حرم عسکریین
حرم عسکریین | |
---|---|
Shrine of the 10th and 11th شیعہ اثنا عشریہ Shī‘ah Imāms: علی نقی تے Hasan al-‘Askarī. Picture taken before the 2006 bombing. | |
بنیادی معلومات | |
مقام | سامرا، عراق |
متناسقات | 34°11′56″N 43°52′24″E / 34.19878°N 43.87338°Eمتناسقات: 34°11′56″N 43°52′24″E / 34.19878°N 43.87338°E |
مذہبی انتساب | شیعہ (اثنا عشریہ) |
ملک | عراق |
سن تکمیل | 944 |
عراق دے شہر سامرا وچ واقع اک شیعہ مقدس مقام اے اس مزار دی تعمیر 944ء وچ ہوئی تے اس مزار توں متصل اک مسجد واقع اے اس مسجد دا نام العسکری مسجد اے اس مزار وچ شیعاں دے 11 واں تے دسویں امام مدفن نيں۔
روضہ عَسْکَریَین عراق دے شہر سامرا وچ واقع اے جس وچ امام علی نقی ، آب دے فرزند امام حسن عسکری ، امام حسن عسکریؑ دی زوجہ تے امام زمانہ دی مادر نرجس خاتون، امام محمد تقی ؑ دی بیٹی حکیمہ خاتون تے بعض ہور علوی سادات تے علماء دفن نيں۔ اسی دے نال اک وڈی مسجد اے جس وچ سرداب غیبت امام زمانہ ؑ موجود اے
سنہ 2006ء تے 2007ء وچ دو دہشتگرانہ حملےآں وچ روضے دی عمارت نوں نقصان پہنچیا۔ انہاں دہشت گردانہ حملےآں دے بعد حرم تے ضریح دی دوبارہ تعمیرات دا سلسلہ شروع ہويا۔
فائل:مرقد امام هادی علیه السلام.jpg | |
مشخصات | |
---|---|
تأسیس: | دوسری صدی ہجری |
استعمال: | روضہ امامین عسکریین |
محل وقوع: | سامرا ، عراق |
معماری | |
طرز تعمیر: | ایرانی معماری |
محل وقوع
[سودھو]روضہ عسکریین سامرا شہر دے مرکز وچ واقع اے ۔ ایہ شہر بغداد تے تکریت دے درمیان دجلہ دے شرق وچ واقع اے ۔ اسوقت صلاح الدین صوبے دا مرکز اے جس دے شرق وچ صوبہ تمیم (کرکوک)،شمال وچ نینوا، غرب وچ صوبہ الانبار تے جنوب وچ بغداد واقع نيں۔بغداد توں شمال دی جانب ۱۲۰ کیلومیٹر دے فاصلے اُتے اے ۔ .[۱]
تاریخچہ
[سودھو]- امام ہادی تے امام حسن عسکری دی شہادت دے بعد انہاں نوں انہاں دے گھر وچ سپرد خاک کیتا گیا کئی سالاں تک شیعہ اسی گھر وچ زیارت دے لئی آندے . ایہ گھر اک مسجد دے نال واقع سی ،کہندے نيں کہ ایہ مسجد دونے اماماں دے نماز پڑھنے دی جگہ سی ۔جدوں اس گھر دے دروازے بند سن تو شیعہ اس گھر دی کھڑکی دے پاس اکٹھے ہوندے تے ایتھے توں زیارت کرنے دے بعد مسجد وچ جاندے تے اوتھے نماز زیارت ادا کردے .ایہ عمارت سال ۲٦۰ تا ۳۱۸ ہجری تک اپنی اصلی حالت وچ موجود رہی ۔
جیہ گھر جس گلی وچ سی اسنوں راضہ یا وصافہ کہندے سن .[۲] امام زمانہ اسی گھر وچ متولد ہوئے .[۳]
- آل حمدان دے ناصر الدولہ دے ذریعے دوسری عمارت تعمیر ہوئی لیکن سب توں پہلے جس نے قبہ تعمیر کیتا، سامرا دے خراب ہونے دے بعد دوبارہ تعمیر کیتی، ضریح اُتے پردہ لگایا اوہ شیعہ خانداناں وچوں حمدان خاندان تے اس دے بادشاہاں نے انجام دتیاں
- معزالدولہ دیلمی نے ۳۳۵ تا ۳۳۷ حرم وچ تعمیرات انجام دیاں: سرداب وچ وچ پانی دے حوض نوں پُر کرنا، مرقد دے لئی لکڑی دی ضریح بنوانا. اس نے پہلی مرتبہ مرقد دے لئی قبہ تے بارگاہ تعمیر کروائی .
- عضدالدولہ دیلمی سال ۳٦۸ ہجری نوں قصد زیارت توں سامرا آیا ۔اسنے روضہ دی تعمیر دا حکم دتا لہذا ساگوان دی لکڑی توں دروازے بنوائے ،صحن نوں وسیع کیتا تے شہر دے گرد مضبوط حصار بنوایا ۔
- ارسلان بساسیری نے سال ۴۴۵ق وچ قبر اُتے پلاسٹر تے اینٹاں دی عمارت بنوائی ، ساگوان دی لکڑی دی دو ضریحاں بنوا کر انہاں نوں قبراں اُتے رکھوایا.
- سلطان برکیارق بن ملکشاه سلجوقی، مجدالدولہ قمی نے سال ۴۹۵ وچ عسکریین دے بقعہ وچ تعمیرات کروائیاں . قالین بچھوائے،ایواناں دی تعمیرات، صحن وچ کمرے تے قیمتی لکڑی دے دروازے بنوائے .
- ابن فوطی بغدادی کتاب الحوادث الجامعہ فی المائہ السابعہ وچ لکھدا اے : سال ٦۰۴ وچ سامرا وچ اگ لگی جو روضہ عسکریین تک پہنچ گئی . سال ٦٠٦ وچ احمدالناصر لدین الله دے توسط توں حرم وچ تعمیرات ہوئیاں تے سرداب دی تعمیر وی اسی نے کروائی .
- سال ٦۴۰ ہجری وچ مناسب دیکھ بھال نہ ہونے تے خادماں دی توجہ نہ کرنے دی وجہ توں دوبارہ ایتھے اگ لگ گئی جس دی وجہ توں آئمہ دی ضریحاں نوں اگ لگ گئی تے پھر مستنصرباللہ دے ذریعے پہلے توں بہتر حرم تے روضیاں دی تعمیر ہوئی ۔
- سلطان شیخ حسن جلائری دی طرف توں سال ۷۵۰ق. وچ ضریح دی زیبائش دا کم ہويا ہور قبہ تے مقام اذان بنایا گیا۔
- صفویہ دے آخری دور وچ اک بار پھر عدم توجہ دی بنا اُتے ضریح وچ نصب چراغاں توں اگ بھڑک گئی جس نے لکڑی دی ضریحاں تے حرم نوں نقصان پہنچایا. شاه سلطان حسین صفوی نے ۱۱۰٦ق وچ فولاد دی ضریح بنوائی ہور حرم تے ایوان دے فرش اُتے پتھر لگوایا.[۴] نسخہ خطی شماره ۱٦۳٦۲ کتابخانۂ آستان قدس رضوی کہ آقا جمال خوانساری توں متعلق مجموعہ اے اس وچ انہاں تعمیرات دی تاریخ ۱۱۰۹ ہجری قمری ثبت اے ۔ [۵]
- آذربائیجان دے حکّام وچوں احمد خان دنبلی سال ۱۲۰۰ قمری وچ حرم تے سرداب دی بنیادی تے مکمل کروائاں .اس تعمیرات وچ عمارت دا نقشہ مکمل تبدیل ہوئے گیا ۔سرداب جانے دا قدیمی راستہ سیڑھیاں تے تاریک راستے دے ذریعے حرم توں متصل سی ہن اسنوں اک نويں راستے دے ذریعے حرم توں ملایا گیا ۔
- احمدخان دنبلی دے قتل دے بعد اسکے بیٹے حسن قلی خان نے سال ۱۲۲۵ وچ اس روضے دی تعمیرات دی تکمیل دا حکم دتا ، گنبد نوں ٹائلاں توں مزین ، مسجد، حمام تے زائرین دے لئی کاروانسرا تعمیر کروائی ۔ [۶]
- ناصرالدین شاه قاجار دے حکم توں سال ۱۲۸۲ق وچ عبدالحسین طہرانی دے نگرانی وچ اہم تے کلی تعمیرات انجام پائیاں۔جس وچ قبہ اُتے طلاکاری ، صحن تے ایوان دی تعمیر، مرقد دے اطراف وچ سبز رنگ دا سنگ مرمر لگوایا تے صحن دی مرمت تے ٹائلاں لگوائیاں.
- مرزائے شیرازی دے زمانے وچ سال ۱۲۸۸ قمری وچ جدوں انہاں نے نجف توں سامرا ہجرت دی تو انہاں دے حکم توں صحن تے حرم وچ جو تعمیرات انجام دتیاں گئياں : صحن وچ پتھر لگانا،بعض ایواناں وچ شیشے بندی دا کم، زیبائی دا کم، وڈے دروازے اُتے اک وڈے گھڑیال دا نصب، حرم دے دروازیاں تے ایواناں وچ پردے لگوانا، علومی دینی دے طلبا دی رہائش دے لئی مدرسے دی تعمیر ۔
- آقامرزا محمد عسکری طہرانی نے جو اس روضے وچ تعمیرات کروائاں: روضے دے دروازاں تے ایواناں وچ چاندی دا کم ، قبہ دے اطراف وچ ۲۴ زوج ساگوان دی لکڑی دے دروازے بنوانا؛ روشنی تے ہويا دی آمدورفت دے لئی قدیمی کھڑکیاں دی جگہ ۱۲ دروازے اندر دی جانب توں تے ۱۲ دروازے باہر دی جانب توں لگوانا. اسی طرح آیت اللہ بروجردی دے دستور توں زائرین دی سہولت دے لئی دو حمام تے امام بارگاہ دی تعمیر ہوئی.[۷]
معمارئ حرم
[سودھو]گنبد تے منار
[سودھو]انہاں دو اماماں دے بقعے تے مرقد اُتے گنبد بنائے گئے نيں کہ جو ہور عتبات عالیہ دی نسبت سب توں وڈے تے محکم سن۔ ناصر الدولہ حمدانی نے مرقد اُتے پلاسٹر تے اینٹاں توں اک چھوٹا گنبد تعمیر کروایا. معز الدولہ دیلمی نے اک تے گنبد بنوایا. ناصرالدین شاه دے زمانے وچ امیرکبیر دی دولت دی اک تہائی نال گنبد نوں طلیائی کیتا گیا تے عبدالحسین تہرانی دی نگرانی ایہ کم انجام پایا . گنبد دا محیط ٦۸ میٹر و ۷۲ ہزار طلیائی ٹائلاں استعمال ہوئیاں۔گنبد دے اندرونی حصے وچ آئینہ بندی تے قرآنی آیات توں تے آئمہ اطہار دے نام ست رنگاں توں مزین سن ۔
گنبد دے دو طرف گلدستے ۳٦ بلند سن . پہلی مرتبہ عباسی خلیفہ ناصر نے ٦۰٦ق وچ حرم دے لئی دو مینار بنوائے . انہاں دو میناراں دی دوبارہ مرمت دا کم ناصر الدین شاه دے زمانے وچ شیخ عبدالحسین مجتہد تہرانی (شیخ العراقین) توسط توں انجام پایا تے انہاں دے اُتے والے حصے نوں سونے توں حاج علی اصفہانی کہربائی نے ۱۳۸۷ق وچ آراستہ کیتا۔[۸]
صدام دی حکومت دے خاتمے دے بعد جدوں عراق امریکی فوج دے زیر تسلط سی تو دو دہشت گرد حملےآں وچ گنبد تے حرم دے دو گلدستے تخریب ہوئے گئے .
رواق تے ایوان
[سودھو]ضریح دے اطراف وچ چار رواق بنائے گئے نيں کہ جو پنج دروازیاں دے ذریعے حرم تے روضے دے اندرونی حصے توں متصل ہوندے نيں ؛انہاں وچوں دو دروازے جنوب دی سمت ،دو دروازے شمال دی سمت تے اک دروازہ مشرق دی سمت نيں۔چار دروازے چاندی تے اک سونے دا دروازہ اے ۔
رواق دے دروازے تے چھت اک شکل دے نيں تے اس وچ آئینہ بندی دا سارا کم ایرانی ہنرمنداں نے حاج علی نقی کاشانی دے خرچے توں انجام دتا اے ۔جنوبی رواق مرزا شیرازی دے زمانے وچ آئینہ بندی توں مزین ہويا جس دا ارتفاع دس میٹر اے ۔حرم دے جنوبی دروازے دے سامنے اک مستطیلی شکل وچ ایوان موجود اے کہ جس دی دیواراں ایرانی ہنرمنداں دے ہتھوں آئینہ بندی توں مزین نيں۔ ایہ ایوان ۳۳ میٹر طول تے دس میٹر عرض اُتے مشتمل اے کہ جو صحن دے جنوب دی سمت واقع اے ہور اوہ شمال توں رواق جنوبی دے نال متصل ہوندا اے ۔ ایوان دے درمیان وچ شمالی جانب اک تے چھوٹا سا ایوان موجود اے کہ جو آل بویہ دے زمانے وچ بنایا گیا ۔ ایوان دے فرش اُتے سنگ مرمر لگیا ہويا اے تے دیواراں اک میٹر تک سنگ مرمر توں چھپی ہوئی نيں۔ ایوان دے دونے طرف دو مینار بنائے گئے نيں ۔ رواق تے ایواناں دے فرش اُتے سنگ مرمر اُتے لگیا ہويا ہے۔پہلے پتھر نوں ۱۳۸۱ق وچ اٹلی دے مرغوب سنگ مرمر نال تبدیل کیتا گیا ۔حرم تے رواق دی ایہ عمارت تن طرف توں صحناں توں گھری ہوئی اے ۔ ہور اس دے بیرونی حصے وچ ٦۲ چھوٹے ایوان نيں .[۹]
صحن حرم
[سودھو]مرقد عسکریین دے مرقد تن صحناں اُتے مشتمل نيں ۔ اک صحن سرداب توں مخصوص اے ،اک صحن ایواناں دے سامنے تے اک صحن پہلے صحن دے نال واقع اے ۔تمام صحن دروازاں دے توسط توں باہمی متصل نيں تے باہر توں مرتبط نيں۔عمارت دے بیرونی حصے دے صحن ٦۲ ایواناں اُتے مشتمل اے
مرزا محمد تہرانی نے وڈے ایوان دے سامنے اک خوبصورت حوض بنایا لیکن بعد وچ اسنوں خراب کر دتا ۔وڈے صحن دا طول ۷۸ تے عرض ۷۷ مٹر اے ۔ مرزا عبدالحسین مجتہد نے ناصر الدین شاه دے دستور توں ایتھے تعمیرات کروائاں تے ٹائلاں لگوائاں ۔ شرقی تے غربی صحن وچ اٹھارہ ایوان نيں تے حرم دا وڈا ایوان صحن دے ذریعے متصل اے ۔
دوسرا صحن مصلیٰ دے نام توں اے جس دا طول پنجاہ تے عرض چالیس مٹر اُتے مشتمل اے ۔
تیسرا صحن غیبت دے نام توں اے جو ٦۴ مٹر طول تے ٦۱/۵ مٹر عرض رکھدا ہے۔آخری دور وچ دو صحناں دے درمیان دیواراں ہٹا کر انہاں نوں اک صحن بنا دتا گیا ۔ ہور چار دروازے انہاں وچ نصب کیندے گئے جس وچوں اک دروازہ سلطان عبدالحمید عثمانی نے بنوایا ۔ایوان دے سامنے اس دروازے اُتے اک گھڑی نصب اے ۔[۱۰]
قبر تے ضریح
[سودھو]چوتھی صدی وچ معزالدولہ دیلمی نے لکڑی دی ضریح بنوا کر انہاں قبراں دے صندوقاں اُتے نصب کروائی کہ بعد وچ اوہدی مرمت کيتی گئی ۔صفویاں دے دور وچ اس لکڑی دی ضریح نوں اگ لگی تے اوہ ضائع ہوئے گئی۔اسکے بعد ۱۱۱٦ق وچ شاه سلطان حسین صفوی نے فولاد دی ضریح بنوا کر نصب کروائی۔ ۔ ایہ ضریح فتح علی شاه قاچار دے زمانت تک باقی رہی تے پھر اوہدی جگہ لکڑی دے پایاں اُتے چاندی دی بنی ہوئی ضریح ایتھے نصب ہوئی ۔ ۱۳٦۰ق وچ ہندوستان دے اسماعیلیاں نے مرقد امام حسین(ع) دے لئی چاندی دی ضریح بنوائی تے ناصر الدین شاه دی بنوائی ہوئی ضریح مرمت کرکے اسنوں سامراء لے گئے ۔
۱۳۷۵ق / ۱۳۳۵ش وچ استاد محمد صنیع خاتم سمیت اصفہانی ہنرمندون نے سونے تے چاندی توں چھ گوشاں والی خوبصورت ضریح بنائی ، ایہ ضریح اوتھے اُتے موجود چار قبراں دے صندوقاں اُتے نصب ہوئی ۔اس چھ کوناں اُتے مشتمل ضریح دا طول ۵/۳ تے عرض ۲٦ مٹر سی ۔
اس ضریح دے اطراف وچ ستاراں محراب دار جالی تے اندر داخل ہونے دے لئی سونے تے چاندی دے بنے ہوئے دو دروازے سن ۔ اس ضریح دے اواُتے سونے دے چھ گلدان تے انکے درمیان سونے دے تاج بنے ہوئے سن ۔ضریح دے اواُتے والے حصے اُتے تن ردیفاں وچ اسمائے الہی لکھے ہوئے سن ۔ [۱۱]
چند سال پہلے دو بم دھماکاں دی وجہ توں قبراں اُتے نصب لکڑی دے صندوق تے ضریح خراب ہوئے گئے ۔اب دوبارہ قم وچ انہاں صندوقاں تے ضریح نوں نواں بنایا گیا اے ۔[۱۲]
احاطۂ حرم وچ مدفون شخصیتاں
[سودھو]- نرجس خاتون: امام حسن عسکری دی زوجہ محترمہ نرجس خاتون تے امام مہدی دی والدہ دی قبر امام حسن عسکری دی قبر دے پیچھے اے ۔[۱۳]
- حکیمہ خاتون: امام جواد دی بیٹی تے امام حسن عسکری(ع) دی پھُپھی حکیمہ دی قبر عسکریین دی ضریح دی پائینتی دے نال متصل اے ۔ [۱۴]
- حُدیث: امام حسن عسکری(ع) دی والدہ فوت ہونے دے بعد اپنے گھر یعنی (آستان عسکریین) وچ دفن ہوئیاں ۔[۱۵]
- حسین بن علی ہادی: حسین بن علی ہادی(ع) اپنے زمانے دے زاہد تے عابد اشخاص وچوں سن تے اپنے بھائی دی امامت قائل سن ۔وہ وی اسی حرم وچ مدفون نيں [۱۶]
- جعفر کذاب: جعفر بن امام علی النقی(ع) ابو عبداللّٰه وی فوتگی دے بعد اپنے والد دے گھر وچ امام ہادی دے پاس دفن ہوئے ۔[۱۷]
- سمانہ بنت علی: سمانہ یا سمانہ مغربیہ امام ہادی(ع) دی والدہ امام ہادی(ع) دے گھر وچ اپنے بیٹے دے پاس دفن ہوئیاں ۔[۱۸]
- ابو ہاشم جعفری: جعفر طیار دے نواسے تے اسحاق بن عبداللّٰه بن جعفر بن ابی طالب دے فرزند داؤد بن قاسم اے اوہدی قبر عسکریین دی ضریح دے اندر موجود اے ۔[۱۹]
تہہ خانہ
[سودھو]عراق دے شہر سامرا دی زیارتگاہاں وچوں اک شیعہ زیارت سرداب غیبت یعنی غیبت دا تہہ خانہ اے حرم عسکریین دے شمال غرب وچ ایہ تہ خانہ واقع اے کہ جو امام حسن عسکری(ع) دے گھر دا اک حصہ سی ۔امام اس وچ عبادت کردے سن تے انکے بعد امام زمانہ اس وچ رہندے سن ۔ شیعاں دے نزدیک ایہ جگہ اک مقدس دی حیثیت رکھدی اے ۔[۲۰]
پہلے سرادب دا احاطہ زیادہ وڈا نئيں سی جس دی وجہ توں زائران دی اک محدود تعداد اس وچ نماز تے زیارت کر سکدے سن لیکن ہن ایہ حرم دے احاطے وچ اک بہت وڈی مسجد وچ تبدیل ہوئے چکيا اے کہ جس وچ سینکڑاں زائرین اک وقت وچ نماز تے زیارت کر سکدے نيں ۔[۲۱]
شیعاں دے نزدیک ایہ تہہ خانہ امام دے رہنے دی جگہ نئيں اے بلکہ اوہ معتقد نيں کہ امام اس طول غیبت دے دور امام زمان(عج) لوگاں دے اجتماعات وچ موجود نيں تے اس عالم دے امور اُتے نظارت رکھدے نيں ۔انہاں دا ایہ عقیدہ نئيں کہ ظہور دے وقت تک امام زمان اس تہہ خانہ وچ مخفی نيں ۔ سید محسن امین لکھدے نيں :یہ اک باطل خیال اے کہ جو ایہ خیال کردے نيں کہ حضرت مہدی(عج) اس تہہ خانہ وچ نيں تے ایہ مقام صرف خداکے صالح افراد دے متبرک مقامات وچوں اے تے اس مقام اُتے ساڈے تن اماماں نے زندگی گزاری اے ۔ [۲۲]
تخریب تے دوبارہ تعمیر
[سودھو]- ۳ اسفند ۱۳۸۴شمسی (بمطابق 22 فروری2006 عیسوی) نوں عراق وچ ابومصعب زرقاوی دی سرکردگی وچ موجود القاعدہ دے دہشت گروہ دی جانب توں اس حرم وچ بم دھماکہ ہويا۔ اس دھماکے وچ اک اندازے دے مطابق ۲۰۰ کلوگرام منفجرۂ مواد TNT استعمال ہويا جسنوں حرم دی عمارت وچ منفجر کیتا گیا ۔ اس دھماکے نال گنبد دا اک حصہ منہدم ہويا لیکن عمارت دے استحکم دی بدولت گنبد دے پائے ،عمارت دا اصلی سٹریکچر تے دیواراں سالم رہیاں ۔
- دوسرا دھماکہ ۲۳ خرداد ۱۳۸٦ شمسی (بمطابق 13 جون2007عیسوی) نوں ہويا۔دہشت گرد صبح 3 بجے حرم وچ داخل ہوئے ۔حرم دے محافظین توں درگیری دے بعد انہاں نے حرم دی ساری عمارت وچ بمب نصب کیندے۔ انہاں بماں دے انفجار توں حرم دا بایاں حصہ تے دائاں طرف دا گلدستہ مکمل طور اُتے تباہ ہويا گیا ۔
اس حادثے دے بعد حرم دی دوبارہ مرمت تے تعمیر دا کم شروع ہوئے گیا جو ۱۳۹۴ شمسی وچ مکمل ہويا۔[۲۳]۔ اس گنبد اُتے ۲۳ ہزار سونے دی اینٹاں توں زیادہ لگی ہوئی نيں۔ حرم دی ضریح مطہر آیت اللہ سید علی سیستانی دی مدد توں بنائی گئی اے ۔ اس پروجیکٹ وچ خرچ ہونے والا ۷۰ کلو سونا، ۴۵۰۰ کلوگرام چاندی، ۱۱۰۰ کلوگرام مس تے ( ۳۰۰ سال پرانی )۱۱ ٹن ساگوان دی لکڑی دے تمام اخراجات اس مجتہد دے دفتر نے ادا کیندے ۔[۲۴] عتبات عالیات دی تعمیرات دے ادارے نے وی اسکی تعمیر تے مرمت وچ حصہ لیا ۔[۲۵]
حوالے
[سودھو]- ↑ قائدان، عتبات عالیات عراق، ص۱۹۳
- ↑ مقدسی، بازپژاوہی تاریخ ولادت و شہادت معصومان(ع)، ص٦۰۵. صدوق، کمال الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۴۷۵.
- ↑ مقدسی، بازپژاوہی تاریخ ولادت و شہادت معصومان(ع)، ص٦۰۵.
- ↑ نیلفروشان، زمین آسمانی، ص۳۱۵-۳۲۰
- ↑ آقا جمال، نسخہ خطی شماره ۱٦۳٦۲، ص۲۴۵-۲۴٦ بحوالہ واثقی، ماده تاریخ دو تعمیر حرم عسکریین، ص۱۸۹-۱۹۰.
- ↑ واثقی، ماده تاریخ دو تعمیر حرم عسکریین، ص۸۱-۸۲.
- ↑ نیلفروشان، زمین آسمانی، ص۳۱۵-۳۲۰
- ↑ قائدان، عتبات عالیات عراق، ص۲۰۹۲۰۸
- ↑ قائدان، عتبات عالیات عراق، ص۲۰۸۲۰۷
- ↑ قائدان، عتبات عالیات عراق، ص۲۰۸
- ↑ قائدان، عتبات عالیات عراق، ص۲۰۴۲۰۳
- ↑ بازسازی حرم امامین عسکریین
- ↑ مقدس، راہنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ص۳۰۹
- ↑ مقدس، راہنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ص۳۱۰
- ↑ قائدان، عتبات عالیات عراق، ص۲۰۵
- ↑ مقدس، راہنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ص۳۱۰
- ↑ قائدان، عتبات عالیات عراق، ص۲۰٦
- ↑ قائدان، عتبات عالیات عراق، ص۲۰٦
- ↑ قائدان، عتبات عالیات عراق، ص۲۰٦
- ↑ مقدس، راہنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، ص ۳۱۱۳۱۰
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ علوی، راہنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص۴۱۲
- ↑ حرم عسکریین دی تعمر تے مرمت دا کم مکمل ہوئے گیا
- ↑ حرم عسکریین دی تعمیر
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
منابع
[سودھو]- قریشی، عبدالامیر، مرقدہا و مکانہای زیارتی کربلا، مشعر، تہران، ۱۳۹۱ش.
- مقدس، احسان، راہنمای اماکن زیارتی و سیاحتی در عراق، تہران، مشعر، ۱۳۸۸ش.
- قائدان، اصغر، عتبات عالیات عراق، تہران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- صحتی سردرودی، محمد، گزیده سیمای سامرا سینای سہ موسی، مشعر، تہران، ۱۳۸۸ش.
- مقدسی، یدالله، بازپژاوہی تاریخ ولادت و شہادت معصومان (ع)، قم، پژوہشگاه علوم و فرہنگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمہ، قم، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۳۹۵ق.
- واثقی، حسین، ماده تاریخ دو تعمیر حرم عسکریین در سال ۱۱۰۹ق و در حدود ۱۲۰۰ق، مجلہ میراث شہاب، سال بیست و یکم، شماره۸۱-۸۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۴ش.
باہرلے جوڑ
[سودھو]- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- 944ء وچ مکمل ہونے والیاں عمارات
- اہل بیت
- دسویں صدی دی مسجداں
- زیارات
- شیعہ اثناعشری
- شیعہ مسجداں
- صفوی معماری
- عراق دیاں مسجداں
- عراق دے سیاحتی مقامات
- عراق وچ مزارات
- سامراء دیاں عمارات
- عراق وچ شیعہ زیارتگاہاں
- شیعہ ائمہ دے روضے
- مخصوص احکم والے مقامات
- مخصوص اعمال والے مقامات
- عمارتاں تے ساختاں بلحاظ دیس