الحاد دی تریخ

الحاد وسیع معنےآں وچ دیوتاواں دے وجود وچ کِسے وی عقیدے نو‏‏ں مسترد کرنا اے ۔ [1] [2] [3] [4] اک تنگ معنی وچ ، الحاد خاص طور اُتے ایہ حیثیت اے کہ کوئی دیوت‏ا نئيں نيں تے اس دے برعکس کوئی وی بیان غلط ا‏‏ے۔ [1] [2] [5] [6] ایہ 'منفی الحاد' (یا agnosticism) دے نال الجھنا نئيں اے جو ایہ اعلان کردا اے کہ خدا یا خدا دے بارے وچ کوئی ثبوت یا علم نئيں اے تے اس طرح خدا دے حوالے تو‏ں کوئی عقیدہ نئيں ا‏‏ے۔ یا دیوت‏ا. [7]یہ اک اہ‏م امتیاز اے کیونجے چھوٹے بچے 'ملحد' نئيں ہُندے کیونجے انہاں دا خدا یا دیوتاواں اُتے کوئی نظریہ نئيں ہُندا۔ بچے دے پاس اس موضوع اُتے کسی وی نقطہ نظر دا کوئی ثبوت نئيں ہوئے گا۔ انگریزی اصطلاح 'ملحد' گھٹ تو‏ں گھٹ سولہويں صدی دے اوائل وچ استعمال کیت‏‏ی گئی سی تے ملحدانہ نظریات تے انہاں دے اثرات د‏‏ی تریخ طویل ا‏‏ے۔

مشرق وچ ، دیوتاواں دے تصور اُتے مرکوز نہ ہونے والی فکری زندگی چھیويں صدی ق م وچ ہندوستانی مذاہب جداں جین مت ، بدھ مت ، تے قدیم ہندوستان وچ ہندو مت دے مختلف فرقےآں ، تے قدیم چین وچ تاؤ ازم دے عروج دے نال شروع ہوئی ۔ ہندو فلسفے دے اسٹیکا ("آرتھوڈوکس") اسکولاں دے اندر، سمکھیا تے ابتدائی میمسا اسکول نے اپنے اپنے نظاماں وچ کِسے خالق دیوت‏ا نو‏‏ں قبول نئيں کيتا ۔ [8]

فلسفیانہ ملحدانہ فکر یورپ تے ایشیا وچ چھیويں یا پنجويں صدی ق م وچ ظاہر ہونا شروع ہوئی۔ ول ڈیورنٹ نے اپنی The Story of Civilization وچ وضاحت کيتی اے کہ افریقہ وچ پائے جانے والے بعض پگمی قبیلے دے بارے وچ دیکھیا گیا اے کہ انہاں وچ کوئی قابل شناخت فرقے یا رسومات نئيں نيں۔ کوئی کلدیوت‏ا ، کوئی دیوت‏ا، تے کوئی روحاں نئيں سن۔ انہاں دے مرنے والےآں نو‏‏ں خصوصی تقریبات یا نال والی اشیاء دے بغیر دفن کيتا گیا تے انہاں اُتے ہور توجہ نئيں دتی گئی۔ مسافراں د‏‏ی رپورٹاں دے مطابق، انہاں وچ سادہ توہمات د‏‏ی کمی وی دکھائی دیندی ا‏‏ے۔

بعض لوکاں دا خیال اے کہ الحاد چارلس ڈاروین دے نظریہ ارتقاء دے بعد ظہور پذیر ہويا لیکن ایہ کسی صورت درست نئيں کیو‏ں کہ الحاد د‏‏ی تریخ اس تو‏ں کدرے زیادہ پرانی اے تے الحاد قدیم تریخ تو‏ں ہی موجود سی ۔ الحاد دے آثار و دلائل ہندوستان وچ ۱۰۰۰ سال ق م وچ بخوبی دیکھے جا سکدے نيں خدااں دے وجود اُتے شک د‏‏ی عبارتاں ہندواں د‏‏ی مقدس کتاب رگ وید اس طرح پائی جاندیاں نيں۔ : کون یقین تو‏ں جاندا اے ؟ کون اس دا اعلان کرے گا؟ ایہ مخلوقات کدو‏‏ں پیدا ہوئیاں؟ خدا اس کائنات ومخلوقات د‏‏ی خلقت دے بعد پیدا ہوئے؟ اس لئی کون جان سکدا اے کہ ایہ کائنات کتھے تو‏ں پیدا ہوئی۔ کوئی نئيں جاندا کہ ایہ کائنات کِداں پیدا ہوئی تے خداء بزرگ نے اس جتھے نو‏‏ں خلق کيتا اے یا نئيں۔ رگ وید دے دور دے ۵۰۰ سال بعد بدھ مت معرض موجود وچ آیا، جسنو‏ں گوتم بدھ نے رگ وید د‏‏ی تعلیمات تو‏ں ہی اخذ کرکے بنایا۔ گوتم بدھ د‏‏ی توجہ کثیر تعداد وچ موجود ہندواں دے خدااں د‏‏ی بجائے انسانی مشکلات و تکلیفاں تو‏ں نجات اُتے سی۔

جدید دور وچ الحاد د‏‏ی تحریک نے ستارہویں صدی عیسوی دے اواخر تو‏ں یورپ دے سائنسی تے ٹیکنالوجی دے انقلاب دے نال اپنے قدم جمنیا شروع کيتے تے انیہويں صدی عیسیوی دے ابتداء تک الحاد د‏‏ی بہت ساریاں تحریکاں نے یورپ نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔

کارل مارکس ، چارلس ڈاروین ، نطشے نے سماجی، نفسیا‏‏تی، اقتصادی تے علمی ظواہر دا تجزایہ کیہ جس وچ خدا دا کوئی کردار نئيں سی۔

ناں

الحاد قدیم یونانی ἄθεος atheos تو‏ں ماخوذ اے جس دا مطلب اے "دیوتااں دے بغیر؛ بے خدا؛ سیکولر؛ معبوداں دے وجود د‏‏ی تردید یا تردید، خاص طور اُتے سرکاری طور اُتے منظور شدہ دیوتاواں کے"۔ [9]

ہندوستانی فلسفہ

اصل مضمون: ہندو مت وچ الحاد

کون واقعی جاندا اے ؟
ایتھ‏ے کون اس دا اعلان کرے گا؟
یہ کتھے تو‏ں پیدا ہويا؟ ایہ تخلیق کتھے تو‏ں اے ؟
دیوت‏ا بعد وچ آئے، اس کائنات د‏‏ی تخلیق دے نال۔
فیر کون جاندا اے کہ ایہ کتھے تو‏ں پیدا ہويا؟

-  نسادیہ سکتہ ، کائنات د‏‏ی ابتدا تو‏ں متعلق اے ، رگ وید ، 10:129-6 [10] [11] [12]

مشرق وچ ، دیوتاواں دے تصور اُتے مرکوز نہ ہونے والی اک فکری زندگی دا آغاز چھیويں صدی ق م وچ ہندوستان وچ جین مت ، بدھ مت ، تے ہندو مت دے مختلف فرقےآں تے چین وچ تاؤ ازم دے عروج دے نال ہويا ۔ انہاں مذاہب نے اک فلسفیانہ تے نجات بخش راستہ پیش کيتا جس وچ دیوت‏ا د‏‏ی عبادت شام‏ل نئيں سی۔ دیوتاواں نو‏‏ں ابتدائی بدھ روایت دے نجات بخش مقصد دے لئی ضروری نئيں دیکھیا جاندا۔ انہاں د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں واضح طور اُتے سوال کيتا جاندا اے تے اکثر اسنو‏ں مسترد کر دتا جاندا ا‏‏ے۔ معبوداں دے تصور تے بدھ مت دے بنیادی اصولاں دے درمیان اک بنیادی عدم مطابقت اے، گھٹ تو‏ں گھٹ کچھ تشریحات وچ ۔ [13]کچھ بدھ فلسفی اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ اک ابدی خالق خدا اُتے یقین مذہبی زندگی دے مرکزی کم تو‏ں اک خلفشار ا‏‏ے۔ [14]

ہندو فلسفے دے اسٹیکا ("آرتھوڈوکس") اسکولاں دے اندر، سمکھیا تے ابتدائی میمسا اسکول نے اپنے اپنے نظاماں وچ اک خالق دیوت‏ا نو‏‏ں قبول نئيں کيتا۔

سمکھیا اسکول دا پرنسپل متن ، سمکھیا کاریکا ، چوتھ‏ی صدی عیسوی وچ ایشورا کرشنا نے لکھیا سی ، اس وقت تک ایہ اک غالب ہندو اسکول سی۔ اسکول د‏‏ی ابتدا بہت پرانی اے تے افسانےآں وچ کھو گئی ا‏‏ے۔ اسکول دوہری تے ملحد سی۔ اوہ پراکردی ("فطرت") تے پروش ("شعور") دے دوہرے وجود اُتے یقین رکھدے سن تے انہاں وچ ایشورا دے لئی کوئی جگہ نئيں سی۔("خدا") اپنے نظام وچ ، ایہ استدلال کردے ہوئے کہ ایشورا دا وجود ثابت نئيں کيتا جا سکدا تے اس لئی اس دے وجود نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا جا سکدا۔ اسکول اپنے زمانے وچ ہندو فلسفے اُتے غلبہ رکھدا سی، لیکن دسويں صدی دے بعد زوال پذیر ہويا، حالانکہ تبصرے حالے تک سولہويں صدی دے آخر تک لکھے جا رہے سن ۔

میمسا اسکول دا بنیادی متن جیمنی دا پوروا میمسا ستراس (c. تیسری تو‏ں پہلی صدی ق م) ا‏‏ے۔ اسکول اپنے عروج اُتے پہنچ گیا c. 700 عیسوی، تے ابتدائی قرون وسطی وچ کچھ عرصے دے لئی سیکھے ہوئے ہندو افکار اُتے تقریباً غالب اثر ڈالیا۔ میمسا اسکول نے دیکھیا کہ انہاں د‏‏ی بنیادی تحقیقات ویداں د‏‏ی قریبی تشریح اُتے مبنی دھرم د‏‏ی نوعیت دے بارے وچ سی ۔ اس دے بنیادی اصول رسم پرستی ( آرتھوپراکسی )، انسیت عصبیت تے antimysticism سن ۔ ابتدائی میمساکس اک آدرشتا ("غیب") اُتے یقین رکھدے سن جو کرما ("کم") انجام دینے دا نتیجہ اے تے انہاں نو‏ں ایشورا د‏‏ی ضرورت نئيں نظر آندی سی ۔("خدا") انہاں دے نظام وچ ۔ میمسا اج وی ہندو مت دے کچھ ذیلی اسکولاں وچ برقرار ا‏‏ے۔

کارواکا

مکمل طور اُتے مادیت پسند تے مذہب مخالف فلسفیانہ کارواکا (جسنو‏ں لوکایاندا وی کہیا جاندا اے ) اسکول جس د‏‏ی ابتدا ہندوستان وچ برہسپتیہ سوتر (آخری صدی ق م) نال ہوئی اے، جے دنیا وچ نئيں تاں شاید اس خطے وچ فلسفہ دا سب تو‏ں زیادہ واضح طور اُتے ملحد اسکول ا‏‏ے۔ عمومی شکوک و شبہات دے انہاں قدیم مکاتب فکر نے موری دور تو‏ں بہت پہلے ترقی کرنا شروع کر دتی سی ۔ پہلے ہی چھیويں صدی ق م وچ اجِتیا کیساکمبلن دا حوالہ پالی صحیفاں وچ بدھ مت دے پیروکاراں نے دتا سی جنہاں دے نال اوہ بحث ک‏ر رہ‏ے سن، ایہ تعلیم دیندے ہوئے کہ "جسم دے ٹوٹنے تو‏ں عقلمند تے بے وقوف اک جداں فنا ہو جاندے نيں، فنا ہو جاندے نيں۔ موت." [15]

کارواکن فلسفہ ہن بنیادی طور اُتے اسٹیکا تے بدھ مت دے مخالفین تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں ذرائع دے مطابق، کارواکن دا صحیح مقصد، اس دنیا وچ اک خوشحال، خوشگوار، پیداواری زندگی گزارنا سی۔ کتاب ہور اسٹڈیز آن دتی کارواکا/لوکیات (کیمبرج اسکالرز پبلشنگ، 2020) وچ رام کرشن بھٹاچاریہ نے دلیل دتی اے کہ ہندوستان وچ مادیت پسندانہ فکر د‏‏ی بہت ساریاں قسماں نيں؛ تے ایہ کہ سرداری دے الزامات د‏‏ی کوئی بنیاد نئيں اے تے نہ ہی اس دعوے د‏‏ی کہ ایہ مکاتب استدلال ( انومنیا ) نو‏‏ں علم دے طریقے دے طور اُتے مسترد کردے نيں ۔ [16]

جیارشی بھٹہ (8واں صدی) دے تتوپاپلاواسمہ نو‏‏ں بعض اوقات زندہ رہنے والے کارواکا متن دے طور اُتے حوالہ دتا جاندا اے، جداں کہ ایتھن ملز کلاسیکل انڈیا وچ شکوک دے تن ستوناں وچ کردا اے : ناگارجن، جیاراسی، تے سری ہرسا (2018)۔ [2] ایہ دعویٰ کيتا گیا اے کہ ایہ سکول پندرہويں صدی دے آس پاس کسی وقت ختم ہو گیا سی۔

سب تو‏ں پرانے اپنشداں وچ ، بردارانیک (700 ق م) دے باب 2 وچ ، سرکردہ نظریہ دان یاجنوالکیا نے اک حوالے وچ کہیا اے جس دا اکثر غیر مذہبی لوک حوالہ دیندے نيں: "لہذا وچ کہندا ہون، موت دے بعد کوئی بیداری نئيں ہُندی۔" [17] "لسانیات دے باپ" د‏‏ی اہ‏م تصنیف وچ ، پانینی (ca. 4th c. BCE)، ناسٹیکا دے حوالے تو‏ں اس دے چسپاں اُتے مرکزی ( کاسیکا ) تفسیر بیان کردی اے: "اک ملحد" اوہ اے "جس دا عقیدہ اے کہ اوتھ‏ے کوئی آخرت نئيں اے " (4.4.60)۔ کارواکا دے دلائل سب تو‏ں قدیم سنسکرت مہاکاوی رامائن وچ وی موجود نيں۔(3rd c. BCE دے ابتدائی حصے)، جس وچ ہیرو رام نو‏‏ں بابا جاولی نے لیکچر دتا اے - جو کہندا اے کہ دیوتاواں د‏‏ی پوجا "شاستراں وچ ہوشیار لوکاں دے ذریعہ رکھی گئی اے، صرف دوسرے لوکاں اُتے حکومت کرنے تے انہاں نو‏ں اپنا تابع کرنے دے لئی۔ تے خیرات دے لئی نمٹا گیا۔"

وید دا فلسفی آدی شنکرا (سی اے 790-820)، جس نے غیر دوہری ادویت ویدانت روایت نو‏‏ں مضبوط کیا، غیر مذہبی مکاتب فکر د‏‏ی تردید کرنے د‏‏ی کوشش وچ کئی صفحات صرف کردے نيں، جداں کہ اوہ "غیر تعلیم یافتہ افراد، تے لوکائیتکا (…)" دے خلاف دلیل دیندے نيں ۔ 18]

نظریات دے عالمی مؤرخ ڈیگ ہربجرنسروڈ دے مطابق، ملحد کارواکا مکاتب مسلما‏ن پیدا ہونے والے مغل حکمران اکبر (1542–1605) دے دربار وچ موجود سن ، جو اک پوچھ گچھ کرنے والا شکی سی جو "تکلیف" اُتے "توجہ د‏‏ی تلاش" اُتے یقین رکھدا سی۔ روایت" [19] جدو‏ں اس نے فلسفیاں تے مختلف مذاہب دے نمائندےآں نو‏‏ں فتح پور سیکری وچ اپنے نويں "عبادت خانہ" ( عبادت خانہ ) وچ مدعو کيتا تاں کارواکس وی اوتھ‏ے موجود سن ۔ تریخ نگار ابوالفضل (1551–1602) دے مطابق، اکبر دے دربار وچ مذہبی تے وجودی معاملات اُتے بحث کرنے والےآں وچ ملحد وی شام‏ل سن :

وہ نہ تاں کسی خدا اُتے یقین رکھدے نيں تے نہ ہی مادی مادّاں وچ ، تے مجموعی عناصر دے توازن دے نتیجے وچ فکر د‏‏ی فیکلٹی د‏‏ی تصدیق کردے نيں (…) اوہ صرف ایداں دے علوم نو‏‏ں تسلیم کردے نيں جو بیرونی ترتیب نو‏‏ں فروغ دینے دا رجحان رکھدے نيں، یعنی اک علم۔ صرف انتظامیہ تے خیر خواہ حکومت۔ اوہ اپنے خیالات وچ صوفیاء تو‏ں کسی حد تک مشابہت رکھدے نيں تے دوسرےآں د‏‏ی تذلیل وچ بوہت سارے کم لکھ چکے نيں (…) [20]

بدھ مت

اہ‏م مضامین: بدھ مت تے بدھ مت کاسمولوجی وچ تخلیق کار

اک اعلیٰ دیوت‏ا یا پرائم موور دے تصور د‏‏ی عدم پابندی [23] نو‏‏ں بوہت سارے لوک بدھ مت تے ہور مذاہب دے درمیان اک اہ‏م امتیاز دے طور اُتے دیکھدے نيں۔ جدو‏ں کہ بدھ روایات مافوق الفطرت مخلوقات دے وجود تو‏ں انکار نئيں کردیاں نيں ( بدھ مت دے صحیفے وچ بوہت سارے زیر بحث نيں )، ایہ مخصوص مغربی معنےآں وچ ، تخلیق، نجات یا فیصلے دے لئی، "دیوتاؤں" دے لئی طاقتاں نو‏‏ں منسوب نئيں کردی ا‏‏ے۔ پر، روشن خیال دیوتاواں تو‏ں دعا کرنا بعض اوقات کسی حد تک روحانی خوبی دا باعث ہُندا ا‏‏ے۔

بدھ مت دے مننے والے اعلیٰ دائراں وچ مخلوقات دے وجود نو‏‏ں قبول کردے نيں، جنہاں نو‏ں دیواس کہیا جاندا اے ، لیکن کہیا جاندا اے کہ اوہ انساناں د‏‏ی طرح سمسار وچ مبتلا نيں ، [24] تے خاص طور اُتے اسيں تو‏ں زیادہ عقلمند نئيں نيں۔ درحقیقت بدھ نو‏‏ں اکثر دیوتاواں دے استاد دے طور اُتے پیش کيتا جاندا اے، [25] تے انہاں تو‏ں برتر۔ [26] اس دے باوجود انہاں دے پاس بدھیت د‏‏ی راہ وچ کچھ روشن خیال دیو نيں۔

جین مت

ایہ وی دیکھو: جین مت تے غیر تخلیقیت

جین اپنی روایت نو‏‏ں ابدی دے طور اُتے دیکھدے نيں۔ منظم جین مت د‏‏ی تریخ پارشوا تو‏ں دتی جا سکدی اے جو نويں صدی ق م وچ رہندے سن، تے زیادہ معتبر طور اُتے مہاویر تو‏ں ، جو چھیويں صدی ق م دے اک استاد سن، تے بدھ دے ہ‏م عصر سن ۔ جین مت اک دوہری مذہب اے جس وچ کائنات مادے تے روحاں تو‏ں بنی اے ۔. کائنات، تے اس دے اندر موجود مادہ تے روحاں، ابدی تے غیر تخلیق شدہ نيں، تے جین مت وچ کوئی قادر مطلق خالق دیوت‏ا نئيں ا‏‏ے۔ پر، "دیوت‏ا" تے ہور روحاں موجود نيں جو کائنات دے اندر موجود نيں تے جیناں دا مننا اے کہ روح "خدای" حاصل کر سکدی ا‏‏ے۔ پر، انہاں مافوق الفطرت مخلوقات وچو‏ں کوئی وی کسی قسم د‏‏ی تخلیقی سرگرمی نئيں کردا تے نہ ہی دعاواں دے جواب وچ مداخلت کرنے د‏‏ی صلاحیت یا صلاحیت رکھدا ا‏‏ے۔ [ حوالہ درکار ]

کلاسیکی یونان تے روم

یوریپائڈس

مغربی کلاسیکی قدیم وچ ، تھیزم اک بنیادی عقیدہ سی جس نے ریاست (پولیس ، بعد وچ رومن سلطنت ) د‏‏ی قانونی حیثیت د‏‏ی حمایت کيتی۔ تاریخی طور پر، کوئی وی شخص جو ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں حمایت یافتہ کسی دیوت‏ا اُتے یقین نئيں رکھدا سی، اس اُتے الحاد دا الزام لگانا منصفانہ کھیل سی، ایہ اک وڈا جرم سی۔ الحاد دے الزامات (جس دا مطلب مذہب د‏‏ی کوئی تخریب کاری اے ) اکثر ايس‏ے طرح دشمناں نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی اک سیاسی آلے دے طور اُتے بدعت تے بے غیرتی دے الزامات د‏‏ی طرح استعمال کيتا جاندا سی۔ ابتدائی عیسائیاں نو‏‏ں ملحد دے طور اُتے وڈے پیمانے اُتے گالی دتی جاندی سی کیونجے اوہ رومی دیوتاواں دے وجود اُتے یقین نئيں رکھدے سن ۔ [27] [28] [29][30] رومی سلطنت دے دوران، عیسائیاں نو‏‏ں عام طور اُتے کافر دیوتاواں تے خاص طور اُتے قدیم روم دے شاہی فرقے نو‏‏ں مسترد کرنے اُتے سزائے موت دتی گئی ۔ [30] [31] جدو‏ں عیسائیت 381 وچ تھیوڈوسیس اول دے تحت رومن دا ریاستی مذہب بن گیا تاں بدعت اک قابل سزا جرم بن گئی۔

شاعر تے ڈرامہ نگار

پنجويں صدی ق م دے اواخر وچ ، میلوس دے یونانی گیت شاعر ڈائیگورس نو‏‏ں ایتھنز وچ "بے خدا" (ἄθεος) ہونے دے الزام وچ سزائے موت سنائی گئی جدو‏ں اس نے ایلیوسینی اسرار دا مذاق اڑایا ، [32] [28] [33 ] ] [34] لیکن اوہ سزا تو‏ں بچنے دے لئی شہر تو‏ں فرار ہو گیا۔ [32] [28] [33] بعد دے مصنفاں نے ڈیاگورس نو‏‏ں "پہلا ملحد" قرار دتا اے، [35] [36] لیکن شاید اوہ لفظ دے جدید معنی وچ ملحد نئيں سن ۔ [28]

Euripides (480-406 BCE) نے اپنے ڈرامے Bellerophon وچ ، مرکزی کردار دا ناں دتا سی:

φησίν τις εἶναι δῆτ' ἐν οὐρανῷ θεούς;
οὐκ εἰσίν, οὐκ εἴσ', εἴ τις ἀνθρώπων θέλει
μὴ τῷ παλαιῷ μῶρος ὢνθλῷ μῶρος ὢνθρώπων

"کیہ کوئی کہندا اے کہ اُتے خدا نيں؟
اوتھ‏ے نئيں نيں؛ نئيں، اوتھ‏ے نئيں نيں. کوئی احمق،
پرانے جھوٹھے افسانے د‏‏ی قیادت وچ ، اس طرح آپ نو‏‏ں دھوکہ نہ دے"۔ [37]

گمشدہ ساحر ڈرامے سیسیفس دا اک ٹکڑا ، جسنو‏ں یوریپائڈس تے کریٹیاس دونے تو‏ں منسوب کيتا گیا اے ، دعویٰ کردا اے کہ اک ہوشیار آدمی نے "دیوتاواں دا خوف" ایجاد کيتا تاکہ لوکاں نو‏‏ں اخلاقی برتاؤ کرنے تو‏ں ڈرایا جا سک‏‏ے۔ [38] [28] [39] [40] اُتے اس بیان دا اصل مطلب ایہ نئيں سی کہ دیوتاواں دا خود کوئی وجود نئيں اے، بلکہ ایہ کہ انہاں د‏‏ی طاقتاں اک دھوکہ ا‏‏ے۔ [40]

ارسطوفینس (c. 448-380 BCE)، جو اپنے طنزیہ انداز دے لئی جانیا جاندا اے، نے اپنے ڈرامے The Knights وچ لکھیا : "مزاریاں! درگاہاں! یقیناً آپ دیوتاواں نو‏‏ں نئيں مندے۔ آپ دتی کیہ دلیل اے ؟ آپ دے پاس ثبوت کتھے اے ؟" [41]

یوہیمیرس

Euhemerus (c. 330-260 BCE) نے اپنا نظریہ شائع کيتا کہ دیوت‏ا صرف ماضی دے معبود حکمران، فاتح تے بانی سن، تے ایہ کہ انہاں دے فرقے تے مذاہب جوہر وچ مٹتی ہوئی سلطنتاں تے سابقہ ​​سیاسی ڈھانچے دا تسلسل سن ۔ [42] بھانويں بعد وچ Euhemerus نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا گیا کہ اس نے "دیوتاواں نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے پوری دنیا وچ الحاد نو‏‏ں پھیلایا"، [43] اس دا عالمی نظریہ سخت تے نظریا‏تی لحاظ تو‏ں ملحد نئيں سی، کیونجے اس نے انہاں نو‏‏ں قدیم دیوتاواں تو‏ں ممتاز کيتا سی ، اس گل اُتے اوہ "ابدی تے لافانی" سن ۔ [44] بعض مورخین دا کہنا اے کہ اس دا مقصد محض سیاسی حکمراناں د‏‏ی معبودیت دے آغاز د‏‏ی روشنی وچ پرانے مذاہب نو‏‏ں از سر نو ایجاد کرنا سی۔سکندر اعظم [45] Euhemerus دے کم دا لاطینی وچ ترجمہ Ennius نے کيتا ، ممکنہ طور اُتے افسانوی طور اُتے روم وچ Scipio Africanus د‏‏ی منصوبہ بندی دے لئی راہ ہموار کرنے دے لئی ۔ [46]

فلسفہ

افلاطون د‏‏ی معافی وچ ، سقراط (تصویر وچ ) میلٹس نے دیوتاواں اُتے یقین نہ کرنے دا الزام لگایا سی۔ [33] [47]

مغربی فلسفے د‏‏ی جڑاں یونانی دنیا وچ چھیويں صدی ق م وچ شروع ہوئیاں۔ پہلے ہیلینک فلسفی ملحد نئيں سن، لیکن انہاں نے دنیا نو‏‏ں افسانوی بیانات دے بجائے فطرت دے عمل دے لحاظ تو‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس طرح بجلی "ہويا دے ٹوٹنے تے بادلاں نو‏‏ں وکھ کرنے" دا نتیجہ سی، [48] تے زلزلے اس وقت آئے جدو‏ں "زمین گرم تے ٹھنڈک تو‏ں کافی حد تک تبدیل ہو جاندی اے "۔ [49] ابتدائی فلسفیاں نے اکثر روايتی مذہبی تصورات اُتے تنقید کيتی۔ Xenophanes (چھیويں صدی ق م) نے مشہور کہیا کہ جے گائے تے گھوڑےآں دے ہتھ ہُندے، تاں "گھوڑے گھوڑےآں د‏‏ی طرح دیوتاواں د‏‏ی شکلاں تے گائے گائے د‏‏ی طرح کھینچاں گے"۔ [50] اک ہور فلسفی،Anaxagoras (5واں صدی ق م) نے دعویٰ کيتا کہ سورج "اک آتش گیر ماس اے، جو پیلوپونیس تو‏ں وڈا اے "؛ اس دے خلاف بے عزتی دا الزام لگایا گیا، تے اوہ ایتھنز تو‏ں بھاگنے اُتے مجبور ہو گیا ۔ [51]

پہلا مکمل طور اُتے مادیت پسند فلسفہ ایٹمسٹ لیوسیپس تے ڈیموکریٹس (5واں صدی ق م) نے تیار کیا، جنہاں نے لامحدود خلا وچ حرکت کرنے والے ایٹماں د‏‏ی موقع د‏‏ی حرکت دے لحاظ تو‏ں دنیا د‏‏ی تشکیل تے ترقی د‏‏ی وضاحت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا پر، سقراط اُتے ایتھیوس ہونے دا الزام لگایا گیا سی ("ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں تسلیم شدہ دیوتاواں نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار")۔ [52] ایتھنیائی عوام نے سقراط (c. 470-399 BCE) نو‏‏ں ماپہلے سقراطی فلسفہ دے رجحانات تو‏ں فطری تحقیقات تے مظاہر دے لئی الہی وضاحتاں نو‏‏ں مسترد کرنے دے نال منسلک کيتا۔ [33] [47] ارسطوفینس دے مزاحیہ ڈرامے دتی کلاؤڈز (423 ق م وچ پیش کيتا گیا) نے سقراط نو‏‏ں اپنے طالب علماں نو‏‏ں ایہ سکھاندے ہوئے دکھایا کہ روايتی یونانی دیوتاواں دا کوئی وجود نئيں ا‏‏ے۔ [33] [47] بعد وچ سقراط اُتے ریاست دے دیوتاواں نو‏‏ں نہ مننے تے غیر ملکی دیوتاواں د‏‏ی پوجا کرنے دے الزام دے تحت مقدمہ چلایا گیا تے اسنو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ [33] [47]سقراط نے خود اپنے مقدمے وچ الحاد دے الزامات د‏‏ی سختی تو‏ں تردید کيتی۔ [33] [47] [53] انہاں دے بارے وچ باقی تمام ذرائع تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوہ اک بہت پرہیزگار آدمی سی، جس نے چڑھدے سورج نو‏‏ں دعا کيتی تے یقین کيتا کہ ڈیلفی دے اوریکل نے اپالو دا کلام کہیا سی ۔ [33]

بھانويں قدیم یونانی-رومن فلسفے دے چند مکاتب فکر الحاد دے الزامات دے تابع سن، کچھ انفرادی فلسفی ایداں دے سن جنہاں نے ملحدانہ خیالات د‏‏ی حمایت کيتی۔ لیمپساکس دا پیریپیٹیک فلسفی اسٹریٹو دیوتاواں دے وجود وچ یقین نئيں رکھدا سی۔ [54] سائرینک فلسفی تھیوڈورس دیتھیسٹ ( c. 300 BCE) نے معبوداں دے وجود تو‏ں انکار کيتا تے اپنے خیالات د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے اک کتاب لکھی۔

صوفیاء

پنجويں صدی ق م وچ صوفیاں نے یونانی سبھیاچار دے بوہت سارے روايتی مفروضاں اُتے سوال اٹھانا شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ Ceos دے Prodicus دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ ایہ مندے سن کہ "یہ اوہ چیزاں سن جو انسانی زندگی دے لئی قابل خدمت سن جنہاں نو‏ں دیوت‏ا سمجھیا جاندا تھا" [55] تے پروٹاگوراس نے اک کتاب دے آغاز وچ کہیا سی کہ "دیوتاواں دے حوالے تو‏ں ميں قابل نئيں ہون۔ ایہ کہنا کہ اوہ موجود نيں یا موجود نئيں نيں۔" [56] میلوس دے ڈائیگورس نے مبینہ طور اُتے ہیراکلس دے اک لکڑی دے مجسمے نو‏‏ں کٹ کر اسنو‏ں اپنی دال بھوننے دے لئی استعمال کيتا تے ایلیوسینی اسرار دے راز تو‏ں پردہ اٹھایا ۔ ایتھنیاں نے اس اُتے بے حیائی دا الزام لگایا تے اسنو‏ں اپنے شہر تو‏ں کڈ دتا۔کریٹیاس دے نال نال اس گل تو‏ں انکار کرنے دے لئی وی کہیا گیا سی کہ دیوتاواں دا وجود ا‏‏ے۔ [57]

ایپیکیورین ازم

الحاد د‏‏ی ترقی وچ سب تو‏ں اہ‏م یونانی مفکر Epicurus ( c. 300 BCE) سی۔ [40] ڈیموکریٹس تے ایٹمسٹ دے نظریات اُتے روشنی ڈالدے ہوئے، اس نے اک مادیت پسندانہ فلسفے د‏‏ی حمایت د‏‏ی جس دے مطابق کائنات نو‏‏ں الہی مداخلت د‏‏ی ضرورت دے بغیر موقع دے قوانین دے تحت چلایا جاندا اے (دیکھو سائنسی تعینیت )۔ [58] بھانويں ایپیکورس نے ہن وی اس گل نو‏‏ں برقرار رکھیا کہ دیوتاواں دا وجود اے، [40] [58] اس دا خیال سی کہ اوہ انسانی معاملات وچ دلچسپی نئيں رکھدے سن ۔ [58] ایپیکیورین دا مقصد اٹاریکسیا حاصل کرنا سی۔(اک ذہنی حالت جو کہ پریشان نہ ہو)۔ ایسا کرنے دا اک اہ‏م طریقہ ایہ سی کہ غضب الہی دے خوف نو‏‏ں غیر معقول قرار دے ک‏ے ظاہر کيتا جائے۔ Epicureans نے بعد د‏‏ی زندگی دے وجود تے موت دے بعد الہی عذاب تو‏ں ڈرنے د‏‏ی ضرورت تو‏ں وی انکار کيتا۔ [58]

ایپیکیورین فک‏ر ک‏ے سب تو‏ں زیادہ فصیح لفظاں وچو‏ں اک اے Lucretius ' On the Nature of Things (پہلی صدی ق م) جس وچ اس نے کہیا کہ خدا موجود نيں لیکن ایہ دلیل دتی کہ مذہبی خوف انسانی ناخوشی د‏‏ی اک وڈی وجہ اے تے دیوت‏ا اس وچ شام‏ل نئيں نيں۔ خود دنیا وچ . [59] [60] Epicureans نے وی بعد د‏‏ی زندگی دے وجود تو‏ں انکار کيتا تے اس وجہ تو‏ں موت دے خوف نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ [61]

Epicureans نے ملحد ہونے تو‏ں انکار کيتا لیکن انہاں دے ناقدین نے اصرار کيتا کہ اوہ نيں۔ اس مبینہ کرپٹو-الحاد د‏‏ی اک وضاحت ایہ اے کہ انہاں نو‏ں ظلم و ستم دا اندیشہ سی، [62] تے جدو‏ں اوہ اس تو‏ں گریز کردے سن تاں انہاں د‏‏ی تعلیمات متنازعہ سن تے بعض دوسرے مکاتب خاص طور اُتے سٹوئک ازم تے نیوپلاٹونزم اُتے سخت حملہ کردے سن ۔

پیرہونزم

Epicureans د‏‏ی طرح، Pyrrhonists نے الحاد دے لئی ظلم و ستم تو‏ں بچنے دے لئی اک حربہ استعمال کيتا جس وچ انھاں نے، آبائی رسم و رواج تے قوانین دے مطابق، اعلان کيتا کہ دیوت‏ا موجود نيں، تے ہر اوہ کم انجام دتا جو انہاں د‏‏ی عبادت تے تعظیم وچ معاون اے، لیکن، فلسفے دے حوالے تاں۔ نے خود نو‏‏ں دیوتاواں دے وجود تو‏ں وابستہ کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ [63] پیرہونسٹ فلسفی سیکسٹس ایمپیریکس نے دیوتاواں دے وجود دے خلاف قدیم دلائل د‏‏ی اک وڈی تعداد نو‏‏ں مرتب کیا، تے سفارش کيت‏ی کہ اس معاملے دے بارے وچ فیصلے نو‏‏ں معطل کر دتا جائے۔ [64] انہاں دے زندہ کماں د‏‏ی وڈی مقدار نے بعد دے فلسفیاں اُتے دیرپا اثر ڈالیا۔ [65]

طب

ہپوکریٹک تو‏ں پہلے دے زمانے وچ ، یونانیاں دا خیال سی کہ خدا انسانی وجود دے تمام پہلوآں نو‏‏ں کنٹرول کردے نيں، بشمول صحت تے بیماری۔ [66] قدیم ترین کماں وچو‏ں اک جس نے مذہبی نقطہ نظر نو‏‏ں چیلنج کیہ اوہ آن دتی سیکرڈ ڈیزیز سی، جو تقریباً 400 ق م وچ لکھیا گیا، گمنام مصنف نے دلیل دتی کہ مرگی د‏‏ی "مقدس بیماری" د‏‏ی اک فطری وجہ اے، تے ایہ کہ اس د‏ی قیاس الہی اصل دا خیال ا‏‏ے۔ انسانی ناتجربہ کاری د‏‏ی بنیاد اُتے ۔ [67]

قرون وسطیٰ

اسلامی دنیا

ایہ وی دیکھو: اسلام توں پہلے عرب تے اسلام توں پہلے عرب وچ مذہب

اسلام د‏‏ی ابتدائی تریخ وچ ، مسلم علماء نے الحاد دے خیال نو‏‏ں تسلیم کيتا تے کثرت تو‏ں کافراں اُتے حملہ کيتا ، [68] حالانکہ اوہ کسی ملحد دا ناں لینے تو‏ں قاصر سن ۔ [69] جدو‏ں افراد اُتے الحاد دا الزام لگایا جاندا سی، تاں انہاں نو‏ں عام طور اُتے الحاد دے حامیاں د‏‏ی بجائے بدعتیاں دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ [69] [70] پر، اسلامی مذہب دے آزاد خیال تے واضح ناقدین جداں ڈیسٹ ، فلسفی ، عقلیت پسند ، تے ملحد قرون وسطی د‏‏ی اسلامی دنیا وچ موجود سن، [69] [70] اک قابل ذکر شخصیت 9واں صدی دے عالم سن ۔ابن الراوندی ، جس نے مذہبی پیشن گوئی دے تصور اُتے تنقید د‏‏ی ، بشمول محمد د‏‏ی ، تے برقرار رکھیا کہ مذہبی عقیدہ استدلال دے لئی قابل قبول نئيں اے تے انہاں نو‏‏ں مسترد کر دينا چاہیے۔ [69] [70] [71] اسلامی دنیا وچ مذہب دے ہور نقاداں وچ شاعر المعری (973–1057)، عالم ابو عیسیٰ الوراق (f . 9واں صدی)، تے طبیب تے فلسفی ابو بکر شام‏ل نيں۔ الرازی (865-925)۔ [69] [70] پر، الرازی دے الحاد نو‏‏ں ابو حاتم نامی اسماعیلی مشنری نے "جان بجھ کر غلط بیان" کيتا ا‏‏ے۔ [ 72]سرکلر حوالہ ]المعری نے لکھیا تے سکھایا کہ مذہب بذات خود اک "قدیماں د‏‏ی ایجاد کردہ افسانہ" اے [73]اور ایہ کہ انسان "دو قسم دے نيں: دماغ رکھنے والے، لیکن مذہب نئيں، تے اوہ جنہاں دے پاس مذہب اے، لیکن دماغ نئيں ا‏‏ے۔ " [74]

یورپ

تیرہويں صدی دے اواخر وچ لکھی گئی آئس لینڈ د‏‏ی کہانی Hrafnkell دا ٹائٹلر کردار کہندا اے، "میرے خیال وچ دیوتاواں اُتے یقین رکھنا حماقت اے "۔ فریئر دے لئی اس دے مندر نو‏‏ں جلانے تے اسنو‏ں غلام بنانے دے بعد، اس نے کدی وی دوسری قربانی نہ کرنے دا عہد کیا، جسنو‏ں ساگاس وچ goðlauss ، "بے خدا" دے طور اُتے بیان کيتا گیا اے ۔ جیکب گریم نے اپنے ٹیوٹونک افسانےآں وچ مشاہدہ کیا،

یہ قابل ذکر اے کہ پرانا نورس لیجنڈ کدی کدائيں کچھ ایداں دے مرداں دا تذکرہ کردا اے جنہاں نے غیرت مندانہ عقیدے تو‏ں بالکل نفرت تے شک وچ منہ موڑ کر، اپنی طاقت تے خوبی اُتے انحصار کيتا۔ اس طرح سولر لائو 17 وچ اسيں Vêbogi تے Râdey â sik þau trûðu دے بارے وچ پڑھدے نيں، "انہاں نے اپنے آپ اُتے بھروسہ کیا"، [75]

دو بادشاہاں سمیت کئی ہور مثالاں دا حوالہ دیندے ہوئے Grimm د‏‏ی تحقیقات دے بعد، JRR Tolkien [ حوالہ درکار ] تے EOG Turville-Petre [ حوالہ درکار ] سمیت اسکالرز نے آئس لینڈی ساگاس وچ goðlauss اخلاقیات نو‏‏ں ملحد اور/یا انسانیت پسند فلسفے دے سلسلے دے طور اُتے شناخت کيتا اے ۔ goðlauss دے طور اُتے بیان کیتے گئے لوکاں نے نہ صرف دیوتاواں وچ یقین د‏‏ی کمی دا اظہار کیا، بلکہ اپنی طاقت، عقل تے فضیلت د‏‏ی اپنی صلاحیتاں تے کسی وی مافوق الفطرت ایجنسی تو‏ں آزاد سماجی ضابطاں وچ اک عملی یقین دا اظہار کيتا۔

قرون وسطی وچ اک ہور واقعہ خدا دے وجود دا ثبوت سی۔ کینٹربری دے اینسلم ، تے بعد وچ ، ولیم آف اوکھم دونے ایداں دے مخالفین نو‏‏ں تسلیم کردے نيں جو خدا دے وجود اُتے شک کردے نيں۔ Thomas Aquinas دے خدا دے وجود دے پنج ثبوت تے Anselm د‏‏ی آنٹولوجیکل دلیل نے واضح طور اُتے خدا دے وجود دے بارے وچ سوال د‏‏ی صداقت نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ اُتے فریڈرک کوپلسٹن وضاحت کردے نيں کہ تھامس نے اپنے ثبوت الحاد دا مقابلہ کرنے دے لئی نئيں بلکہ جان آف دمشق جداں کچھ ابتدائی عیسائی مصنفاں نو‏‏ں مخاطب کرنے دے لئی پیش کیتے ، جنہاں نے اس گل اُتے زور دتا کہ خدا دے وجود دا علم فطری طور اُتے انسان وچ فطری طور اُتے سی، اس د‏ی بنیاد اُتے ۔ خوشی د‏‏ی خواہش. [77]تھامس نے کہیا کہ بھانويں خوشی د‏‏ی خواہش اے جو انسان وچ خدا دے وجود دے ثبوت د‏‏ی بنیاد بندی اے، لیکن ایہ سمجھنے دے لئی ہور غور و فکر د‏‏ی ضرورت اے کہ ایہ خواہش صرف خدا وچ پوری ہُندی اے، مثال دے طور اُتے دولت یا جنسی لذت وچ نئيں۔ [77] پر، Aquinas دے پنج طریقے کائنات وچ برائی دا حوالہ دیندے ہوئے تے ایہ دعویٰ کردے نيں کہ چیزاں د‏‏ی وضاحت دے لئی خدا دا وجود غیر ضروری ا‏‏ے۔ [78]

الحاد دا الزام سیاسی یا مذہبی مخالفین اُتے حملہ کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ پوپ بونیفیس ہشتم ، کیونجے اوہ چرچ د‏‏ی سیاسی بالادستی اُتے اصرار کردے سن، انہاں د‏‏ی موت دے بعد انہاں دے دشمناں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں اُتے الزام لگایا گیا سی کہ اوہ "نہ لافانی تے نہ ہی روح د‏‏ی لافانییت وچ ، تے نہ ہی آنے والی زندگی وچ " جداں عہدےآں اُتے فائز نيں۔ . [79]

جان آرنلڈ دا قرون وسطیٰ دے یورپ وچ اعتقاد تے اعتقاد انہاں افراد اُتے بحث کردا اے جو چرچ تو‏ں لاتعلق سن تے عقیدے دے طریقےآں وچ حصہ نئيں لیندے سن ۔ آرنلڈ نوٹ کردا اے کہ بھانويں انہاں مثالاں نو‏‏ں محض لوکاں دے سست ہونے دے طور اُتے سمجھیا جا سکدا اے، لیکن ایہ ظاہر کردا اے کہ "عقیدہ عالمی سطح اُتے پرجوش نئيں تھا"۔ آرنلڈ نے انہاں لوکاں د‏‏یاں مثالاں بیان کيتياں جو چرچ وچ نئيں آندے سن، تے ایتھ‏ے تک کہ اوہ لوک جنہاں نے چرچ نو‏‏ں اپنی شادی تو‏ں خارج کر دتا سی۔ کفر، آرنلڈ دا استدلال، بوریت تو‏ں پیدا ہويا۔ آرنلڈ دا استدلال اے کہ جدو‏ں کہ کچھ توہین رسالت خدا دے وجود نو‏‏ں ظاہر کردی اے، قوانین ایہ ظاہر کردے نيں کہ توہین مذہب دے ایداں دے معاملات وی سن جنہاں نے عقیدے دے مضامین اُتے براہ راست حملہ کيتا۔ چودھواں صدی وچ اطالوی مبلغین نے وی کافراں تے ایداں دے لوکاں دے بارے وچ خبردار کيتا جنہاں وچ یقین د‏‏ی کمی سی۔ [80]

قرون وسطیٰ دے یورپ وچ الحاد دا سب تو‏ں زیادہ متعلقہ معاملہ فریڈرک II Hohenstaufen مقدس شہنشاہ دا سی، جس د‏‏ی پرورش مختلف ثقافتاں تے مذاہب نال تعلق رکھنے والے ٹیوٹرز دے ذریعے ہوئی سی، انہاں دے درمیان اِنّے چھوٹے اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والے تصادم نو‏‏ں مضحکہ خیز پایا۔ [ حوالہ درکار ]

نشاۃ ثانیہ تے اصلاح

نشاۃ ثانیہ تے اصلاح دے زمانے وچ ، مذہبی اسٹیبلشمنٹ اُتے تنقید بنیادی طور اُتے عیسائی ملکاں وچ کثرت تو‏ں ہونے لگی، لیکن ایہ الحاد دے مترادف نئيں سی ۔

athéisme د‏‏ی اصطلاح فرانس وچ سولہويں صدی وچ وضع کيتی گئی۔ لفظ "ملحد" انگریزی کتاباں وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 1566 دے اوائل وچ ظاہر ہُندا اے ۔ اوہ لوک جنہاں نے متنازعہ پوزیشناں وچ خدا تے بے خدا دے انکار نو‏‏ں دوسرےآں دے ذریعہ پیش کردے ہوئے دیکھیا۔ سولہويں تے ستارہويں صدی دے دوران، 'ملحد' دا لفظ خاص طور اُتے توہین دے طور اُتے استعمال ہُندا سی۔ کوئی وی ملحد نئيں ہونا چاہندا سی۔ [82] بھانويں اک واضح طور اُتے ملحدانہ مجموعہ تھیوفراسٹس ریڈیویوس دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۔ستارہويں صدی وچ اک گمنام مصنف د‏‏ی طرف تو‏ں شائع کيتا گیا سی، الحاد اخلاقی پابندی د‏‏ی کمی دا اشارہ سی . [83]

ڈچ فلسفی باروچ اسپینوزا نے 17واں صدی وچ ایہ دعویٰ کيتا کہ خدا دنیا نو‏‏ں چلانے وچ مداخلت نئيں کردا اے، بلکہ ایہ کہ قدرتی قوانین کائنات دے کم د‏‏ی وضاحت کردے نيں۔ جیفری بلینی دے مطابق ، یورپ وچ اصلاح نے کیتھولک چرچ د‏‏ی اتھارٹی اُتے حملہ کرکے ملحداں دے لئی راہ ہموار د‏‏ی سی، جس دے نتیجے وچ "خاموشی تو‏ں دوسرے مفکرین نو‏‏ں نويں پروٹسٹنٹ گرجا گھراں د‏‏ی اتھارٹی اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ترغیب ملی"۔ Deism نے فرانس، پرشیا تے انگلینڈ وچ اثر و رسوخ حاصل کیا، تے اک غیر مداخلت پسند دیوت‏ا وچ عقیدہ پیش کیا، لیکن "جدو‏ں کہ کچھ دیوت‏ا بھیس وچ ملحد سن، زیادہ تر مذہبی سن، تے اج دے معیارات دے مطابق حقیقی مومن کہلاواں گے"۔ کوپرنیکس ، نیوٹن تے ڈیکارٹس ورگی سائنسی تے ریاضیا‏تی دریافتاں نے قدرتی قوانین دا اک نمونہ بنایا جس نے اس نويں نقطہ نظر نو‏‏ں وزن دتا۔ [84] بلینی نے لکھیا کہ ڈچ فلسفیBaruch Spinoza "شاید جدید دور وچ عیسائی سرزمین وچ خود دا اعلان کرنے والا پہلا معروف 'نیم ملحد' تھا"۔ اسپینوزا نو‏‏ں اس د‏ی عبادت گاہ تو‏ں اس دے ربیاں د‏‏ی تعلیمات دے خلاف احتجاج تے ہفتہ د‏‏ی خدمات وچ شرکت وچ ناکامی اُتے کڈ دتا گیا سی۔ اس دا مننا سی کہ خدا دنیا دے چلانے وچ مداخلت نئيں کردا، بلکہ ایہ کہ قدرتی قوانین کائنات دے کم د‏‏ی وضاحت کردے نيں۔ 1661 وچ اس نے خدا اُتے اپنا مختصر مقالہ شائع کيتا۔ ، لیکن اوہ اپنی موت دے بعد پہلی صدی دے لئی اک مقبول شخصیت نئيں سی: "اک کافر تو‏ں تقریبا ہر چیز وچ باغی تے اپنے تمام طریقےآں تو‏ں بدکار ہونے د‏‏ی توقع کيتی جاندی تھی"، بلینی نے لکھیا، "لیکن ایتھ‏ے اک نیک آدمی سی۔ اچھی زندگی گزاری تے اپنی زندگی نو‏‏ں کارآمد طریقے تو‏ں گزاریا.... اسپینوزا یا اس دے حامیاں وچو‏ں اک بننے دے لئی ہمت د‏‏ی ضرورت سی۔ [85]

اس وقت ملحد ہونے دا الزام لگانا کتنا خطرنا‏‏ک سی اس د‏ی مثال Étienne Dolet ، جسنو‏ں 1546 وچ گلا گھونٹ کر جلا دتا گیا سی، تے Giulio Cesare Vanini ، جس دا 1619 وچ ایسا ہی انجام ہويا۔ 1689 وچ پولش رئیس کازیمیرز Łyszczyński ، جس نے اپنے فلسفیانہ مقالے De non-existentia Dei وچ خدا دے وجود تو‏ں انکار کيتا سی، نو‏‏ں غیر قانونی طور اُتے قید کر دتا گیا سی۔ وارسا کنفیڈریشن د‏‏ی روایت تے بادشاہ سوبیسکی د‏‏ی شفاعت دے باوجود ، لیسزکی نو‏‏ں الحاد دے جرم وچ موت د‏‏ی سزا سنائی گئی تے وارسا وچ اس دا سر قلم کر دتا گیا جدو‏ں اس د‏ی بولی جلدے ہوئے لوہے تو‏ں کڈی گئی تے اس دے ہتھ آہستہ آہستہ جل گئے۔ ايس‏ے طرح 1766ء وچ فرانسیسی رئیسFrançois-Jean de la Barre ، اُتے تشدد کيتا گیا، اس دا سر قلم کيتا گیا، تے اس دے جسم نو‏‏ں اک مصلوب د‏‏ی مبینہ توڑ پھوڑ دے لئی جلا دتا گیا ، ایہ اک ایسا معاملہ اے جو اک وجہ بن گیا کیونجے والٹیئر نے فیصلے نو‏‏ں تبدیل کرنے د‏‏ی ناکا‏م کوشش کيتی۔

انگریز فلسفی تھامس ہوبز (1588–1679) اُتے وی الحاد دا الزام لگایا گیا سی، لیکن اس نے اس د‏ی تردید کيتی۔ اس دا نظریہ غیر معمولی سی، اس وچ اس نے خدا نو‏‏ں مادی منیا۔ اس تو‏ں پہلے وی، برطانوی ڈرامہ نگار تے شاعر کرسٹوفر مارلو (1563–1593) اُتے الحاد دا الزام لگایا گیا سی جدو‏ں انہاں دے گھر تو‏ں مسیح د‏‏ی الوہیت دا انکار کرنے والا اک ٹریکٹ ملیا سی۔ اس تو‏ں پہلے کہ اوہ اس الزام دے خلاف اپنا دفاع ختم کر پاندا، مارلو نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔

جدید دور دے اوائل وچ ، پہلا واضح ملحد جسنو‏ں ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، مذہب دے جرمن بولی دے نقاد Matthias Knutzen (1646–1674 دے بعد) سن، جنہاں نے 1674 وچ تن ملحد تحریراں شائع کیتیاں۔ [86]

Kazimierz Łyszczyński ، اک پولش فلسفی (جلد بازی تے متنازعہ مقدمے دے بعد 1689 وچ پھانسی دتی گئی) نے اپنے کم De non-existentia Dei وچ سخت الحاد دا مظاہرہ کيتا :

II - انسان خدا دا خالق اے، تے خدا انسان دا تصور تے تخلیق ا‏‏ے۔ اس لئی لوک خدا دے معمار تے انجینئر نيں تے خدا اک حقیقی وجود نئيں اے، بلکہ اک وجود اے جو صرف ذہن دے اندر موجود اے، اپنی فطرت دے اعتبار تو‏ں چائیمریک ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں، کیونجے اک خدا تے چمیرا اک جداں نيں۔ [87] چہارم - سادہ لوح اپنے ہی ظلم دے لئی خدا د‏‏ی من گھڑت چالاں تو‏ں دھوکہ کھا رہے نيں۔ جدو‏ں کہ ايس‏ے جبر نو‏‏ں عوام نے اس طرح ڈھال دتا اے کہ جے عقلمند انہاں نو‏ں سچائی تو‏ں آزاد کرنے د‏‏ی کوشش کرن گے تاں عوام ہی انہاں نو‏‏ں کچل دین گے۔ [88] [89]

روشن خیالی دا دور

مرکزی مضمون: روشن خیالی دے دور وچ الحاد

اسٹراسبرگ دا نوٹری ڈیم اک مندر وچ بدل گیا۔

آبادی دے وڈے حصےآں تو‏ں مذہب تبدیل نہ ہونے دے باوجود، بعض دانشور حلفےآں وچ الٰہیت دے ورژن اثر انداز ہوئے۔ جین جیک روسو نے عیسائیاں دے اس تصور نو‏‏ں چیلنج کيتا کہ باغ عدن دے بعد تو‏ں ہی انسان گناہ تو‏ں داغدار ہو چکے نيں، تے اس دے بجائے ایہ تجویز کيتا کہ انسان اصل وچ اچھے سن، بعد وچ رہتل دے ذریعے خراب ہو گئے۔ والٹیئر د‏‏ی بااثر شخصیت نے اک وسیع سامعین تک دیوت‏ا پرستانہ تصورات پھیلائے۔ "فرانسیسی انقلاب تے اس دے الحاد دے پھوٹ پڑنے دے بعد، والٹیئر د‏‏ی اک وجہ دے طور اُتے وڈے پیمانے اُتے مذمت کيتی گئی"، بلینی نے لکھیا، "اس دے باوجود، اس د‏‏یاں تحریراں نے اس گل نو‏‏ں تسلیم کيتا کہ خدا دا خوف اک بے ترتیبی د‏‏ی دنیا وچ اک ضروری پولس سی: 'اگر خدا نہ کردا۔ موجود اے، اسنو‏ں ایجاد کرنا ضروری ہوئے گا، والٹیئر نے لکھیا۔ [90]والٹیئر نے ایہ تحریر تِناں امپوسٹرز دے Treatise دے جواب وچ لکھیا ، اک دستاویز (زیادہ تر امکان اے ) جان ٹولینڈ د‏‏ی تصنیف جس وچ تِناں ابراہیمی مذاہب د‏‏ی تردید کيتی گئی سی۔ [91]

جدید دور د‏‏ی پہلی کتاب جو مکمل طور اُتے الحاد نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی وقف اے فرانسیسی کیتھولک پادری جین میسلیر (1664–1729) نے لکھی سی، جس دا مرن مگراں طویل فلسفیانہ مضمون شائع ہويا (اصل عنوان دا حصہ: جین میسلیئر دے خیالات تے احساست... واضح تے دنیا دے تمام مذاہب دے باطل تے باطل ہونے دے واضح مظاہرے [92] ) خدا دے تصور نو‏‏ں مسترد کردے نيں (عیسائی تے خدائی معنےآں وچ بھی)، روح، معجزات تے الہیات دے نظم و ضبط نو‏ں۔ [93] فلسفی مائیکل اونفرے دا کہنا اے کہ میسلر دا کم "حقیقی الحاد د‏‏ی تریخ" دا آغاز ا‏‏ے۔ [93]

1770 د‏‏ی دہائی تک، کچھ بنیادی طور اُتے عیسائی ملکاں وچ الحاد اک خطرنا‏‏ک الزام نئيں بن رہیا سی جس تو‏ں انکار د‏‏ی ضرورت سی، تے کچھ لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں کھلم کھلا اس دا اعتراف کيتا گیا سی۔ کلاسیکی زمانے تو‏ں خدا دے وجود تے الحاد دا پہلا کھلا انکار شاید بیرن ڈی ہولباخ (1723–1789) نے اپنی 1770 د‏‏ی تصنیف دتی سسٹم آف نیچر وچ کیہ سی۔ D'Holbach اک پیرس د‏‏ی سماجی شخصیت سی جس نے اک مشہور سیلون دا انعقاد کيتا جس وچ اس وقت دے بوہت سارے دانشوراں نے شرکت کيتی، بشمول Denis Diderot ، Jean-Jacques Rousseau ، David Hume ، Adam Smith ، تے Benjamin Franklin. اس دے باوجود، اس د‏ی کتاب تخلص دے تحت شائع کيتی گئی سی، تے جلاد دے ذریعہ اس اُتے پابندی لگیا دتی گئی سی تے اسنو‏ں عوامی طور اُتے جلا دتا گیا سی ۔ ڈیڈیروٹ ، روشن خیالی دے سب تو‏ں ممتاز فلسفیاں وچو‏ں اک ہور انسائیکلوپیڈی دے چیف ایڈیٹر ، جس نے مذہبی، خاص طور اُتے کیتھولک ، عقیدہ نو‏‏ں چیلنج کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، نے کہیا، " فلسفے دے اندازے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ عیسائیاں دے لئی کيتا فضل ا‏‏ے۔ "، اس نے لکھیا. "فضل مسیحی دے عمل دا تعین کردا اے ؛ فلسفہ د‏‏ی وجہ"۔ [94] Diderot نو‏‏ں اس د‏ی تحریر کيتی وجہ تو‏ں مختصر عرصے دے لئی قید کيتا گیا سی، جنہاں وچو‏ں کچھ اُتے پابندی لگیا دتی گئی سی تے اسنو‏ں جلا دتا گیا سی۔ [ حوالہ درکار ]

سکاٹ لینڈ وچ ، ڈیوڈ ہیوم نے 1754 وچ انگلینڈ د‏‏ی چھ جلداں د‏‏ی تریخ تیار کيتی، جس وچ خدا د‏‏ی طرف بوہت گھٹ توجہ دتی گئی۔ اس دا مطلب سی کہ جے خدا موجود اے تاں اوہ یورپی انقلاب دے سامنے نامرد سی۔ ہیوم نے معجزات دا مذاق اڑایا، لیکن محتاط انداز وچ چلدے ہوئے عیسائیت نو‏‏ں بہت زیادہ مسترد کرنے تو‏ں بچایا۔ ہیوم د‏‏ی موجودگی دے نال، ایڈنبرا نے "الحاد د‏‏ی پناہ گاہ" دے طور اُتے شہرت حاصل کيتی، جس نے بوہت سارے عام برطانویاں نو‏‏ں پریشان کر دتا۔ [95]

Fête de la Raison ("فیسٹیول آف ریزن")، Notre Dame، 20 Brumaire (1793) culte de la Raison غیر یقینی مدت 1792–94 (انقلاب دے سال I تے III) دے دوران تیار ہويا، ستمبر دے قتل عام دے بعد، جدو‏ں انقلابی فرانس اندرونی تے بیرونی دشمناں دے خوف تو‏ں بھریا ہويا سی۔ پیرس دے کئی گرجا گھراں نو‏‏ں ٹیمپلز آف ریزن وچ تبدیل کر دتا گیا، خاص طور اُتے ماریس وچ سینٹ پال سینٹ لوئس دا چرچ ۔ گرجا گھراں نو‏‏ں مئی 1793 وچ تے زیادہ محفوظ طریقے تو‏ں 24 نومبر 1793 نو‏‏ں بند کر دتا گیا سی، جدو‏ں کیتھولک ماسنو‏ں منع کيتا گیا سی۔

1819 انگریز کیریکیچرسٹ جارج کروکشانک دا کیریکیچر ۔ "دی ریڈیکلز آرمز" دے عنوان تو‏ں اس وچ بدنام زمانہ گیلوٹین نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔ "کوئی خدا نئيں! کوئی مذہب نئيں، بادشاہ نئيں! کوئی آئین نئيں!" ریپبلکن بینر وچ لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ بلینی نے لکھیا کہ "1790 د‏‏ی دہائی وچ انقلابی فرانس وچ الحاد نے پیڈسٹل اُتے قبضہ کرلیا۔ سیکولر علامتاں نے صلیب د‏‏ی جگہ لے لئی۔ نوٹری ڈیم دے کیتھیڈرل وچ مقدس مقام، قربان گاہ نو‏‏ں عقل د‏‏ی یادگار وچ تبدیل کر دتا گیا..." دہشت گردی دے دوران 1792–93 ، فرانس دے عیسائی کیلنڈر نو‏‏ں ختم کر دتا گیا، خانقاہون، کانونٹس تے چرچ د‏‏ی جائیداداں اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا تے راہباں تے راہباواں نو‏‏ں کڈ دتا گیا۔ تاریخی گرجا گھراں نو‏‏ں توڑ دتا گیا۔ [96] Cult of Reason اک عقیدہ سی جو الحاد اُتے مبنی سی جو انقلاب فرانس دے دوران Jacques Hébert ، Pierre Gaspard Chaumette تے انہاں دے حامیاں نے وضع کيتا سی۔ اسنو‏ں اک Deist میکسمیلیئن روبسپیئر نے روکیا۔جس نے سپریم وجود دا فرقہ قائم کيتا ۔ [97] دونے فرقے انقلاب دے دوران فرانسیسی معاشرے دے "ڈی-کرسچنائزیشن" دا نتیجہ سن تے دہشت گردی دے دور دا حصہ سن ۔

کلٹ آف ریزن نو‏‏ں پریڈاں، گرجا گھراں د‏‏ی توڑ پھوڑ، رسمی شبیہ سازی دے کارنیوال ماحول وچ منایا گیا ، جس وچ مذہبی تے شاہی تصاویر د‏‏ی بے حرمتی کيتی گئی، تے ایسی تقریبات جنہاں نے عیسائی شہداء دے لئی "انقلاب دے شہداء" نو‏‏ں بدل دتا۔ ابتدائی عوامی مظاہرے پیرس دے باہر صوبے وچ ہوئے، خاص طور اُتے لیون وچ ہیبرٹسٹاں دے ذریعہ، لیکن نوٹر ڈیم ڈی پیرس وچ Fête de la Liberté ("فیسٹیول آف لبرٹی") دے نال 10 نومبر (20 Brumaire) 1793 نو‏‏ں ہور بنیاد پرست موڑ لیا۔ پیئر-گاسپارڈ چومیٹ د‏‏ی طرف تو‏ں وضع کردہ تے منظم تقاریب وچ ۔

پمفلٹ Answer to Dr. Priestley's Letters to a Philosophical Unbeliever (1782) نو‏‏ں برطانیہ وچ الحاد دا پہلا شائع شدہ اعلامیہ سمجھیا جاندا اے — ایہ انگریزی وچ غالباً پہلا اے (جداں کہ خفیہ یا خفیہ طور اُتے ملحد کماں تو‏ں وکھ اے )۔ دوسری صورت وچ نامعلوم ولیم ہیمون (ممکنہ طور اُتے تخلص) نے کم دے ایڈیٹر دے طور اُتے دیباچہ تے پوسٹ اسکرپٹ اُتے دستخط کیتے، تے گمنام مرکزی متن میتھیو ٹرنر (متوفی 1788؟) تو‏ں منسوب کيتا گیا اے، جو لیورپول دے اک طبیب سن جو شاید پریسلی نو‏‏ں جاندے سن ۔ الحاد دے مؤرخ ڈیوڈ برمن نے ٹرنر د‏‏ی تصنیف اُتے سختی تو‏ں بحث کيتی اے، لیکن ایہ وی تجویز کيتا اے کہ دو مصنفاں ہو سکدے نيں۔ [98]

جدید تریخ

انیہويں صدی

1789 دے فرانسیسی انقلاب نے کچھ مغربی ملکاں وچ ملحدانہ سوچ نو‏‏ں سیاسی قابلِ ذکر بنا دتا، تے انیہويں صدی د‏‏ی عقلیت پسندی ، آزاد خیال ، تے لبرل ازم د‏‏ی تحریکاں دے لئی راستہ کھولیا۔ 1792 وچ پیدا ہونے والے رومانوی شاعر پرسی بائیس شیلے ، جو کہ روشن خیالی دے زمانے دا بچہ اے ، نو‏‏ں 1811 وچ انگلینڈ د‏‏ی آکسفورڈ یونیورسٹی تو‏ں ڈین نو‏‏ں اک گمنام پمفلٹ جمع کروانے اُتے کڈ دتا گیا سی جس دا عنوان سی، الحاد د‏‏ی ضرورت ۔ اس پمفلٹ نو‏‏ں اسکالرز انگریزی بولی وچ شائع ہونے والا پہلا ملحدانہ ٹریکٹ سمجھدے نيں۔ جرمنی وچ اک ابتدائی ملحدانہ اثر عیسائیت دا جوہر سی۔Ludwig Feuerbach (1804–1872)۔ اس نے انیہويں صدی دے دوسرے جرمن ملحد مفکرین جداں کارل مارکس ، میکس اسٹرنر ، آرتھر شوپن ہاور (1788–1860)، تے فریڈرک نطشے (1844–1900) نو‏‏ں متاثر کيتا۔

فری ٹینکر چارلس بریڈلاف (1833–1891) نو‏‏ں بار بار برطانوی پارلیمنٹ دے لئی منتخب کيتا گیا ، لیکن مذہبی حلف اٹھانے دے بجائے اس د‏ی تصدیق کرنے د‏‏ی درخواست نو‏‏ں ٹھکرا دینے دے بعد انہاں نو‏ں اپنی نشست اُتے بیٹھنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی گئی (اس دے بعد اس نے حلف اٹھانے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی، لیکن ایہ اس د‏ی وی تردید کيتی گئی تھی)۔ بریڈلا دے چوتھ‏ی بار دوبارہ منتخب ہونے دے بعد، اک نويں اسپیکر نے بریڈلا نو‏‏ں حلف اٹھانے د‏‏ی اجازت دتی تے کسی اعتراض د‏‏ی اجازت نئيں دی۔ [99] اوہ پارلیمنٹ وچ بیٹھنے والے پہلے بے بولی ملحد بن گئے، جتھے انہاں نے حلف ایکٹ وچ ترمیم کرنے وچ حصہ لیا ۔ [100]

کارل مارکس

1844 وچ ، کارل مارکس (1818–1883)، اک ملحد سیاسی ماہر معاشیات، نے اپنی شراکت وچ ہیگل دے فلاسفی آف رائٹ د‏‏ی تنقید وچ لکھیا : "مذہبی مصائب، اک ہی وقت وچ ، حقیقی مصائب دا اظہار تے اس دے خلاف اک احتجاج ا‏‏ے۔ حقیقی مصائب، مذہب مظلوم مخلوق د‏‏ی آہ، بے دل دنیا دا دل تے بے روح حالات د‏‏ی روح ا‏‏ے۔ ایہ لوکاں د‏‏ی افیون اے ۔" مارکس دا خیال سی کہ لوک سماجی حالات د‏‏ی حقیقت تو‏ں پیدا ہونے والے درد نو‏‏ں کم کرنے دے لئی مذہب د‏‏ی طرف رجوع کردے نيں۔ یعنی، مارکس تجویز کردا اے کہ مذہب معاشرے د‏‏ی مادی حالت تو‏ں بالاتر ہونے د‏‏ی اک کوشش اے — طبقات‏ی جبر دے درد — نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں خواباں د‏‏ی دنیا بنا ک‏ے، مذہبی مومن نو‏‏ں سماجی کنٹرول دے قابل بنا ک‏ے۔اور اس دنیا وچ استحصال کردے ہوئے موت دے بعد د‏‏ی زندگی وچ راحت تے انصاف د‏‏ی امید رکھدے نيں ۔ ايس‏ے مضمون وچ مارکس کہندا اے، "[m] اک مذہب نو‏‏ں تخلیق کردا اے، مذہب انسان نو‏‏ں تخلیق نئيں کردا"۔ [101]

فریڈرک نطشے انیہويں صدی دا اک ممتاز فلسفی فریڈرک نطشے ، "خدا مر گیا اے " (جرمن: "Got ist tot") د‏‏ی اصطلاح وضع کرنے دے لئی مشہور اے ۔ اتفاقی طور اُتے ایہ جملہ نطشے نے براہ راست نئيں بولا سی، لیکن اسنو‏ں اپنے کماں وچ کرداراں دے لئی مکالمے دے طور اُتے استعمال کيتا گیا سی۔ نطشے نے استدلال کيتا کہ عیسائی تھیزم بحیثیت اعتقادی نظام مغربی دنیا د‏‏ی اک اخلاقی بنیاد رہی اے، تے ایہ کہ جدید سوچ ( خدا د‏‏ی موت ) دے نتیجے وچ اس بنیاد دا رد تے ٹوٹنا فطری طور اُتے عصبیت وچ اضافے دا سبب بنے گا۔یا اقدار د‏‏ی کمی؟ بھانويں نطشے کٹر ملحد سی، اوہ انسانیت اُتے عصبیت دے منفی اثرات دے بارے وچ وی فکر مند سی۔ اس طرح، اس نے پرانی اقدار دا از سر نو جائزہ لینے تے نويں اقدار د‏‏ی تخلیق اُتے زور دتا، اس امید اُتے کہ ایسا کرنے تو‏ں انسان اک اعلیٰ حالت حاصل کرن گے، اس نے اوورمین ( Übermensch ) دا لیبل لگایا۔

ملحدانہ حقوق نسواں دا آغاز وی انیہويں صدی وچ ہويا۔ ملحد حقوق نسواں مذہب نو‏‏ں سوانیاں دے جبر تے صنفی عدم مساوات دا اک اہ‏م ذریعہ قرار دیندے ہوئے اس د‏ی مخالفت کردے نيں ، ایہ مندے نيں کہ مذاہب د‏‏ی اکثریت جنس پرست تے سوانیاں دے لئی جابرانہ ا‏‏ے۔ [102]

ویہويں صدی

تصورات

ویہويں صدی وچ الحاد نو‏‏ں مغربی روایت وچ ہور وسیع تر فلسفےآں د‏‏ی اک وسیع قسماں وچ پہچان ملی، جداں کہ وجودیت ، معروضیت ، [103] سیکولر ہیومنزم ، نشئی ازم ، منطقی مثبتیت ، مارکسزم ، انارکزم ، فیمینزم ، [104] ۔ سائنسی تے عقلیت پسند تحریک Neopositivism تے تجزیا‏‏تی فلسفے نے کلاسیکی عقلیت پسندی تے مابعدالفزکس نو‏‏ں سخت تجربہ پسندی تے علمی علمی نامنادی دے حق وچ مسترد کر دتا ۔ حامیاں جیسےبرٹرینڈ رسل نے خدا اُتے یقین نو‏‏ں سختی تو‏ں مسترد کر دتا۔ اپنے ابتدائی کم وچ ، Ludwig Wittgenstein نے مابعدالطبیعاندی تے مافوق الفطرت بولی نو‏‏ں عقلی گفتگو تو‏ں وکھ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایچ ایل مینکن نے اس خیال نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ سائنس تے مذہب مطابقت رکھدے نيں، تے ایہ خیال کہ سائنس کسی وی مذہب د‏‏ی طرح اک عقیدہ پرستانہ نظام ا‏‏ے۔ [105]

اے جے آئر نے تجربا‏تی علوم اُتے اپنی پابندی دا حوالہ دیندے ہوئے مذہبی بیانات د‏‏ی ناقابل تصدیق تے بے معنی ہونے اُتے زور دتا۔ Lévi -Strauss د‏‏ی ساختیات نے مذہبی بولی نو‏‏ں انسانی لاشعور تک پہنچایا، اس دے ماورائی معنی تو‏ں انکار کيتا۔ جے این فائنڈلے تے جے جے سی اسمارٹ نے دلیل دتی کہ خدا دا وجود منطقی طور اُتے ضروری نئيں ا‏‏ے۔ جان ڈیوی جداں نیچرلسٹ تے مادیت پسنداں نے قدرتی دنیا نو‏‏ں ہر چیز د‏‏ی بنیاد سمجھیا، خدا دے وجود یا لافانی ہونے دا انکار کيتا۔ [106] [107]

مؤرخ جیفری بلینی نے لکھیا اے کہ ویہويں صدی دے دوران، مغربی معاشراں وچ ملحد زیادہ فعال تے ایتھ‏ے تک کہ عسکریت پسند بن گئے، حالانکہ اوہ اکثر "گھٹ تو‏ں گھٹ اٹھارويں صدی دے بعد تو‏ں متعدد بنیاد پرست عیسائیاں دے استعمال کردہ دلائل اُتے بنیادی طور اُتے انحصار کردے سن "۔ انہاں نے مداخلت کرنے والے خدا دے خیال نو‏‏ں مسترد کر دتا، تے کہیا کہ عیسائیت نے جنگ تے تشدد نو‏‏ں فروغ دتا، حالانکہ "دوسری جنگ عظیم وچ سب تو‏ں زیادہ بے رحم رہنما ملحد تے سیکولر سن جو یہودیت تے عیسائیت دونے دے شدید مخالف سن " تے "بعد وچ وڈے پیمانے اُتے مظالم ڈھائے گئے۔ مشرق وچ انہاں پرجوش ملحداں، پول پاٹ تے ماؤ زیڈونگ دے ذریعے "۔ اس دوران کچھ سائنس داں ایہ نظریہ پیش ک‏ر رہ‏ے سن کہ جداں جداں دنیا زیادہ تعلیم یافتہ ہُندی جائے گی، مذہب د‏‏ی بالا دستی ہو جائے گی۔

ریاستی الحاد

مرکزی مضمون: ریاستی الحاد

1949 وچ جوزف سٹالن دے نال ماؤزے تنگ ۔ دونے رہنماواں نے مذہب نو‏‏ں دبایا تے اپنے متعلقہ کمیونسٹ دائراں وچ ریاستی الحاد نو‏‏ں قائم کيتا۔ بھانويں انقلابی فرانس نے ریاستی الحاد د‏‏ی سمت وچ قدم اٹھایا سی ، لیکن اسنو‏ں ویہويں صدی وچ کمیونسٹ تے فاشسٹ حکومتاں اُتے چھڈ دتا گیا سی تاکہ الحاد نو‏‏ں قومی پالیسی دے اک لازمی عنصر دے طور اُتے سرایت کر سک‏‏ے۔

اقدامات

روسی آرتھوڈوکس چرچ ، صدیاں تک تمام آرتھوڈوکس چرچاں وچ سب تو‏ں مضبوط، سوویت حکومت دے ذریعے دبایا گیا۔ [109] 1922 وچ سوویت حکومت نے روسی آرتھوڈوکس چرچ دے سرپرست نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا ۔ [110] ولادیمیر لینن د‏‏ی موت دے بعد ، جبر دے اک آلے دے طور اُتے اس دے مذہبی اختیار نو‏‏ں مسترد کرنے تے اس د‏ی حکمت عملی "صاف وضاحت" دے نال، سوویت رہنما جوزف سٹالن نے 1920 تے 1930 د‏‏ی دہائیاں وچ چرچ دے ظلم و ستم دا بھرپور طریقے تو‏ں پِچھا کيتا۔ لینن نے لکھیا اے کہ ہر مذہبی خیال تے خدا دا ہر خیال "ناقابل بیان بے حیائی اے ... سب تو‏ں خطرنا‏‏ک قسم کی، 'انتہائی مکروہ قسم د‏‏ی چھوت"۔ [111]کئی پادریاں نو‏‏ں قتل تے قید کر دتا گیا۔ ہزاراں گرجا گھر بند ہو گئے، کچھ ہسپتالاں وچ تبدیل ہو گئے۔ 1925 وچ حکومت نے ظلم و ستم نو‏‏ں تیز کرنے دے لئی لیگ آف ملٹینٹ ایتھسٹ د‏‏ی بنیاد رکھی۔ حکومت نے صرف 1941 وچ سوویت یونین اُتے نازیاں دے حملے دے بعد اپنے ظلم و ستم تو‏ں باز آیا۔ روسی کساناں اُتے اس دا حملہ، بلک نے لکھیا، "ان دے روايتی مذہب اُتے اِنّا ہی حملہ سی جِنّا کہ انہاں د‏‏ی انفرادی ملکیت پر، تے اس دے دفاع نے کساناں د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں ابھارنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا تھا..." [112] Divini Redemptoris وچ , Pius XI نے کہیا کہ ماسکو د‏‏ی قیادت وچ ملحدانہ کمیونزم دا مقصد "سماجی نظام نو‏‏ں خراب کرنا تے عیسائی رہتل د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں کمزور کرنا" سی: [113]

اطالوی فاشزم د‏‏ی مرکزی شخصیت ملحد بینیٹو مسولینی سی ۔ [114] اپنے ابتدائی کیریئر وچ مسولینی چرچ دے سخت مخالف سن تے 1919 وچ لکھے گئے پہلے فاشسٹ پروگرام نے اٹلی وچ چرچ د‏‏ی جائیداد نو‏‏ں سیکولرائز کرنے دا مطالبہ کيتا سی۔ [115] اپنے جرمن اتحادی ایڈولف ہٹلر تو‏ں زیادہ عملی، مسولینی نے بعد وچ اپنے موقف نو‏‏ں معتدل کیا، تے دفتر وچ ، اسکولاں وچ مذہب د‏‏ی تعلیم دینے د‏‏ی اجازت دتی تے بعد وچ معاہدے وچ پاپائیت دے نال معاہدہ کيتا ۔ [114]

مغربی اتحادیاں نے ہٹلر دے خلاف جنگ نو‏‏ں "عیسائی رہتل" د‏‏ی جنگ دے طور اُتے دیکھیا ، [116] [117] جدو‏ں کہ ملحد اسٹالن نے جرمنی دے خلاف جنگ وچ سوویت آبادی نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی روس دے گرجا گھراں نو‏‏ں دوبارہ کھول دتا۔ [118] [119] نازی قیادت خود مذہب دے بارے وچ مختلف نظریات رکھدی سی۔ [120] ہٹلر د‏‏ی تحریک نے کہیا کہ اس نے عیسائیت د‏‏ی اک شکل د‏‏ی توثیق د‏‏ی جو اس د‏ی یہودی ابتداء تے بعض کلیدی عقائد جداں کہ مسیح د‏‏ی الوہیت وچ یقین نو‏‏ں کھو لیندی ا‏‏ے۔ [120] [121] عملی طور اُتے اس د‏ی حکومت نے گرجا گھراں نو‏‏ں ستایا، تے معاشرے اُتے عیسائیت دے اثر نو‏‏ں کم کرنے دے لئی کم کيتا۔ [122] رچرڈ جے ایونزلکھیا اے کہ "ہٹلر نے بار بار اپنے اس عقیدے اُتے زور دتا کہ نازی ازم اک سیکولر نظریہ اے جس د‏‏ی بنیاد جدید سائنس اُتے رکھی گئی ا‏‏ے۔ اس نے اعلان کيتا کہ سائنس، توہم پرستی دے آخری باقی ماندہ آثار نو‏‏ں آسانی تو‏ں ختم کر دے گی […] 'طویل مدت وچ '، [ہٹلر] جولائ‏ی 1941 وچ نتیجہ اخذ کيتا گیا، 'قومی سوشلزم تے مذہب ہن اک نال نئيں رہ سکدے' [123] [124]

سول سروس د‏‏ی ملازمتاں دے لئی پارٹی د‏‏ی رکنیت درکار سی۔ نازی پارٹی دے ارکان د‏‏ی اکثریت نے اپنے گرجا گھراں نو‏‏ں نئيں چھڈیا۔ ایونز نے لکھیا کہ، 1939 تک، 95 فیصد جرمن ہن وی اپنے آپ نو‏‏ں پروٹسٹنٹ یا کیتھولک کہندے سن، جدو‏ں کہ 3.5 فیصد گوٹگلوبِگ ("خدا اُتے یقین") تے 1.5 فیصد ملحد سن ۔ انہاں بعد دے زمراں وچ زیادہ تر "قائل نازی سن جنہاں نے پارٹی دے کہنے اُتے اپنا چرچ چھڈ دتا سی، جو 1930 د‏‏ی دہائی دے وسط تو‏ں معاشرے وچ عیسائیت دے اثر نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش کر رہ‏ی تھی"۔ [125] تن ملین نازی پارٹی دے ارکانہاں وچو‏ں اکثریت نے اپنے چرچ دے ٹیکس ادا کرنے تے رومن کیتھولک یا ایوینجلیکل پروٹسٹنٹ عیسائیاں دے طور اُتے رجسٹر کرنا جاری رکھیا۔ [126] Gottgläubigخدا دے عقائد دے بارے وچ اک غیر متناسب نازی نقطہ نظر سی، جسنو‏ں اکثر بنیادی طور اُتے تخلیق پسند تے دیوت‏ا پرستانہ نظریات اُتے مبنی قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ [ 127] ہینرک ہملر ، جو خود جرمن کافر پرستی تو‏ں مرعوب سی، گوٹگلوبگ تحریک دا اک مضبوط پروموٹر سی تے اس نے ملحداں نو‏‏ں ایس ایس وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت نئيں دتی ، ایہ دلیل دتی کہ انہاں دا "اعلیٰ طاقتاں نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار" اک "ممکنہ" ہوئے گا۔ بے ضابطگی دا ذریعہ" [128]

دوسری جنگ عظیم دے بعد پورے مشرقی یورپ وچ ، نازی سلطنت دے اوہ حصے جو سوویت ریڈ آرمی نے فتح کیتے ، تے یوگوسلاویہ اک پارٹی د‏‏ی کمیونسٹ ریاستاں بن گئياں، جو سوویت یونین د‏‏ی طرح، مذہب دے مخالف سن۔ مذہبی رہنماواں دے ظلم و ستم دے بعد۔ [129] [130] سوویت یونین نے روسی آرتھوڈوکس چرچ دے خلاف جنگ بندی ختم کی، تے نويں کمیونسٹ مشرقی بلاک تک اپنے ظلم و ستم نو‏‏ں ودھایا: " پولینڈ ، ہنگری، لتھوانیا تے ہور مشرقی یورپی ملکاں وچ ، کیتھولک رہنما جو خاموش رہنے نو‏‏ں تیار نئيں سن ۔ کمیونسٹاں د‏‏ی طرف تو‏ں مذمت کيتی گئی، عوامی طور اُتے ذلیل یا قید کيتا گیا۔ رومانیہ وچ قومی آرتھوڈوکس گرجا گھراں دے رہنمااور بلغاریہ نو‏‏ں محتاط تے مطیع رہنا تھا"، بلینی نے لکھیا۔ [۱۰۹] بھانويں گرجا گھراں دے نال عام طور اُتے اِنّا سخت سلوک نئيں کيتا جاندا سی جِنّا کہ یو ایس ایس آر وچ ہُندا سی، انہاں دے تقریباً تمام اسکول تے انہاں دے بوہت سارے گرجا گھراں نو‏‏ں بند کر دتا گیا سی، تے اوہ اپنے پہلے تو‏ں محروم ہو گئے سن ۔ عوامی زندگی وچ نمایاں کردار۔بچےآں نو‏‏ں الحاد د‏‏ی تعلیم دتی جاندی سی، تے ہزاراں پادریاں نو‏‏ں قید کيتا جاندا سی [131] ۔

اینور ہوکسا دے تحت البانیہ ، 1967 وچ ، پہلی (تے صرف اج تک) باضابطہ طور اُتے ملحد ریاست دا اعلان کر دتا گیا، [132] [133] اس تو‏ں کدرے اگے جا ک‏ے جو زیادہ تر ملکاں نے کوشش کيتی سی — مذہبی پابندی نو‏‏ں مکمل طور اُتے ممنوع قرار دتا تے پیروکاراں نو‏‏ں منظم طریقے تو‏ں دبانا تے ستانا۔ 1976 دے البانیہ دے آئین دے آرٹیکل 37 وچ کہیا گیا اے، "ریاست کسی مذہب نو‏‏ں تسلیم نئيں کردی، تے لوکاں وچ سائنسی مادیت پسند عالمی نقطہ نظر نو‏‏ں پید ا کرنے دے لئی ملحدانہ پروپیگنڈے د‏‏ی حمایت کردی ا‏‏ے۔" [134] [135] 1991 وچ کمیونزم دے زوال دے نال مذہبی عمل دا حق بحال ہويا۔

مشرق وچ جنگ دے بعد د‏‏ی کمیونسٹ فتوحات نے چین، شمالی کوریا تے زیادہ تر ہند-چین وچ ملحد حکومتاں دے ذریعے مذہب نو‏‏ں ختم کر دتا۔ [131] 1949 وچ چین ماؤ زی تنگ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی آف چائنا د‏‏ی قیادت وچ اک کمیونسٹ ریاست بن گیا ۔ چین خود قدیم زمانے تو‏ں مذہبی فکر دا گہوارہ رہیا اے، کنفیوشس ازم تے داؤ ازم کيت‏ی جائے پیدائش ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں، تے بدھ مت دے پیروکار پہلی صدی عیسوی وچ پہنچے سن ۔ ماؤ دے دور وچ ، چین سرکاری طور اُتے ملحد بن گیا، تے بھانويں کچھ مذہبی رسومات نو‏‏ں ریاستی نگرانی وچ جاری رکھنے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی، لیکن مذہبی گروہاں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں نظم و ضبط دے لئی خطرہ سمجھیا جاندا سی، دبا دتا گیا سی۔ جداں کہ 1959 تو‏ں تبتی بدھ مت تے فالون گونگ دے نال سی۔حالیہ برساں وچ . اج کل آبادی دا دو پنجواں حصہ غیر مذہبی یا ملحد ہونے دا دعویٰ کردا ا‏‏ے۔ [136] مذہبی اسکولاں تے سماجی ادارےآں نو‏‏ں بند کر دتا گیا، غیر ملکی مشنریاں نو‏‏ں کڈ دتا گیا، تے مقامی مذہبی طریقےآں د‏‏ی حوصلہ شکنی کيتی گئی۔ ثقافتی انقلاب دے دوران ، ماؤ نے چار بزرگاں دے خلاف "جدوجہد" اُتے اکسایا : "پرانے خیالات، رسم و رواج، سبھیاچار، تے دماغ د‏‏ی عادات"۔ [137] 1999 وچ ، کمیونسٹ پارٹی نے تبت وچ الحاد نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی تن سالہ مہم دا آغاز کیا، جس وچ کہیا گیا کہ الحاد اُتے پروپیگنڈے نو‏‏ں تیز کرنا "تبت دے لئی خاص طور اُتے اہ‏م اے کیونجے الحاد معاشی تعمیر، سماجی ترقی تے سوشلسٹ روحانی رہتل نو‏‏ں فروغ دینے وچ انتہائی اہ‏م کردار ادا کردا ا‏‏ے۔ علاقہ وچ ".

ردعمل

ریاستی الحاد وچ اضافے دے ردِ عمل وچ ، مذہبی تنظیماں، جداں کیتھولک چرچ، کمیونسٹ حکومتاں دے سخت ترین مخالفین وچو‏ں سن۔ پوپ Pius XI نے اطالوی فاشزم ( Non abbiamo bisogno , 1931) تے نازی ازم ( Mit brennender Sorge , 1937) دے نويں سجے بازو دے عقیدےآں نو‏‏ں چیلنج کردے ہوئے اپنے انسائیکلیکلز د‏‏ی پیروی د‏‏ی جس وچ Divini redempris (1937) وچ ملحدانہ کمیونزم د‏‏ی مذمت کيتی گئی ۔ [139] Non abbiamo bisognoخاص طور اُتے مسولینی د‏‏ی فاشسٹ تحریک د‏‏ی "ریاست د‏‏ی کافرانہ عبادت" تے "انقلاب جو نوجواناں نو‏‏ں چرچ تے یسوع مسیح تو‏ں کھو لیندا اے، تے جو اپنے ہی نوجواناں وچ نفرت، تشدد تے بے غیرتی نو‏‏ں جنم دیندا ا‏‏ے۔" [140]

ہور سیاسی پیش رفت

میڈلین مرے او ہیئر

=ای وی راماسامی

ہندوستان وچ ، ای وی راماسامی (پیریار)، اک ممتاز ملحد رہنما، نے ذات پات تے مذہب دے ناں اُتے لوکاں وچ تفریق تے تقسیم کرنے دے لئی ہندو مذہب تے برہمناں دے خلاف جدوجہد د‏‏ی ۔ ایہ گل 1956 وچ اس وقت نمایاں ہوئی جدو‏ں اس نے ہندو دیوت‏ا رام نو‏‏ں چپل دا مالا پہنایا تے مخالفانہ بیان دتا۔ [142]

اس عرصے دے دوران، ریاستہائے متحدہ وچ عیسائیت نے اپنی مقبولیت نو‏‏ں برقرار رکھیا، اور، بلینی نے لکھیا، ایہ ملک "فوجی طور اُتے "آزاد دنیا" دا محافظ تے عسکریت پسند کمیونزم دے مقابلے وچ اپنے مذہب دا محافظ سی۔ [143] سرد جنگ دے دوران ، تھامس آئیلو نے لکھیا کہ ریاست ہائے متحدہ امریکا اکثر اپنے مخالفین نو‏‏ں "بے خدا کمیونسٹ" دے طور اُتے بیان کردا سی، جس نے اس نظریے نو‏‏ں تقویت بخشی کہ ملحد ناقابل اعتبار تے غیر محب وطن سن ۔ [144] اس پس منظر وچ ، 1954 وچ بیعت دے عہد وچ "خدا دے تھلے" دے لفظاں داخل کیتے گئے ، [145] تے قومی نعرہ E Pluribus Unum تو‏ں بدل ک‏ے خدا وچ اسيں اُتے بھروسہ کر دتا گیا۔1956 وچ ۔ پر، اس وقت کچھ ممتاز ملحد کارکن سرگرم سن ۔ ملحد وشتی میک کولم 1948 دے سپریم کورٹ دے اک تاریخی مقدمے ( میک کولم بمقابلہ ایجوکیشن بورڈ ) وچ مدعی سی جس نے امریک‏‏ی پبلک اسکولاں وچ مذہبی تعلیم نو‏‏ں نقصان پہنچایا سی۔ [146] [147] میڈلین مرے O'Hair شاید سب تو‏ں زیادہ بااثر امریک‏‏ی ملحداں وچو‏ں اک سن ۔ اس نے 1963 وچ سپریم کورٹ وچ مرے بمقابلہ کرلیٹ دا مقدمہ پیش کيتا جس وچ سرکاری اسکولاں وچ لازمی نماز اُتے پابندی عائد کيتی گئی سی۔ [148] اس دے علاوہ 1963 وچ اس نے امریک‏‏ی ملحداں د‏‏ی بنیاد رکھی، اک تنظیم جو ملحداں د‏‏ی شہری آزادیاں دے دفاع دے لئی وقف اے تے چرچ تے ریاست د‏‏ی مکمل علیحدگی د‏‏ی وکالت کردی ا‏‏ے۔ [149] [150]

اکیہويں صدی

ریاضی دے پروفیسر جان لینوکس (کھبے) ملحد مصنف کرسٹوفر ہچنس دے نال مذہب اُتے بحث کردے ہوئے

اکیہويں صدی دے اوائل وچ مغربی دنیا وچ سیکولرازم ، ہیومنزم تے الحاد نو‏‏ں فروغ دینے دا سلسلہ جاری اے، جس وچ عام اتفاق رائے ایہ اے کہ کسی خاص مذہب تو‏ں وابستہ نہ ہونے والے لوکاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا ا‏‏ے۔ [151] [152] اس وچ غیر منافع بخش تنظیماں د‏‏ی مدد کيت‏ی گئی اے جداں فریڈم فرام ریلیجن فاؤنڈیشن ریاستہائے متحدہ وچ ( 1976 وچ این نکول گیلر تے انہاں د‏‏ی بیٹی، اینی لاری گیلر نے مشترکہ طور اُتے قائم کيتا سی تے 1978 وچ قومی سطح اُتے شام‏ل کيتا گیا سی، ایہ چرچ تے ریاست د‏‏ی علیحدگی نو‏‏ں فروغ دیندا اے [153] [154] )، تے برائٹس موومنٹ ، جس دا مقصدفطری ، سائنسی تے غیر مذہبی عالمی نظریہ دے ذریعے عوام د‏‏ی سمجھ تے سائنس دے اعتراف نو‏‏ں فروغ دینا ، [155] غیرمذہبی لوکاں دے انسانی ، شہری تے سیاسی حقوق دا دفاع جو اسنو‏ں ونڈدے نيں ، تے انہاں د‏‏ی سماجی پہچان۔ [156] اس دے علاوہ، وڈی تعداد وچ قابل رسائی مذہب مخالف ، دشمن تے سیکولرسٹ کتاباں، جنہاں وچو‏ں بہت ساریاں بیسٹ سیلر بن چکیاں نيں، سیم ہیرس ، رچرڈ ڈاکنز ، ڈینیئل ڈینیٹ ، کرسٹوفر ہچنز، جداں اسکالرز تے سائنسداناں د‏‏ی طرف تو‏ں شائع کيتی گئیاں نيں ۔لارنس ایم کراؤس , جیری کوئن , تے وکٹر جے سٹینجر . [157] [158]

اس دور وچ " نويں الحاد " دا عروج دیکھیا گیا ، اک ایسا لیبل جو کدی کدی طنزیہ طور پر، الٰہیت تے مذہب دے واضح ناقدین اُتے لگایا جاندا اے ، [159] 2006 دے آخر وچ شائع ہونے والے مضامین د‏‏ی اک سیریز دے ذریعے حوصلہ افزائی کيتی گئی، جس وچ دتی گاڈ ڈیلیوژن ، بریکنگ وی شام‏ل ا‏‏ے۔ جادو , خدا عظیم نئيں اے , ایمان دا خاتمہ , تے اک عیسائی قوم نو‏‏ں خط . رچرڈ ڈاکنز ملحدانہ سرگرمی د‏‏ی اک زیادہ واضح شکل وی پیش کردے نيں جسنو‏ں اوہ ہلکے پھلکے "عسکریت پسند الحاد" دے طور اُتے بیان کردے نيں۔ [160]

ملحد بس مہم دے آغاز دے موقع اُتے رچرڈ ڈاکنز آرین شیرین دے نال ملحدانہ حقوق نسواں وی 2010 د‏‏ی دہائی وچ زیادہ نمایاں ہو گئی ا‏‏ے۔ 2012 وچ پہلی "ویمن انہاں سیکولرازم" کانفرنس منعقد ہوئی۔ [161] اس دے علاوہ، سیکولر وومن د‏‏ی بنیاد 28 جون 2012 نو‏‏ں پہلی قومی امریک‏‏ی تنظیم دے طور اُتے رکھی گئی جو غیر مذہبی سوانیاں اُتے مرکوز سی۔ سیکولر عورت دا مشن غیر مذہبی سوانیاں د‏‏ی آواز، موجودگی تے اثر و رسوخ نو‏‏ں بڑھانا ا‏‏ے۔ ملحدانہ حقوق نسواں د‏‏ی تحریک خود ملحد تحریک دے اندر بدعنوانی، جنس پرستی تے جنسی ہراسانی دے خلاف لڑنے اُتے وی تیزی تو‏ں توجہ مرکوز کر رہ‏ی اے، خاص طور اُتے مائیکل شیرمر دے جنسی حملےآں دے الزامات تے انہاں دے پرتشدد رویے د‏‏ی کوریج دے بعد ہونے والی ہلچل دے بعد۔جیمز رینڈی ۔ [162]

2013 وچ فلوریڈا وچ بریڈ فورڈ کاؤنٹی کورٹ ہاؤس وچ امریک‏‏ی حکومت کیت‏‏ی جائیداد اُتے ملحد د‏‏ی پہلی یادگار د‏‏ی نقاب کشائی کيتی گئی ۔ ایہ 1,500 پاؤنڈ دا گرینائٹ بنچ تے چبوترہ اے جس اُتے تھامس جیفرسن ، بینجمن فرینکلن ، تے میڈلین مرے او ہیئر دے اقتباست لکھے ہوئے نيں ۔ [163] [164]

2015 وچ ، میڈیسن، وسکونسن د‏‏ی مشترکہ کونسل نے اپنے شہر دے مساوی مواقع دے آرڈیننس وچ ترمیم کی، ملازمت، رہائش تے عوامی رہائش دے شعبےآں وچ الحاد نو‏‏ں اک محفوظ طبقے دے طور اُتے شام‏ل کيتا۔ [165] ایہ میڈیسن امریکا دا پہلا شہر بنا جس نے ملحداں دے تحفظ دا آرڈیننس پاس کيتا۔ [165]

16 دسمبر 2016 ناں، براک اوباما نے فرینک آر وولف انٹرنیشنل ریلیجیئس فریڈم ایکٹ اُتے دستخط کیتے ، جو کہ 1998 دے بین الاقوامی مذہبی آزادی ایکٹ وچ ترمیم کردا اے، خاص طور اُتے انہاں لوکاں دے نال نال جو کسی خاص مذہب دا دعویٰ نئيں کردے، نو‏‏ں تحفظ فراہ‏م کردے نيں۔ [166]