امام الحرمین جوینی
امام الحرمین ضیاءُ الدین الجُوَینی | |
---|---|
(عربی وچ: أبو المعالي الجويني) | |
جم | 17 فروری 1028 [۱][۲][۳] |
وفات | 20 اگست 1085 (57 سال)[۴][۵][۶] |
شہریت | خلافت عباسیہ |
نسل | فارسی |
مذہب | اشعری [۸] |
مذہب | اشعری [۸] |
والد | ابو محمد جوینی [۹] |
خاندان | جوینی خاندان |
عملی زندگی | |
استاذ | ابو محمد جوینی ، ابو بکر بیہقی [۱۰] |
تلمیذ خاص | غزالی [۱۱]، ابو قاسم انصاری [۱۲] |
پیشہ | فقیہ ، سائنسدان ، الٰہیات دان |
پیشہ ورانہ زبان | عربی [۴] |
شعبۂ عمل | فقہ ، اصول دین ، علم کلام |
ملازمت | مدرسہ نظامیہ (بغداد) |
کارہائے نمایاں | کتاب الارشاد |
باب اسلام | |
ترمیم |
الجوینی (پیدائش: 17 فروری 1028ء— وفات: 20 اگست 1085ء) عموماً امام الحرمین دے خطاب توں مشہور و معروف نيں۔ الجوینی پنجويں صدی ہجری یعنی گیارہواں صدی عیسوی کے متکلم، فقہ شافعیہ دے فقیہ تے الہٰہیات دے عالم سن ۔ 419ھ وچ پیدا ہوئے تے 478ھ وچ فوت ہوئے۔ الجوینی دی زندگی دا بیشتر حصہ خراسان، نیشاپور، حجاز وچ بسر ہويا۔ الجوینی دی زندگی وچ کئی سیاسی انقلابات آئے، آل بویہ دی حکومت قائم ہوئی تے ہور ایہ کہ خلافت عباسیہ وچ خود مختار ریاستاں تے سلطنتاں وجود وچ آئیاں ۔ الجوینی مسجد الحرام تے مسجد نبوی وچ درس و تدریس تے بحیثیت خطیبِ اعظم و محدث دے باعث امام الحرمین اکھوائے۔ الجوینی دی وجہ شہرت اُنہاں دی مشہور تصنیف الورقات اے۔
ناں و نسب
[سودھو]الجوینی عموماً امام الحرمین دے خطاب توں مشہور و معروف نیں۔ الجوینی پنچویں صدی ہجری دے متکلم، فقہ شافعیہ دے فقیہ تے الہٰہیات دے عالم سن۔ 419ھ وچ پیدا ہوئے تے 478ھ وچ فوت ہوئے۔
امام الجوینی دا ناں عبد الملک اے۔ کنیت ابوالمعالی، لقب الجُوَینی، خطاب امام الحرمین تے ضیاءُ الدین اے۔ مکمل نسب ایويں اے : عبد الملک بن ابی محمد عبد اللہ بن یوسف بن عبد اللہ بن یوسف بن محمد بن حیویہ الجُوَینی النیشاپوری الشافعی۔[۱۳] خطاب امام الحرمین دی بنا ایويں پئی کہ الجوینی تقریباً 4 سال تک مکہ مکرمہ وچ مقیم رہے تے تدریس دا فریضہ انجام دیندے رہے تے کثرت تدریس دے سبب توں امام الحرمین دے خطاب توں مشہور ہوئے۔[۱۴]
ولادت
[سودھو]الجوینی دے سال ولادت وچ مؤرخین دا اختلاف اے۔[۱۵] امام ذہبی (متوفی 748ھ)نے امام جوینی دا سنہ ولادت 419ھ لکھیا اے۔[۱۳] مؤرخ ابن تغری بردی نے سال ولادت 417ھ لکھیا اے۔[۱۶] علامہ ابن کثیر الدمشقی نے سال ولادت 419ھ لکھیا اے۔[۱۴] امام یافعی نے تریخ ولادت 12 محرم الحرام 419ھ لکھی اے۔[۱۷] امام ابن النجار بغدادی نے تریخ ولادت 12 محرم الحرام 417ھ لکھی اے۔[۱۸]
متفقہ قول دے مطابق الجوینی دی ولادت بروز ہفتہ 18 محرم الحرام 419ھ/ 17 فروری 1028ء نوں بُشتَنِقان، موضع جُوَین نزد نیشاپور، خراسان وچ ہوئی۔[۱۹] موضع جُوَین نیشاپور دے نواح وچ واقع اے [۱۶] مؤرخ اسلام علامہ ابن کثیر الدمشقی نے لکھیا اے کہ: جُوَین نیشاپور دا اک پنڈ اے۔[۱۴] اِسی نسبت توں الجوینی نوں نیشاپوری وی کہیا جاندا اے۔ موجودہ زمانہ وچ ایہ مقام ایران دے صوبہ خراسان رضوی وچ واقع اے۔ ابن خلکان نے لکھیا اے کہ الجوینی دی والدہ کنيز سن، شیخ ابو محمد نے اُس کنیر نوں حکم دتا سی کہ اِس بچہ نوں تواڈے سواء کوئی دُدھ نہ پلائے، اِتفاق توں اک خاتون اِنہاں دے گھر آئی تے اُس نے اِنہاں نوں اک بار دُدھ پلا دتا۔ شیخ ابومحمد نے آکے بچہ نوں اٹھایا، اُسنوں الٹا کیا، شکم اُتے اپنا ہتھ رکھیا، اُس دے حلق وچ اپنی انگلی پائی، اوہ مسلسل لگے رہے ایتھے تک کہ بچہ نے اُس خاتون دے دُدھ قے کر دتا۔ الجوینی اکثر اپنی مجلس مناظرہ وچ تھکاوٹ پاندے تاں کہندے کہ ایہ اُسی خاتون دے دُدھ پلانے دے آثار نيں۔
ابتدائی حالات و تحصیل علم
[سودھو]الجوینی دا بچپن موضع جُوَین نزد نیشاپور وچ گزریا۔ تقریباً کم عمری وچ ہی اوہ علم حدیث دی جانب مائل ہو گئے سن ۔ ابتدائی تعلیم تے فقہ اپنے والد ابومحمد عبد اللہ بن یوسف توں حاصل کیتا۔ 439ھ/ 1047ء وچ اپنے والد دی وفات دے بعد الجوینی اُنہاں دی جگہ درس دینے لگے سن ۔[۱۴] درس و تدریس دا ایہ سلسلہ اُس وقت شروع ہويا جدوں کہ الجوینی حالے 20 سال دے وی نہ ہوئے سن ۔[۱۹] اولاً الجوینی اپنے والد دی جگہ درس دیندے رہے، بعد وچ اوہ امام بیہقی دے مدرسہ وچ درس دینے لگے۔[۲۰] نیشاپور دے پینڈو مقام بیہق وچ قیام دے دوران وچ شیخ الاصول والکلام امام ابوالقاسم عبد الجبار الاسفرائنی الاسکاف (متوفی 452ھ) توں علم الکلام سکھیا۔ نیشاپور فقہ شافعی دا مسکن بن چکيا سی تے ایتھے دے ائمہ کرام و محدثین عظام فقہ شافعی دے نال نال اشعری عقیدہ علم الکلام توں خاصی دلچسپی رکھدے سن ۔ نیشاپور عقیدہ اُصول اشعری دے ائمہ دا مسکن سی، ایہی خوش قسمتی الجوینی نوں میسر آئی۔ الجوینی قیام نیشاپور دے دوران وچ کئی ائمہ اشعریہ نال ملاقات کردے رہے۔ علم الکلام دے اِس دبستان دی بنیاد امام ابوالحسن الاشعری (متوفی 324ھ/ 935ء) نے رکھی سی۔ دسويں صدی عیسوی وچ اشعری عقیدہ علم الکلام اپنے عروج اُتے سی ۔ نیشاپور وچ طغرل بیگ سلجوقی دے وزیر عمید الملک الکُنْدُرِی نے الجوینی دی کھلم کھلا مخالفت کرنا شروع کردتی۔ اوہ برملا اِس دبستان نوں بدعت قرار دے کے منبراں اُتے ائمہ اشاعرہ دی مذمت کرنے لگیا۔ سلجوقی سرپرستی وچ دی جانے والی مخالفت دے سبب الجوینی نیشاپور توں ہجرت کر گئے۔[۲۱] البتہ مؤرخین دے نزدیک ایہ سوال اختلافی اے کہ الجوینی کدوں نیشاپور توں ہجرت کرکے گئے؟۔[۲۲] اِسی مخالفت دے سبب الجوینی دے استاد امام ابوالقاسم اسفرائنی الاسکاف وی ہجرت کرکے بغداد چلے گئے۔[۲۲] غالباً ایہ ہجرت دا واقعہ 452ھ توں پہلے دا ہوئے گا کیونکہ امام ابوالقاسم اسفرائنی الاسکاف دی وفات 452ھ وچ بغداد وچ ہوئی۔ سلجوقی وزیر السلطنت عمید الملک الکُنْدُرِی 445ھ/ 1054ء وچ وزیر سلجوقی سلطنت بنا تے ذوالحجہ 456ھ/ نومبر 1064ء تک وزیر رہیا۔ اس مدت وچ الجوینی نیشاپور واپس نئيں آئے بلکہ اوہ حجاز تے بلاد الشام وچ مقیم رہے۔
اسفار علمی
[سودھو]نیشاپور توں نکلنے دے بعد الجوینی المعسکر پہنچے تے فیر بغداد آئے۔ بغداد وچ جلیل القدر علما تے فقہا توں تحصیل علم کردے رہے۔ 450ھ دے اوائل وچ حجاز پہنچے تے بروز منگل 9 ذوالحجہ 450ھ/ 26 جنوری 1059ء نوں پہلا حج اداء کیتا۔ اُس وقت الجوینی دی عمر 31 سال سی۔[۲۱][۲۲] 450ھ توں پہلے کسی دوسرے ادائیگی حج دی تفصیل نئيں ملدی۔ 450ھ توں 454ھ تک یعنی 1058ء توں 1062ء تک الجوینی مکہ مکرمہ وچ مقیم رہے،[۲۳] اِس دوران وچ اوہ مسجد الحرام تے مسجد نبوی وچ درس و تدریس وچ مشغول رہے۔ حرمین وچ درس و تدریس دے سبب اعزازی لقب امام الحرمین بولی زدِ عام ہو گیا تے الجوینی امام الحرمین دے ناں توں مشہور ہو گئے۔[۲۲][۲۳]
بحیثیتِ معلم
[سودھو]الجوینی دی زندگی دا بوہتا حصہ خراسان، نیشاپور، حجاز وچ گزریا۔الجوینی دی زندگی وچ کئی سیاسی انقلابات آئے، بنی بویہ دی حکومت قائم ہوئی تے ہور ایہ کہ خلافت عباسیہ وچ خود مختار ریاستاں تے سلطنتاں وجود وچ آئیاں۔ الجوینی حرمین دیاں دونے مساجد یعنی مسجد الحرام تے مسجد نبوی وچ درس و تدریس تے بحیثیت خطیبِ اعظم تے محدث ہون پاروں امام الحرمین کہلائے۔ الجوینی کی وجہ شہرت اُن کی مشہور تصنیف الورقات ہے۔
الجوینی جدوں حجاز توں واپس نیشاپور آئے تاں منبر و محراب اِنہاں دے حوالے کر دتا گیا۔ خطابت، تدریس، مجلس جمعہ، مذاکرہ و مناظرہ وی الجوینی دے سپرد کر دتا گیا۔[۱۷] 30 سال تک بغیر کسی مخالفت دے نیشاپور وچ مقیم رہے۔[۱۴] تیس سال دے حوالے توں مشہور قول علامہ ابن کثیر الدمشقی دا اے لیکن جے تاریخی تسلسل دیکھیا جائے تاں نظام الملک طوسی دا عہدِ وزارت ذوالحجہ 456ھ/ نومبر 1064ء وچ شروع ہويا۔ جے اوائل 457ھ توں شمار کیتا جائے تاں الجوینی نیشاپور وچ تقریباً 20 یا 21 سال تک مقیم رہے۔ 30 دا ہندسہ سہوِ کاتب معلوم ہُندا اے۔ 30 سالاں دے مشہور قول نوں ابن تغری بردی نے وی نقل کیتا اے۔[۱۶]
جب سلجوقی وزیر السلطنت نظام الملک طوسی نے نیشاپور وچ بغداد دے مدرسہ نظامیہ دی طرز اُتے مدرسہ نظامیہ نیشاپور دی بنیاد رکھی تاں اُس نے ائمہ اشاعرہ دی حمایت دی تے اُنئيں واپس وطن بلوا لیا۔ جو لوک واپس نیشاپور آئے اُنہاں وچ الجوینی وی سن ۔ الجوینی مدرسہ نظامیہ نیشاپور وچ تا وقت وفات معلم دی حیثیت توں تعلیم دیندے رہے۔ دنیائے اسلام دی مشہور فلسفی شخصیت امام غزالی نے اِسی مدرسہ وچ الجوینی توں تعلیم حاصل کيتی سی۔[۲۴] الجوینی بحیثیت معلم 457ھ/ 1064ء توں 478ھ/ 1085ء تک مدرسہ نظامیہ نیشاپور توں وابستہ رہے۔
وفات
[سودھو]اوائل ماہِ ربیع الثانی 478ھ/ اوائل ماہِ اگست 1085ء وچ الجوینی علیل ہو گئے۔ دوران وچ علالت اپنے پیدائشی پنڈ جُوَین وچ چلے گئے کہ شاید اوتھے جانے توں صحت عود کر آئے مگر علالت توں صحت یاب نہ ہو سکے تے بروز بدھ 25 ربیع الثانی 478ھ/ 20 اگست 1085ء دی شب عشاء دے بعد جُوَین نزد نیشاپور وچ وفات پائی۔[۱۸][۲۳] نمازِ جنارہ بیٹے ابوالقاسم نے پڑھائی۔[۱۸] بوقتِ وفات عمر 59 سال 3 ماہ 8 دن قمری تے 57 سال 6 ماہ 3 دن شمسی سی۔ الجوینی دی وفات دے سوگ وچ بازار بند کردیے گئے، اِنہاں دے شاگرداں نے اپنے قلم تے دواتاں توڑ ڈالاں۔ بوقتِ وفات الجوینی دے طلبہ دی تعداد 455 سی جو اِنہاں دی وفات دے غم وچ اک سال تک علمی اشتغال وچ رکے رہے۔ الجوینی دی وفات اُتے کئی مرثیے وی کہے گئے جنہاں وچ اک مشہور شعر ایہ اے کہ:
قلوب العالمین علی المعالی و ایام الوریٰ شبہ اللیالی
ایثمرغصن اھل الفضل یوماً وقد مات الایام ابوالمعالی؟
مخلوقات دے دِل اگ اُتے نيں تے مخلوق دی زندگی راتاں دی طرح اے
کیہ اہل علم دی شاخ پھل دے گی جدوں کہ امام ابو المعالی اج اِنتقال کر گئے نيں؟[۲۵][۱۷]
ابن تغری بردی نے تریخ وفات شبِ بدھ 25 ربیع الاول 478ھ بیان کيتی اے [۲۶] مگر ایہ درست نئيں کیونکہ 478ھ وچ 25 ربیع الاول بدھ نوں نئيں بلکہ اتوار دے روز سی۔ درست 25 ربیع الثانی ہی اے۔
لکھتاں
[سودھو]سانچہ:Iso2lang ویکی ماخذ اُتے اس مضمون توں متعلق اصل متن موجود اے: |
فقہ اُتے:
- نهاية المطلب في دراية المذهب
- مختصر النهاية۔
- مختصر التقريب۔
- الرسالة النظامية في الأركان الإسلامية۔
اصول فقہ اُتے:
- البرهان۔
- الورقات في أصول الفقہ۔
- الغنية۔
- التحفة۔
- التلخيص۔
ہور:
- العمد۔
- الدرة المضية فيما وقع من الخلاف بين الشافعية والحنفية۔
- الكافية في الجدل
- الأساليب في الخلاف۔
علم کلام اُتے:
- الشامل في أصول الدين۔
- الإرشاد إلى قواطع الأدلة في أصول الاعتقاد۔
- لمع الأدلة في قواعد عقائد أهل السنة والجماعة۔
- العقيدة النظامية في الأركان الإسلامية۔
- شفاء العليل في بيان ما وقع في التوراة والإنجيل من التبديل۔
- قصيدة على غرار قصيدة ابن سینا في النفس۔
اسلامی سیاست اُتے:
- غياث الأمم في التياث الظلم۔
حوالے
[سودھو]- ↑ https://archive.org/details/al-juwayni-kitab-al-irshad-compressed-compressed_202011/page/n19/mode/2up?q=A+guide+to+conclusive+proofs+for+the+principles+of+belief
- ↑ Christian-Muslim Relations 600 - 1500 — مدیر: David Richard Thomas
- ↑ full work available at URL: https://www.google.fr/books/edition/Histoire_de_la_philosophie_en_Islam/I0ANAAAAIAAJ?hl=fr&gbpv=0&kptab=overview — مصنف: Abdel Rahman Badawi — عنوان : Histoire de la philosophie en Islam — جلد: 60 — صفحہ: 348 — ناشر: Librairie philosophique J. Vrin — شائع شدہ از: Études de Philosophie Médiévale
- ↑ ۴.۰ ۴.۱ http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb12215557j — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
- ↑ Diamond Catalog ID for persons and organisations: https://opac.diamond-ils.org/agent/10867 — subject named as: ʿAbd al-Malik ibn ʿAbd Allāh Imām al-Ḥaramayn
- ↑ Encyclopædia Iranica — مدیر: Nicholas Sims-Williams ، Ahmad Ashraf ، حبیب برجیان تے Mohsen Ashtiany — ناشر: کولمبیا یونیوسٹی
- ↑ https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/9783112401613-005/pdf — صفحہ: 8
- ↑ ۸.۰ ۸.۱ https://www.universalis.fr/encyclopedie/abu-l-ma-ali-djuwayni/ — اخذ شدہ بتاریخ: ۸ مئی ۲۰۲۲ — ناشر: Encyclopædia Britannica Inc.
- ↑ مصنف: various authors — عنوان : Encyclopaedia of Islam — صفحہ: 526 — شائع شدہ از: ۱۹۸۶
- ↑ https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/9783112401613-005/pdf — صفحہ: 12
- ↑ https://www.universalis.fr/encyclopedie/abu-l-ma-ali-djuwayni/
- ↑ The Oxford Handbook of Islamic Theology — مصنف: Sabine Schmidtke — ناشر: اوکسفرڈ یونیورسٹی پریس — https://dx.doi.org/10.1093/OXFORDHB/9780199696703.001.0001
- ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ حافظ شمس الدین الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 18، ص 468، الرقم الترجمہ 240۔ مطبوعہ دارالکتب العلمیہ، بیروت، لبنان۔ 1401ھ۔
- ↑ ۱۴.۰ ۱۴.۱ ۱۴.۲ ۱۴.۳ ۱۴.۴ ابن کثیر الدمشقی: البدایہ والنہایہ، جلد 6، ص 494۔ مطبوعہ کراچی، 2008ء۔
- ↑ الدکتور محمد الزحیلی: الامام الجُوَینی الامام الحرمین، ص 44۔ مطبوعہ دارالقلم، دمشق، شام۔ 1406ھ۔
- ↑ ۱۶.۰ ۱۶.۱ ۱۶.۲ ابن تغری بردی: النجوم الزاھرہ فی ملوک مصر والقاہرہ، جلد 5، ص 119، تحت سنۃ 478ھ۔ مطبوعہ 1413ھ۔
- ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ ۱۷.۲ الیافعی الیمنی: مرآۃ الجنان، جلد 3، ص 99۔ مطبوعہ دارالکتب العلمیہ، بیروت، لبنان۔ 1411ھ۔
- ↑ ۱۸.۰ ۱۸.۱ ۱۸.۲ ابن النجار بغدادی: ذیل تریخ بغداد، جلد 1، ص 93۔ مطبوعہ دارالکتب العربی، بیروت، لبنان۔ 1422ھ، 2001ء۔
- ↑ ۱۹.۰ ۱۹.۱ دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 7، ص 540۔ مطبوعہ لاہور 1391ھ/ 1971ء
- ↑ حافظ شمس الدین الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 18، ص 469، الرقم الترجمہ 240۔ مطبوعہ دارالکتب العلمیہ، بیروت، لبنان۔ 1401ھ۔
- ↑ ۲۱.۰ ۲۱.۱ حافظ شمس الدین الذہبی: سیر اعلام النبلا، جلد 18، ص 469/470، الرقم الترجمہ 240۔ مطبوعہ دارالکتب العلمیہ، بیروت، لبنان۔ 1401ھ۔
- ↑ ۲۲.۰ ۲۲.۱ ۲۲.۲ ۲۲.۳ دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 7، ص 541۔ مطبوعہ لاہور 1391ھ/ 1971ء
- ↑ ۲۳.۰ ۲۳.۱ ۲۳.۲ حافظ شمس الدین الذہبی: العبر فی خبر من غبر، جلد 2، ص 339، تذکرہ تحت سنۃ 478ھ۔ مطبوعہ دارالکتب العلمیہ، بیروت، لبنان۔ 1405ھ۔
- ↑ دائرۃ المعارف الاسلامیہ: جلد 7، ص 541۔ مطبوعہ لاہور 1391ھ/ 1971ء۔
- ↑ ابن کثیر الدمشقی: البدایہ والنہایہ، جلد 6، ص 495۔ مطبوعہ کراچی، 2008ء۔
- ↑ ابن تغری بردی: النجوم الزاھرہ فی ملوک مصر والقاہرہ، جلد 5، ص 120، تحت سنۃ 478ھ۔ مطبوعہ 1413ھ۔
- مضامین جنہاں وچ انگریزی بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ فرانسیسی بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ عربی بولی دا متن شامل اے
- 1028 دے جم
- 17 فروری دے جم
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- 1085 دیاں موتاں
- 20 اگست دیاں موتاں
- صفحات مع خاصیت P1066
- صفحات مع خاصیت P802
- ویکی ڈیٹا توں ماخوذ شعبۂ عمل
- ویکی ڈیٹا توں ماخوذ کارہائے نمایاں
- اشاعرہ
- خراسان دیاں شخصیتاں
- سنی فقہا
- شوافع
- شیوخ الاسلام
- گیارہویں صدی دی ایرانی شخصیتاں
- مجددین
- نیشاپوری محدثین
- اصولی شخصیتاں
- 1028ء دے جم
- 1085ء دیاں موتاں
- گیارہویں صدی دیاں ایرانی شخصیتاں
- ایرانی شخصیتاں
- سنی فقہی علماء