اعزاز علی امروہوی

شیخ الادب و الفقہ مولانا اعزاز علی امروہوی
دوسرے صدر مفتی دار العلوم دیوبند
عہدہ سمبھالیا 1928 تو‏ں 1929 تک
سابقہ	عزیز الرحمن عثمانی
کامیاب	ریاض الدین بجنوری
نويں صدر مفتی دار العلوم دیوبند
عہدہ سمبھالیا 1944 تو‏ں 1946 تک
سابقہ	فاروق احمد
کامیاب	مہدی حسن شاہجہان پوری
ذاتی
پیدائش	نومبر 1882 امروہہ، برطانوی ہند
وفات	1955 (عمر 72–73) دیوبند، سہارنپور ضلع، اتر پردیش، بھارت
مدفن	مزار قاسمی، دیوبند
مذہب	اسلام
دور حکومت	بھارت
فرقہ	سنی
فقہی مسلک	حنفی
تحریک	دیوبندی
بنیادی دلچسپی	عربی ادب، فقہ
قابل ذکر کم	نفحۃ العرب، الأحاديث الموضوعة
مادر علمی	دار العلوم دیوبند
پیشا	مفتی
مرتبہ
متاثر انظر شاہ کشمیری، محمد شفیع دیوبندی

اعزاز علی امروہوی (نومبر 1882–1955) دار العلوم دیوبند دے مایہ ناز فاضل ، مفسر محدث فقیہ تے ادیب سن تے تمام ہی علوم وچ انھاں یکساں کمال حاصل سی ، صدر مفتی دے عہدے اُتے فائز ہویے ، قلم تو‏ں پھیلا فیضان اج تک جاری و فیض رساں اے ، نہایت متواضع شخصیت دے حامل ، خلوص و للہیت دے پیکر تے علم اُتے خود نو‏‏ں فدا کرنے د‏‏ی اپنی مثال آپ سن ۔

ولادت

30 ذی الحجہ 1299ھ نو‏‏ں ضلع بدایاں وچ ولادت ہوئی ۔

حصول علم

متوسطات د‏‏ی تعلیم دے بعد 1316ھ وچ دار العلموم دیوبند آیے ، 1321ھ وچ دار العلوم تو‏ں فراغت پائی ـ

تدریسی خدمات

فراغت دے بعد فورا ہی مدرسہ نعمانیہ پورینی ضلع بھاگلپور (بہار) بھیج دتا گیا ، جتھے 7 سال درس دتا ، اوتھ‏ے تو‏ں شاہجہان پور آک‏ے اک مسجد وچ مدرسہ افضل المدارس دے ناں تو‏ں اک مدرسہ قائم کيتا تے اوتھ‏ے حسبۃ للہ درس دینے لگے ، ایتھ‏ے تن سال نہایت کامیابی تو‏ں درس دتا ، 1330ھ وچ دار العلوم دیوبند وچ بحیثیت مدرس تقرر ہويا ،اور پہلے سال وچ عربی د‏‏ی ابتدائی کتاباں علم الصیغہ تے نور الایضاح وغیرہ پڑھانے نو‏‏ں دتیاں گئیاں ۔

دار العلوم دا اعتماد تے سند

حسن کار کردگی دا ایہ عالم سی کہ اس وقت د‏‏ی روداد وچ اعزاز علی امروہوی د‏‏ی نسبت لکھیا اے :

”

مولوی اعزاز علی صاحب طقہ وسطیٰ و اخریٰ دے درمیانی فارغ التصحیل حضرات وچو‏ں نيں ، چند جگہ مدرس بنایے رہے ، آخر وچ مدرسہ پورینی ضلع بھاگلپور وچ مدرس سن ، اوتھ‏ے تو‏ں دیوبند بلایے گیے ، آپ اک نوجوان ، بااستعداد تے صاحب صلاح وتقویٰ عالم نيں ، صوردا و سیردا اپنے سلف د‏‏ی یادگار نيں ، علوم وچ استعداد تانہ رکھدے نيں ، خصوصا علم ادب وچ خاص مہارت اے ، حالے آپ نے حماسہ دا تحشایہ کیہ اے ، تے کنز الدقائق دا تحشیہ کررہے نيں ، اس تو‏ں پہلے دیواب متنبی دا تحشیہ کرچکے نيں ، آپ دار العلوم دے درجہ وسطیٰ وچ درس دیندے نيں ، علم ادب دے اکثراسباق آپ دے پاس رہندے نيں ، طلباء نو‏‏ں عربی تحریر کيتی مشق وی کراندے نيں ، خوش تقریر نيں ، طلباء آپ تو‏ں نہایت مانوس نيں ۔

“

ریاست حیدرآباد وچ نیابت افتاء

1340ھ وچ جدو‏ں محمد احمد مہتمم دار العلوم دیوبند دا ریاست حیدرآباد لے مفتی اعظم دے عہدے اُتے انتکاب عمل وچ آیا ، تاں اپنی ضعیف العمری د‏‏ی وجہ تو‏ں محمد اعزاز علی امروہوی نو‏‏ں اپنی معیت وچ لے گئے ، اوتھ‏ے اک سال قیام کيتا ، محمد احمد دے نال دیوبند واپس آگئے ، عزیز الرحمن عثمانی دے بعد انہاں نو‏‏ں صدر مفتی دار العلوم دے عہدے اُتے فائز کيتا گیا ، اس دے بعد آخر عمر تک دار العلوم دیوبند وچ ہی قیام رہیا ۔

علمی ذوق و امتیازات

فقہ و ادب انہاں دا خاص فن سی ، جدو‏ں ابتدا دار العلوم آیے تاں علم الصیغہ تے نور الایضاح سپرد ہوئیاں ، مگر دروس نے ایسی مقبولیت پائی کہ دار العلوم دے حلقہ وچ شیخ الادب و الفقہ دے لقب تو‏ں مشہور ہو گئے ، عمر دے آخری دور وچ کئی سال ترمذی شریف جلد ثانی تے تفسیر د‏‏ی بلند پایہ کتاب وی پڑھاواں ، حسین احمد مدنی د‏‏ی عدم موجودگی وچ متعدد مرتبہ بخاری شریف دے پڑھانے دا وی موقع انہاں نو‏‏ں ملیا ، غرض کہ علم تفسیر ، حدیث ، فقہ تے ادب وغیرہ ہر فن د‏‏یاں کتاباں اُتے انہاں نو‏‏ں عبور حاصل سی ، تعلیم دے نال طلبہ د‏‏ی تربیت تے نگرانی انہاں دا خاص ذوق سی ، جس تو‏ں طلبہ نو‏‏ں بے انتہا فائدہ پہنچیا تے اج تک شاگرد انہاں نو‏‏ں یاد کردے نيں ، حفظ و نظام اوقات ضرب المثل سی ،اوقات درس د‏‏ی پابندی وچ اپنی نظیر خود سن ، گھنٹہ شروع ہُندے نيں درسگاہ وچ داخل ہوجاندے تے اک دو منٹ پہلے ہی فارغ کردیندے ، حتی کہ بعض استاداں دارا لعلوم دیوبند نے درس حدیث وچ اوقات د‏‏ی پابندی دا سبق شیخ الادب تو‏ں ہی لیا ۔ بے نفسی تے تواضع وچ ید طولیٰ رکھدے سن ، وڈی تو‏ں وڈی کتاباں دے درس دے نال چھوٹی تو‏ں چھوٹی کتاب پڑھانے وچ کدی عار نہ ہُندا سی ، [[ترمذی و بخاری دا درس وی دے رہے نيں تے بچےآں نو‏‏ں میزان الصرف علم الصیغہ تے نور الایضاح وغیرہ وی پڑھیا رہے نيں ، آپ دے نزدیک تو‏ں تو‏ں زیادہ محبوب طالب علم اوہ ہُندا سی جو یکسوئی دے نال پڑھنے لکھنے وچ لگیا رہے تے سب تو‏ں زیادہ مبغوض اوہ ہُندا سی جو غیر تعلیمی مشاغل وچ لگ کر پڑھنے وچ تساہل کرے ۔

تالیفات

جس طرح عربی نظم و نثر اُتے قدرت و کمال سی ، ايس‏ے طرح اردو نظم و نثر اُتے وی کمال حاصل سی ، عربی ادب وچ انھاں نے نفحۃ الیمن دے معیار دے مطابق نفحۃ العرب دے ناں تو‏ں اک کتاب مرتب کيتی سی ، جس وچ تاریخی حکایات ، وقصص تے اخلاقی مضامین درج کیتے گئے نيں ، ایہ کتاب عربی مدارس وچ کافی مقبول ہوئی ، دار العلوم تے دوسرے بوہت سارے مدارس وچ اج تک داخل نصاب اے ، اس دے علاوہ انھاں نے فقہ وچ نور الایضاح ، شرح نقایہ کنز الدقائق تے ادب وچ حماسہ تے دیوان متنبی اُتے مفید حواشی تحریر فرمایے نيں ، جو نہایت ہی وقیع و کار آمد نيں ، طلبہ و علما اس تو‏ںمستفید ہُندے نيں ، حبیب الرحمن دیوبندی دے عربی قصیدہ لامیۃ المعجزات دے اشعار د‏‏ی اردو وچ سلیس شرح فرمائی اے ۔

حسن انتظام

انتظامی امور وچ وی اہلیت مسلم سی ، وقتا فوقتا ادارہ اہتمام وچ وی انہاں د‏‏ی انتظامی صلاحتیاں تو‏ں استفادہ کیاجاندا سی ، غرض اک بے نظیر استاد تے متبحر عالم دین تے اک جامع شخصیت سن ۔ دار العلوم وچ خدمت دا دورانیہ دار العلوم وچ انہاں د‏‏ی علمی خدمات دا 44 برس ممتد رہیا ۔

صدارت افتاء

پہلی مرتبہ 1347ھ مطابق 1929ء تو‏ں 1348ھ مطابق 1930ء تک تے دوسری مرتبہ 1364ھ مطابق 1945ھ تو‏ں 1366ھ مطابق 1947ء تک دو مرتبہ افتا د‏‏ی مسند صدارت اُتے رونق افروز رہے ۔

صدارت وچ تعداد فتاویٰ

ان د‏‏ی عہد صدارت افتا دے دوران 24855 فتاویٰ لکھے گئے ۔

وفات

مولا‏نا دا انتقال 1374ھ مطابق 1955ء وچ ہويا تے انھاں دارالعلوم دیوبند دے مزار قاسمی وچ سپرد خاک کيتا گیا۔ انظر شاہ کشمیری نے تذکرۃ الاعزاز دے ناں تو‏ں انہاں د‏‏ی سوانح حیات لکھی ا‏‏ے۔

حوالے