اسماعیل بن عیاش

اسماعیل بن عیاش
جم
وفات

ناں ونسب

اسمٰعیل ناں تے ابو عتبہ کنیت تھی،جِنّے نسب نامہ دا ذکر ملدا اے اوہ صرف ایہ اے، اسماعیل بن عیاش بن سلیم نسباعنسی تے وطناً حمصی مشہور نيں، عنس بن مالک بن اود، یمن دے رہنے والے سن ؛ لیکن انہاں دے خاندان د‏‏ی اک وڈی جماعت شام منتقل ہوگئی اوراوتھے مستقل بود وباش اختیار کرلئی سی اغلب ایہ اے کہ انہاں منتقل ہونے والےآں وچ عیاش بن سلیم وی رہے ہون گے۔

وطن تے ولادت

بروایت صحیح ابو عتبہ ۱۰۲ ھ وچ پیدا ہوئے،مولد کےبارے وچ کوئی تصریح تاں نئيں ملدی لیکن الحمصی د‏‏ی نسبت تو‏ں قیاس کيتا جاندا اے کہ انہاں د‏‏ی ولادت دا شرف سرزمینِ حمص نو‏‏ں حاصل ہويا،ایہ شام وچ دمشق وحلب دے درمیان اک مشہور شہر ا‏‏ے۔

تحصیلِ علم

تحصیلِ علم وچ غیر معمولی جانکاہی اورمحنت ومشقت ائمہ سلف دا مشترک تمغۂ امتیاز سی،ابو عتبہ وی اس دا مجسم پیکر سن، انہاں نے نہ صرف شام دے تمام مشاہیر اورماہر فن علماء تو‏ں اکتساب علم کيتا ؛بلکہ عراق اورحجاز وغیرہ دوسرے ملکاں دا سفر کرکے اوتھ‏ے دے وی ممتاز فقہاء و محدثین دے سامنے زانوے تلمذ تہہ کیا، کسی کم دے لئی طلب صادق تے سچی لگن انسان نو‏‏ں کمال د‏‏ی انتہائی رفعتاں تک پہنچیا دیندی اے ،ا بو عتبہ نے انہاں اوصاف تو‏ں سر شار ہوک‏ے تحصیل علم د‏‏ی راہ وچ تن من دے نال دھن دولت نو‏‏ں وی قربان کردتا سی۔

چنانچہ تحدیث نعمت دے طور اُتے خود ہی بیان کردے نيں:

ورثت من ابی اربعۃ الان دینارا نفقتھا فی طلب العلم

مینو‏ں اپنے والد تو‏ں چار ہزار دینار وراثت وچ ملے سن ميں نے انہاں سب نو‏‏ں تحصیلِ علم وچ خرچ کردتا۔

جلالتِ علم و علوئے مرتبت

تحصیل علم وچ ايس‏ے محنتِ شاقہ اورعرق ریزی دا نتیجہ سی کہ اوہ معدنِ علم دے گوہر شب چراغ شمار ہوئے تے بولی خلق نے نقارۂ خدا بن دے انہاں نو‏ں محدث الشام تے مفتی اھل الحمص دے خطاب تو‏ں نوازیا ،بالخصوص شامی شیوخ د‏‏ی روایات دے بارے وچ ابو عتبہ دا پایہ نہایت ارفع واعلیٰ اے اوراس سلسلہ وچ بالاتفاق انہاں نو‏ں مستندترین اورثقہ ترین قرار دتا جاندا اے ،علامہ خزرجی انہاں نو‏‏ں عالم الشام واحد مشائخ الاسلام اورحافظ ذہبی الامام محدث الشام ومفتی اھل الحمص لکھتےہاں ابوزرعہ دا بیان اے:

لم یکن بالشام بعد الاوزاعی مثلہ

امام اوزاعی دے بعد شام وچ اسمعیل بن عیاش دے مثل کوئی نہ سی۔

حدیث

اسماعیل حدیث اورفقہ دونے وچ مہارت رکھدے سن ،لیکن حدیث وچ انہاں نو‏ں خصوصی درک حاصل سی، انہاں دے استاداں حدیث وچ مختلف ملکاں دے ائمہ شام‏ل نيں جنہاں وچ ہشام بن عروہ ،یحییٰ بن سعد الانصاری،شرجیل بن مسلم،بجیربن سعد، تمیم بن عطیہ،زید بن اسلم، محمد بن زیاد الالہانی،صفوان بن عمرو، عبدالرحمن بن جبیر، ثوربن یزید،حبیب بن صالح ،حجاج بن ارطاۃ،صالح بن کیسان، سہیل بن ابی صالح دے ناں لائق ذکر نيں۔ فقہ وچ انہاں نو‏ں امام اوزاعی تو‏ں تلمذ حاصل سی،جو اپنی غیر معمولی مہارت فقہی د‏‏ی بناء اُتے فقیہ الشام دے لقب تو‏ں ذکر کيتے جاندے نيں، ابو عتبہ نے فقہ وچ انہاں تو‏ں پورا پورا فائدہ اٹھایا اورفیر خود وی حمص وچ افتاء د‏‏ی خدمات انجام دتیاں۔

خود اسمعیل بن عیاش تو‏ں مستفید ہونے والےآں وچ لیث بن سعد، ولید بن مسلم ،معتمر بن سلیمان،عبداللہ بن مبارک،ابوداؤد الطیاسی،حجاج الاعور،شبانہ بن سوار، حسن بن عرفہ ،سعید بن منصور، مناد،محمد بن بکار اورداؤد بن عمرو ممتاز نيں امام اعمش تے ابنِ اسحاق انہاں تو‏ں روایت کردے نيں۔

جرح وتعدیل

اسماعیل بن عیاش د‏‏ی روایات دو طرحکیتیاں نيں اک تاں اوہ جو انہاں نے شامی شیوخ تو‏ں بیان کيتی نيں تے دوسری غیر شامی یعنی حجاز وعراق وغیرہ ملکاں دے شیوخ د‏‏ی روایات،نوعِ اول دے بارے وچ علماء جرح وتعدیل بالاتفاق انہاں نو‏‏ں ثقاہت وعدالت اورتثبت واتقان وچ بلندمقام دیندے نيں؛چنانچہ ابن مدینی کہندے نيں۔

ماکان احد اعلم بحدیث اھل الشام من اسماعیل بن عیاش
اہل شام د‏‏ی روایت نو‏‏ں اسماعیل بن عیاش تو‏ں زیادہ جاننے والا کوئی نہ سی۔
یحییٰ بن معین تو‏ں انہاں دے بارے وچ سوال کيتا گیا تاں فرمایا:
عن الشامیین حدیثہ صحیح
شامیاں تو‏ں انہاں د‏‏ی روایت صحیح اے
یعقوب بن سفیان دا بیان اے:
اسماعیل ثقۃ عدل اعلم الناس بحدیث الشام
اسمعیل ثقہ عادل نيں ہور اہل شام د‏‏ی روایت دا لوکاں وچ سب تو‏ں زیادہ علم رکھدے سن
محمد بن عثمان دا قول اے:
اسماعیل ثقۃ فیماروی عن الشامیین
اہل شام د‏‏ی روایت دے بارے وچ اسمٰعیل ثقہ نيں
لیکن اوہ روایتاں جو اسمٰعیل نے غیر شامی علماء ومشائخ تو‏ں بیان کيتی نيں ، انہاں دے بارے وچ محققاں اورماہرین فن انہاں نو‏ں غیر مقبول اورضعیف قرار دیندے نيں، اس دے اسباب علل دا کوئی واضح ذکر نئيں ملدا، علامہ ذہبی نے جو سبب بیان کيتا اے اوہ بالکل ناکافی اے ،علامہ موصوف رقمطراز نيں:
کان من اوعیۃ العلم الا انہ لیس بمتقن لما سمعہ بغیر بلدہ کانہ کان یعتمد علیٰ حفظہ فوقع خلل فی حدیثہ عن الحجاربین وغیرھم

اوہ علم دا ظرف سن لیکن غیر شامیاں تو‏ں انہاں نے جو سماع حاصل کيتا سی اس وچ اوہ غیر ثقہ نيں کیونجے اوہ اپنے حافظہ اُتے زیادہ اعتماد کردے سن ،اس لئی اہل حجاز وغیرہ د‏‏ی روایات وچ ضعف پیدا ہوگیا۔ جب علماء انہاں د‏‏ی ذہانت وفطانت اورمحیر العقول قوتِ حافظہ اُتے متفق اللسان نيں اورانہاں نو‏ں اس خصوصیت وچ امام وکیع دا اسيں پلہ قرار دیندے نيں تاں فیر غیر شامی شیوخ تو‏ں انہاں د‏‏ی مرویات وچ خلل تضعیف دا قوی سبب نئيں ہوسکدا، ممکن اے اس دا کوئی دوسرا سبب ہوئے۔

قوتِ حافظہ

ابن عیاش دا حافظہ نہایت قوی سی،ہزاراں حدیثاں انہاں نو‏ں زبانی ازبر سن ،یزید بن ہارون کہندے نيں:

مارایت شامیاً ولا عراقیا احفظ من اسماعیل بن عیاش

ادری ما الثوری
ميں نے اسماعیل بن عیاش تو‏ں زیادہ قوتِ حافظہ رکھنے والا کسی وی شامی یا عراقی عالم نو‏‏ں نئيں پایا، وچ جاندا وی نئيں سی کہ ثوری کيتا چیز نيں۔
داؤد بن عمر دا بیان اے:
ماحدثنا اسمعیل الامن حفظہ وکان یحفظ نحوا من عشرین الف حدیث
انہاں دا قول
کان اسما عیل یحدثنا من حفظہ مارایت معہ کتاباً قط
اسماعیل اسيں تو‏ں اپنے حافظہ تو‏ں حدیث بیان کردے سن ميں نے انہاں دے نال کدی کوئی کتاب نئيں دیکھی۔

امام احمد بن حنبل نے اک مرتبہ داؤد بن عمر تو‏ں دریافت کيتا کہ اسماعیل بن عیاش نو‏‏ں کِنّی حدیثاں یا د سن، فرمایا بہت زیادہ،انہاں نے فیر پُچھیا کيتا دس ہزار؟فرمایا نئيں تِیہہ ہزار ایہ سن کر امام احمد نے فوراً کہیا کہ بخدا ایہ تاں امام وکیع د‏‏ی مثال اے جو قوتِ حافظہ وچ ضرب المثل سن ۔

کثرتِ عبادت

ابن عیاش عالم با عمل سن ،درس و تدریس دے علاوہ شب وروز دے تمام دے تمام اوقات ذکر وفکر اورعبادت وریاضت وچ گذار تے ،ابوالیما ن عینی شہادت دیندے نيں کہ

کان منزلہ الی جنب منزلی فکان یحی اللیل
اسماعیل بن عیاش دا گھر میرے پڑوس وچ سی اوہ شب بیداری کردے سن ۔

مناقب

انہاں د‏‏ی پوری زندگی وکھ وکھ مناقب محامد تو‏ں معمور سی ،علم وفضل ،ورع وتقویٰ عبادت ریاضت ،اخلاق ومعاملات ،شرافت ونیک نفسی غرض ہر حیثیت تو‏ں اوہ اک مثالی اورمعیاری انسان سن ،علامہ ذہبی رقمطراز نيں: ومناقبہ کثیرۃ فیر تذکرہ وچ لکھدے نيں:

کان محتشماً تبیلاً جوادا وکان من العلماء العالمین
اوہ نہایت باعزت،شریف اورسخی سن تے عالم با عمل سن ۔
یحیی الو عاظی دا بیان اے کہ
مارایت اکبر نفساً من اسماعیل بن عیاش کان اذا اتینا مرزعتہ لا یرضی لنا الا بالخروف والحلوا

ميں نے اسماعیل بن عیاش تو‏ں زیادہ بلند ظرف کسی نو‏‏ں نئيں دیکھیا،جب اسيں انہاں دے پاس کھیت اُتے ملنے جاندے تاں حلواء تے تازہ پھل ضرور کھلاندے سن ۔

انہاں دے مناقب ہی دے تھلے ایہ کارنامہ وی لائقِ ذکر اے کہ اہل حمص انہاں د‏‏ی پیدائش تو‏ں پہلے حضرت علیؓ د‏‏ی تنقیص علی الاعلان بکثرت کردے سن ،جب ابن عیاش نے سنِ شعور نو‏‏ں پہنچ ک‏ے ایہ فتنہ دیکھیا تاں اہلِ شہر وچ حضرت علیؓ دے فضائل ومناقب د‏‏ی تبلیغ شروع کردتی جس دا خاطر خواہ نتیجہ نکلیا اورفیر اس تنقیص دا سلسلہ ختم ہوگیا۔

وفات

باختلافِ روایت ۸۱ ھ یا ۸۲ھ وچ انتقال فرمایا علامہ ذہبی نے اول الذکر ايس‏ے نو‏‏ں اصح قرار دتا اے، وفات دے وقت ۸۰ سال د‏‏ی عمر سی۔

حوالے