوں کچلنے دے لئی وی لشکر روانہ فرمائے- ايسے نسبت توں آپ ﴿ﷺ﴾ دا اسمِ گرامی سیّدنا صاحب السرایا ﴿ﷺ﴾ ﴿لشکراں نوں روانہ کرنے والے﴾ وی اے -
سید نا المشرّدﷺ ﴿کافراں نوں سخت سزا دینے والے﴾:
﴿فشرد بہم من خلفہم لعلہم یذکرون﴾ ﴿۱۳﴾
’’ آپ ﴿ﷺ﴾ انہاں نوں سخت سزا دے کے انہاں کافراں اُتے رعب ڈالاں تاکہ جو انہاں دے پِچھے نيں انہاں نوں عبرت حاصل ہوئے ‘‘-
’’تشرید‘‘ توں مراد اے کہ کسی چیز نوں مضطرب یا متفر ق کرنا یا تتر بتر کرنا یعنی آپ ﴿ﷺ﴾ بنو قریظہ نوں معاہد ہ دے مطابق میدانِ جنگ وچ نہ پاواں تاں عہد شکنی دے جرم وچ انہاں نوں تتر بتر کر ڈالیں‘‘-﴿۲۳﴾
سیدنا ذوعزۃ ﴿کافراں اُتے زبر دست﴾:
﴿اذلۃ علی المومنین اعزۃ علی الکافرین﴾﴿۳۳﴾
’’﴿آپ ﴿ﷺ﴾ ﴾مومناں اُتے نرم نيں ، کافراں اُتے سخت نيں‘‘-
زمخشری بیان کردے نيں کہ کافراں توں مراد مرتدین نيں جنہاں دا استحصال حضرت ابو بکر رضی اللہ عنہ نے نبی اکرم ﴿ﷺ﴾ دے ایما ئ اُتے کيتا مرتدین دے کل گیارہ فرقے سن - تن تاں عہدِ نبوی وچ ہی سن اسود عنسی ، مسیلمہ کذاب، طلیحہ اسدی ، تِناں اپنے اپنے انجام نوں پہنچے جدوں کہ ست فرقے حضرت ابو بکر رضی اللہ عنہ دے دور وچ سن - آپ رضی اللہ عنہ نے سب دی سرکوبی فرمائی -﴿۴۳﴾ مسلمان جس قدر کفار تے مشرکین تے منافقین تے مرتدین اُتے سخت تے زبردست سن اِنّا ہی آپس وچ پیار ، محبت ، ایثار تے لحاظ کرنے والے سن -
اسلامی جہاد دا اک مقصد فتنہ تے فساد دا سدِ باب، انسداد دہشت گردی ، مرتدینِ اسلام دی سرکوبی تے عہد شکناں دا استحصال وی اے تاکہ نہ صرف باغیاں تے غداراں نوں قرار واقعی سزادی جاسکے بلکہ انہاں نوں دوسرےآں دے لئی نشانِ عبرت وی بنایا جاسکے-
سیدنا الشدید ﴿زورآور﴾:
﴿محمد رسول اللّٰہ والذین معہ اشدا ئ علی الکفار﴾ ﴿۵۳﴾
’’حضرت محمد ﴿ﷺ﴾ اللہ دے رسول نيں تے جو لوک آپ ﴿ﷺ﴾ دے صحبت یافتہ نيں اوہ کفار دے مقابلہ وچ زیادہ زور آور نيں ‘‘-
دینِ اسلام دی سر بلندی دے لئی نبی کریم ﴿ﷺ﴾ تے آپ﴿ﷺ﴾ دے اصحاب رضی اللہ عناساں قتال کيتا- کِنے شہید ہوئے ؟کِنے زخمی ہوئے ؟ باوجود اس دے اوہ کمزورنہ ہوئے نہ گھبرائے نہ جہاد توں بھجے، نہ مال تے متاع اُتے ٹوٹے تے ثابت قدمی توں دشمناں دے خلاف جہاد کردے رہے - غزوہ اُحد وچ وی انہاں نوں ایہی رویہ اختیار کرنے دی ہدایت کيتی گئی سی لیکن کچھ دیر دے لئی ادھر ادھر ہوئے تے ہن انہاں دے لئی معافی ما نگنے تے آئندہ ثابت قدم رہنے دی تلقین کيتی گئی اے اس لئی کہیا استغفار دعا دا ادب اے لہٰذا اللہ توں معافی منگ کراستقامت طلب کرن -
سیدنا اجر الناس صدر ا ﴿جتھے بھر توں زیادہ جرأت مند﴾:
جنگِ اُحد وچ آپ﴿ﷺ﴾ دے دندان مبارک شہید ہوئے گئے تے چہرہ مبارک زخمی ہوئے گیا - صحابہ کرام رضی اللہ عنسانوں شدید تکلیف پہنچی تاں انہاں نے عرض کيتی یا رسول اللہ ﴿ﷺ﴾ انہاں دے لئی بد دعا فرماواں آپ ﴿ﷺ﴾ نے فرمایا لعنت کرنے دے لئی نئيں بلکہ داعی تے رحمت بنا کے بھیجیا گیا ہاں اے اللہ ! میری قوم نوں ہدایت دے کیونجے اوہ نئيں جانتے-
سیدنا اثبت الناس﴿جتھے بھر توں زیادہ ثابت قدم﴾:
نبی اکرم حضرت محمد الرسول اللہ ﴿ﷺ﴾جنگ دے مشکل ترین اوقات تے سخت ترین گھڑیاں وچ وی ثابت قدم رہندے تے میدانِ جنگ وچ ڈٹے رہندے - غزوہ حنین وچ جدوں اسلامی لشکر بکھر گیا تے آپ ﴿ﷺ﴾ تن تنہا رہ گئے تب وی آپ ﴿ﷺ﴾کے پائے ثبات وچ ذرہ برابر وی لغزش نہ آئی-
﴿عن البرائ رضی اللّٰہ عنہ انہ قال فقال النبی صلی اللّٰہ علیہ وآلہ وسلم یوم حنین : أنا النبی لا کذب انا ابن عبدالمطلب﴾﴿۶۳﴾
’’ حضرت برائ بن عازب رضی اللہ عنہ توں روایت اے کہ حضور اکرم حضرت محمد الرسول اللہ ﴿ﷺ﴾ نے میدانِ حنین وچ فرمایا : وچ نبی ہاں جھوٹھ نئيں تے وچ عبدالمطب دا پوتا ہوں‘‘-
ثابت قدمی توں مراد ایہ اے کہ مشکل گھڑی وچ ہمت نہ ہارنا، ڈٹے رہنا تے نقصان دا خیال کيتے بغیر توکل علی اللہ اپنی ذمہ داری نبھانا- کیونجے نبی اکرم ﴿ﷺ﴾ غزوہ اُحد وچ شدید زخمی ہوئے جانے دے باوجود مستقیم رہے تے محاذ اُتے ڈٹے رہے- آپ ﴿ﷺ﴾ نے مخالفین دے لئی بد دعا تک نہ دی تے ایہی رویہ آپ ﴿ﷺ﴾ نے سخت مصیبت دے وقت وی کدی دشمن نوں بد دعا تک نہ دتی تے آخری وقت تک انہاں دی ہدایت دے متمنی تے منتظر رہے کیونجے آپ ﴿ﷺ﴾ دے نزدیک جہاد دا اصل مقصد فساد تے قتال نہ سی بلکہ دینِ اسلام دی اصل تعلیمات یعنی امن تے امان دا قیام تے فروغ سی-
سیدنا المحرض ﴿جہاد اُتے رغبت دلانے والے﴾:
﴿یا یھا النبی حرض المومنین علی القتال ﴾﴿۷۳﴾
’’اے نبی اکرم ﴿ﷺ﴾! مومنین نوں جہاد دی ترغیب دیجئے‘‘-
اس آیت مبارک وچ مسلماناں نوں جہاد دی ترغیب تے تحریص دلائی گئی اے تے دسیا گیا اے کہ دس مسلمان سو کافراں دے مقابلہ توں نہ بھاگاں ہن اس حکم وچ تخفیف کر دتی گئی اے تے اک مسلمان نوں دو کافراں توں لڑنے دا مکلّف کيتا گیا اے تے مسلماناں دے لئی میدانِ جنگ وچ موت تے حیات برابر دا سودا ہُندا اے - جیت دی صورت وچ اوہ غازی ہوئے گا ورنہ شہید ﴿۸۳﴾وہ عزم راسخ، اخلاص تے دلی جذبہ دے نال میدانِ جنگ وچ اُتردا اے اس دا دل اللہ دے نور ، اس دی معرفت تے ایمان توں بھر پور ہُندا اے تے اوہ دینِ اسلام دی سر بلندی دے لئی جہاد وچ شریک ہُندا اے تے شہادت اس دی تحریص اے اس لئی اوہ خوش دلی تے شرح صدر دے نال جنگ کردا اے لیکن اس دے لئی مسلماناں نوں جنگ دے لئی تحریص تے ترغیب دلیانا بہت ضروری اے -
اسی نسبت توں آپ ﴿ﷺ﴾ دا اسم مبارک سیدنا الندب ﴿ﷺ﴾ ﴿جہاد دے لئی اُبھارنے والے﴾ تے سیدنا المرابط﴿ﷺ﴾ ﴿جہاد دی تیاری پھڑنے والے﴾ وی معروف اے - ﴿۹۳﴾
سیدنا المرابطﷺ ﴿جہاد دی تیاری کرنے والے﴾:
﴿و اعدوا لھم ما استطعتم من قوۃ تے من رباط الخیل﴾﴿۰۴﴾
’’ تے انہاں دے لئی بہ قدر استطاعت ہتھیاراں دی قوت تے گھوڑے بنھن نوں فراہم کرو ﴿یعنی جہاد دی خوب تیاری کر چھوڑو﴾‘‘ -
نبی اکرم﴿ﷺ﴾ بہت جوش تے جذبے دے نال مسلماناں نوں جہاد فی سبیل اللہ اُتے آمادہ کردے تے جہاد دی تیاری دا حکم فرماتے- نبی اکرم ﴿ﷺ﴾ بذاتِ خود اک دور اندیش کمانڈر جنگی ساز تے سامان تے تیاری دا جائزہ لیندے ، صفاں نوں درست فرماندے ، حربی مشقاں دا جائزہ لیندے تے عسکری فنون حاصل کرنے دی تلقین کرتے-
سیدنا الرامیﷺ ﴿ٹھکانے اُتے تیر مارنے والے﴾:
حضرت قیس بن ابی حازم رضی اللہ عنہ توں روایت اے کہ حضرت خالد بن ولید رضی اللہ عنہ دو نشاناں دے درمیان تیر سُٹ رہے سن تے صحابہ کرام رضوان اللہ علیھم اجمعین وی موجود سن - انہاں نے فرمایا سانوں حکم ملیا اے کہ اسيں اپنی اولاد نوں تیر اندازی تے قرآن دی تعلیم دیں- ﴿۱۴﴾ تیر اندازی دی طرح دوسرے حربی فنون دی مشقاں تے انہاں وچ مہارت حاصل کرنا وی اسلامی نظام جہاد دا باقاعدہ حصہ اے -
مراد ایہ اے کہ مسلماناں نوں خوب ذوق تے شوق ، زور تے شور، سازو سامان تے فوجی مشقاں دے نال جنگ کيتی تیاری کرنی چاہیے تاکہ دشمن اُتے دھاک بیٹھ جائے - ایويں جہادِ اسلامی دا اک مقصد دشمن اُتے رعب ڈالنا وی اے جو کہ دفاعی حکمتِ عملی دا اک اہم پہلو اے - ايسے طرح عسکری پالیسی اپنانا ، دورانِ جنگ حربی چالاں چلنا تے بہادری دے جوہر دکھانا وی اسلامی نظام جہاد دا باقاعدہ حصہ اے -
سیدنا المنتقمﷺ ﴿انتقام لینے والے﴾:
﴿عن عائشۃ رضی اللّٰہ عنھا قالت ما انتقم رسول اللّٰہ صلی اللّٰہ علیہ تے آلہٰ تے سلم لنفسہٰ الا انہاں تنتھک حرمۃ فینتقم للّٰہ بھا﴾ ﴿۲۴﴾
’’ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا توں روایت اے کہ حضور اکرم ﴿ﷺ﴾نے کدی وی اپنی ذات دے لئی انتقام نہ لیا البتہ جتھے حداں ٹوٹدیاں سن اوتھے آپ ﴿ﷺ﴾ نے اللہ دے لئی انتقام لیا ‘‘ -
آپ ﴿ﷺ﴾کا وجود دوست دشمن سب دے حق وچ رحمت تے راحت ثابت ہويا ایہی وجہ اے کہ آپ ﴿ﷺ﴾ نے صرف انتہائی سنگین صورتحال وچ ہی کلمہ حق دی سر بلندی دے لئی انتقام لیا- آپ ﴿ﷺ﴾ صلح دے داعی تے امن دے علم بردار سن -
سیدنا المتمکنﷺ ﴿غلبہ پانے والے﴾:
﴿و لیمکنن لھم دینھم﴾ ﴿۳۴﴾
’’ تے ﴿اللہ﴾ ضرور انہاں دے دین نوں انہاں دے لئی مستحکم فر ما دے گا ‘‘-
آپ ﴿ﷺ﴾کو جہاد وچ انہاں مقاصد دے حصول دی خوشخبری دتی گئی اے جو دوسرےآں نوں جنگاں وچ حاصل نہ ہوئے- آپ ﴿ﷺ﴾کو سب کماں اُتے مغفرت دا مژدہ سنایا گیا آپ ﴿ﷺ﴾کو بیعتِ رضوان حاصل ہوئی-
رومی ایرانیاں اُتے غالب آئے یعنی اہلِ کتاب نوں غلبہ حاصل ہويا تے صرف دو سال بعد نبی اکرم حضرت محمد ﴿ﷺ﴾دس ہزار مسلماناں دے نال مکہ وچ داخل ہوئے- ﴿۴۴﴾
فتوحات دا ایہ سلسلہ عہدِ نبوی توں شروع ہوئے کے بعد دے زمانےآں تک پھیلا ہويا اے - فتح مکہ دے بعد توں لے کے چند اک استثنائی صورتاں دے علاوہ مسلماناں نے مسلسل فتوحات حاصل کيتياں تے اسلامی سلطنت نوں وسیع کيتا-
دینِ اسلام دی تبلیغ دے لئی تحریر تے تقریر تے تلوار دے ذریعے جنگ کرنا سبھی کچھ شامل اے - اسلام دا فلسفۂ جہاد ہمہ جہتی پہلو لئے ہوئے اے - دعوتِ حق بلند کرنا، کفر تے شرک نوں مٹانا، غلط رسم تے رواج نوں روکنا، دینی مشکلات نوں سلجھا کر مسائل نوں آسان پیرائے وچ لوکاں تک پہچانیا، طاغوندی طاقتاں دے سیاسی ، سماجی تے نظریاتی پہلوئاں دا جو اسلام دے خلاف سر گرم عمل ہاں انہاں دا توڑ پیش کرنا ، جھوٹھے مدعیان دا مقابلہ کرنا تے مرتدینِ اسلام دی سرکوبی سبھی کچھ اس وچ شامل اے - ﴿۵۴﴾
سیدنا مقیم السنۃﷺ ﴿سنت نوں قائم کرنے والے﴾:
﴿الیوم اکملت لکم دینکم تے اتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاسلام دینا ﴾﴿۶۴﴾
’’ اے نبی محترم ﴿ﷺ﴾!اج دے دن ميں نے آپ ﴿ﷺ﴾دے لئی آپ ﴿ﷺ﴾کے دین دا مقصد مکمل کردتا اے ، آپ ﴿ﷺ﴾پر اپنی نعمت دا اِتمام فرما دتا اے تے آپ ﴿ﷺ﴾دے لئی دینِ اسلام نوں پسند فرما لیا اے ‘‘ -
نبی اکرم حضرت محمد الرسول اللہ ﴿ﷺ﴾نے واضح طور اُتے اپنی بعثت ، تبلیغ تے جہاد فی سبیل اللہ دے مقاصد نوں بیان کردتا کہ آپ ﴿ﷺ﴾غافل دلاں توں کفر تے شرک دے پردے چاک کرنے، ہدایت دی روشنی تے پیغام لے کے آئے تے سماعتاں تے بصارتاں نوں حق توں رُوشناس کروانے آئے نيں آپ ﴿ﷺ﴾کی نبوی جدوجہد دا مقصد سنتِ ابراہیمی نوں زندہ کرنا تے اسنوں شرک دی رذالتاں توں پاک کرنا اے تے امن تے امان دا قیام تے دوام اے -
پروفیسر رشید احمد اسلامی فلسفۂ جہاد دے بارے وچ لکھدے نيں:
" Islam requires the earth nﷺt just a pﷺrtiﷺn, but the entire planet nﷺt because the sﷺvereignty ﷺver the earth shﷺuld be rested frﷺm ﷺne natiﷺn ﷺr grﷺup ﷺf natiﷺns and vested in any ﷺne particular natiﷺn, but because the whﷺle ﷺf mankind shﷺuld benefit frﷺm Islam, and its ideﷺlﷺgy and welfare prﷺgrame". ۷۴
یاں درج بالا بحث توں جہاد اسلامی دے جو اہداف تے مقاصد سامنے آندے نيں اوہ کچھ اس طرح توں بیان کیتے جاسکدے نيں:
1- جہاد فی سبیل اللہ قیامت تک جاری رہے گا تے ایہ نبوتِ محمدیہ دا اختصاص تے امتِ محمدیہ دا امتیاز اے -
2- فلسفہ جہاد دی معنویت دا اک پہلو جہاد بالنفس یعنی خواہشاتِ نفسانی دے خلاف نبرد آزما رہنا اے جس نوں اسلام وچ جہادِ اکبر توں تعبیر کيتا گیا اے -
3-جہاد دا اک اہم مقصد کھرے تے کھوٹے دی پہچان اے تے آزمائش دے ذریعے مسلماناں وچ جذبہ خلوص نوں نکھارنا تے مشکل اوقات دے لئی انہاں دی تربیت کرنا وی اے -
4- اسلام وچ جہاد یا جدوجہد دا تصوّر انسان وچ صبر، شجاعت، توکل علی اللہ ، تقویٰ، اطاعت تے جذبۂ ایثار جداں محمودہ اوصاف پیدا کردا اے تے اس دی اخلاقی تربیت دا باعث اے -
5-میدانِ جہاد انسان دی روحانی، جسمانی تے ذہنی تربیت دے لئی میدانِ عمل پیش کردا اے -
6- اسلام وچ جہاد دی ابتدائ دفاعی اقدام دے طور پہ تے مسلماناں دے حقوق دی حفاظت دے لئی ہوئی-
7- جہاد اسلامی دا اوّلین مقصد دینِ اسلام دی اشاعت تے کلمہ حق نوں سر بلند کرنا سی-
8- استوں علاوہ کفار تے مشرکین ، منافقین، باطل عناصر تے طاغوندی قوتاں دی بیخ کنی کرنا وی سی-
9- فتنہ تے فساد ، مفسدین تے مرتدین تے ہور اسلام دشمن عناصر دی سر کوبی دے لئی وی جہاد لازمی خیال کيتا گیا-
10- اسلام دا فلسفہ جہاد صرف دینِ اسلام دی ترغیب تے ترویج تک ہی محدود نہیںبلکہ بین الاقوامی معاشرت وچ اک باقاعدہ تے منظم نظام متعارف کروانا اے اوربہترین نمونہ عمل پیش کردا اے -
شبلی نعمانی بیان کردے نيں کہ نبی اکرم حضرت محمد الرسول اللہ ﴿ﷺ﴾ اسیرانِ جنگ دے نال اس قدر خوش اسلوبی توں پیش آندے نيں کہ اس دی مثال تریخ وچ کدرے نئيں ملدی - آپ ﴿ﷺ﴾ نے پہلی دفعہ جہاد دے قوانین تے قواعد مقرر کيتے تے اغراضِ جہاد متعین کيتياں-
آپ ﴿ﷺ﴾کے حسنِ سلوک دا ایہ عالم سی کہ قیدیاں نوں کھانا کھلاندے، لباس پہناتے، غزوہ حنین وچ چھ ہزار اسیر سن -
آپ ﴿ﷺ﴾ نے تمام نوں آزاد فرمایا- ﴿۸۴﴾
آپ ﴿ﷺ﴾نے ہمیشہ انسانیت دی تکریم دی ، کدی اسیران اُتے تشدد نہ کيتا ، نہ ہی بچےآں تے عورتاں اُتے مظالم ڈھائے تے نہ ہی کدی محاربین توں غیر انسانی سلوک کیہ تسيں ﴿ﷺ﴾کا دشمن توں انتقام وی بذات عین فضل تے کرم سی - آپ ﴿ﷺ﴾نے پہلی دفعہ جامع تے متوازن عسکری حکمتِ عملی دا تصوّر دتا ، جنگی قوانین وضع کیتے تے جنگی اصلاحات نافذ کيتياں - اسیران تے محاربین دے حقوق دا تصوّر دتا ،معاہدات تے سفارات دا نظام قائم کيتا تے قانون بین الملکاں دی طرح ڈالی-
حوالے:-
۱-نعیم صدیقی، محسن انسانیت، لاہور: الفیصل ناشران م ص: ۵۵۳
۲-الشیبانی، ابو عبداللہ، احمد بن حنبل، المسند الامام احمد بن حنبل ، موسسۃ الرسالۃ، ۱۲۴۱ھ، باب: حدیث حذیفہ بن الیمان حدیث نمبر۵۴۴۲۳، ۸۳/۶۳۴
۳- ابوالفضل، زین الدین عبدالرحیم ، العراقی، م: ۶۸۵ طرح التثریب فی شرح التقریب ، بیروت لبنان: دارالفکر العربی ، باب اول قاتل الناس، ۷/۰۸۱
۴- فتنی، محمد طاہر،علامہ ، مجمع البحار الانوار، المدینۃ المنورہ: مکتبۃ دارالایمان، ۵۱۴۱ھ، ۳/۸۲۴
۵-القسطلانی، احمد بن شہاب الدین، المواھب اللدنیۃ بالمخ المحمدیہ، القاہرہ، مصر: المکتبۃ التوفیقیۃ، ۳/۴۸۱
۶- صالحی، الشامی، محمدبن یوسف، سبل الہدیٰ والرشاد فی سیرہ خیر العباد، بیروت، لبنان: دارالکتب العلمیۃ م ۴۱۴۱ہجری،۱/۳۸۴
۷-دہلوی، عبدالحق، مدارج النبوۃ، سکھر: مکتبہ نوریہ رضویہ، ۱/۲۱۳
۸-التوبہ: ۳۷
۹- ابوالفدائ، ابن کچیر، عمادالدین، تفسیر القرآن العظیم، بیروت لبنان: مطبوعہ دارالفکر، ۸۱۴۱ ہجری، ۴/۳۹۳
۱۰- سعیدی، غلام رسول، مولانا تبیان القرآن، لاہور، رومی پبلیکیشنز اینڈ پرنٹرز، ۵/۷۹۱
۱۱- التوبہ: ۱۴
۱۲- ابو انیس، محمد برکت علی لدھیانوی، اسمائ النبی الکریم ﷺ، فیصل آباد ، کیمپ دارالاحسان پبلیکیشنز، ۴/۴۶۱۴- ۲۷۴۱
۳۱-النسائ: ۴۸
۴۱-سعیدی غلام رسول، مولانا تبیان القرآن، ۲/۴۳۷
۵۱-الانفال: ۲۷
۶۱-التوبہ: ۰۰۱
۷۱-سعیدی غلام رسول، مولانا تبیان القرآن، ۴/۸۰۷
۸۱-اٰل عمران : ۱۲۱
۹۱-سعیدی غلام رسول، مولانا تبیان القرآن، ۲/۶۳۳
۰۲-محسودی، ثاقب یحیٰ خاں، اسلامی جنگی جہاد ﴿اسلامی آئین جنگ﴾لائل پور: نیو سول لائنز ، ص :۱۰۱
۱۲-ابی داؤد، سلمان بن اشعث، سنن ابی داؤد ، بیروت لبنان: المکتبۃ العصریہ صیدا، باب: فی الغزو مع ائمہ الجور ، حدیث نمبر: ۲۳۵۲، ۳/۸۱
۲۲- الطبری، ابوجعفر، محمد بن جریر، جامع البیان عن تاویل آی القرآن، بیروت لبنان: دارالشامیہ، ۴/۱۵
۳۲- احمد بن حنبل، المسند باب : حدیث ابی امامہ، ۶۳/۴۲۶
۴۲-السہیلی، ابو القاسم ، عبدالرحمٰن بن عبداللّٰہ ، الروض الانف فی شرح السیر النبویہ لابن ھشام ، بیروت لبنان : دار احیائ التراث العربی، ۷/۹۷۳
25-القسطلانی، ابی بکر، احمد بن شہاب الدین، المواہب اللدنیہ، ۳/۰۶
26-الصالحی، محمد بن یوسف، سبل الھدی والرشاد، ۱/۴۸۵
27-احمد بن حنبل ،المسند ، باب: مسند عبداللّٰہ بن عباس: حدیث نمبر ۶۸۱۲،۴/۱۷
28-بخاری، ابو عبداللّٰہ، محمد بن اسماعیل، امام ، الجامع المسند الصحیح المختصر من امور رسول اللّٰہ و سننہ و ایامہ ، دمشق: دا طوق النجاۃ، باب: غزوۃ ذات الرقاع، حدیث نمبر: ۴۳۱۴، ۵/۴۱۱
29-ابن سعد، ابو عبداللّٰہ محمد بن سعد ، الطبقات الکبری ، لبنان: دارالکتب العلمیۃ، ۲/۳
30-ابن ماجہ، ابو عبداللّٰہ محمد بن یزید، سنن ابن ماجہ، بیروت لبنان: دار احیائ التراث العربی، باب : تشیع الغزواۃ، حدیث نمبر:۴۲۸۲،۲/۳۴۹
31-الانفال: ۷۵
32- الاصفہانی ، حسین بن محمد راغب، امام ، المفردات فی غریب القرآن، ایران : مطبوعہ المکتبۃ المرتضویہ ۸۰۴۳
33-المائدہ: ۴۵
34- سعیدی، غلام رسول، مولانا تبیان القرآن،۳/۳۱۲
35- الفتح: ۹۲
36- بخاری، ابو عبداللّٰہ، محمد بن اسماعیل، امام ، الجامع الصحیح،باب: قول اللّٰہ تعالیٰ، حدیث نمبر:۶۱۳۴،۵/۳۵۱
37- الانفال: ۵۶
38- سعیدی، غلام رسول، مولانا تبیان القرآن،۴/۲۹۶
39-ابو انیس، محمد برکت علی لدھیانوی، اسمائ النبی الکریمﷺ، ۵/۱۵۰۲
40- الانفال: ۰۶
41-الہیثمی نورالدین ، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد و منبع الفوائس، بیروت، لبنان: مطبوعہ دارالکتب العربیہ، ۵/۹۶۲
42-بخاری، ابو عبداللّٰہ، محمد بن اسماعیل، امام ، الجامع الصحیح ، باب: صفۃ النبیﷺ، حدیث نمبر: ۰۱، ۴،۵/۹۸۱
43-النور: ۵۵
44-القر طبی، ابو عبداللّٰہ، محمد بن احمد، الجامع الاحکام القرآن، القاہرہ، مصر: مطبعۃ دارالکتب ، ۶۱/۸۳۲
45- مودودی، ابولاعلی، سید، الجہاد فی سبیل اللّٰہ، لاہور، ترجمان القرآن، ص: ۴۹
46-المائدہ: ۳
47- Khurshid ahmad Prﷺfessﷺr, jihad Fi Sabilillah, Islamabad: I.M Dawa Centre. P-07
48-شبلی نعمانی، علامہ، سیرت النبیﷺ، اسلام آباد: نیشنل بک فاؤنڈیشن، ۱/۹۵٭ زیرِ مطالعہ آرٹیکل میں تمام اسمائے رسولﷺ حضرت ابو انیس محمد برکت علی لدھیانوی رحمۃ اللّٰہ علیہ کی تصنیفِ عالیہ ’’ اسمائ النبی الکریمﷺ ‘‘ سے ماخوذ ہیں-