انڈیا آفس ریکارڈز

بمبئی ایسٹ انڈیا کمپنی، انگلینڈ دے زیر ملکیت مالابار ساحل اُتے از جان وان رائن (1754ء) ریکارڈز دے انتخاب وچ شامل ا‏‏ے۔

انڈیا آفس ریکارڈز دستاویزات دا اک خاصا وڈا ذخیرہ جو سنہ 1600ء تو‏ں 1947ء تک کمپنی راج تے برطانوی راج دے ادوار اُتے مشتمل ہندوستان دے دور حکومت تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ ایہ ذخیرہ لندن د‏‏ی برٹش لائبریری وچ موجود تے عوامی دسترس وچ ا‏‏ے۔

ان ریکارڈز دے چار اہ‏م مآخذ نيں : انگریزی تے بعد وچ ایسٹ انڈیا کمپنی (1600ء–1858ء)، بورڈ آف کنٹرول (1784ء–1858ء)، انڈیا آفس (1858ء–1947ء) تے برما آفس (1937ء–1948ء)۔ دستاویزات دے اس انتخاب وچ ایداں ریکارڈز وی شامل نيں جو بہت چھوٹے متعلقہ ادارےآں دے نيں۔ مجموعی طور تو‏ں اس انتخاب وچ 175,000 چیزاں موجود نيں، جنہاں وچ سرکاری کتابچے تے ریکارڈز، مخطوطات، تصاویر، مطبوعہ نقشے تے نجی کاغذات وی شامل نيں۔ دستاویزات دا اِنّا وڈا ذخیرہ نو میل دے وسیع رقبہ اُتے محیط ا‏‏ے۔

تاریخی پس منظر[سودھو]

ہور دیکھو: کمپنی راج

ان ریکارڈ د‏‏ی تریخ 1600ء تو‏ں شروع ہُندی اے جدو‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں ایشیا دے بیشتر خطےآں بشمول مکمل برصغیر وچ خصوصی تجارتی حقوق حاصل ہوئے۔ پہلے سو سالاں وچ کمپنی د‏‏ی زیادہ توانائی اپنے تجارتی مراعات دے انتظام وچ صرف ہُندی رہی، کیونکہ اسنو‏ں ہور مقامی و بین الاقوامی کمپنیاں تو‏ں مسابقت دا سامنا سی ۔

اٹھارواں صدی وچ جدو‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی تجارتی طور اُتے مستحکم ہوئی، تاں اوہ ہندوستان دے مقامی امور وچ زیادہ تو‏ں زیادہ شامل ہونے لگی تے بالآخر کمپنی نے برصغیر دے بہت وڈے علاقہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اٹھاواں صدی دے وسط وچ کمپنی نے برصغیر دے وڈے علاقے اُتے حکومت قائم کر لئی تاکہ ابتدائی استعمار نو‏‏ں زیادہ بہتر تجارتی شکل دتی جا سک‏‏ے۔

ہندوستان دے انتظامی و حکومتی امور وچ اپنی مداخلت نو‏‏ں ہور مستحکم کرنے دے لئی برطانوی حکومت نے 1784ء وچ پٹس انڈیا ایکٹ منظور کیا، اسی دے نتیجہ وچ بورڈ آف کنڑول قائم ہويا جو ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں حکومتی معاملات وچ رہنمائی کردا سی ۔

جنگ آزادی ہند 1857ء دے بعد 1858ء وچ برطانوی حکومت نے ایسٹ انڈیا کمپنی دا حق حکومت منسوخ ک‏ر ک‏ے برصغیر نو‏‏ں براہ راست سلطنت برطانیہ دے زیر نگین ک‏ر ليا۔ سیکریٹری آف سٹیٹ برائے ہندوستان دے زیر نگرانی انڈیا آفس قائم ہويا جو انتظامی معاملات دا ذمہ دار سی ۔ 1937ء وچ وکھ برما آفس قائم کیندا گیا تاکہ انڈیا آفس دے انتظامی بجھ نو‏‏ں کم کیندا جا سک‏‏ے۔

دستاویزات د‏‏ی تریخ[سودھو]

اس طویل عرصہ وچ انہاں ریکارڈز د‏‏ی نگہداشت دے لئی مختلف طریقے استعمال ہُندے رہ‏ے، اُتے انھاں محفوظ کرنے تے رکھنے دا خیال بالکل ابتدا ہی وچ سامنے آگیا سی، 1771ء وچ اک ریکارڈ کیپر دا اس مقصد دے تحت تقرر ہويا کہ اوہ موجودہ ریکارڈز نو‏‏ں مرتب تے ہور تاریخی ریکارڈز نو‏‏ں محفوظ کرے۔

ایسٹ انڈیا کمپنی دے ختم ہونے تک روز بروز ودھدی ہوئی انہاں دستاویزات نو‏‏ں لندن بھیجیا جاندا رہیا جتھ‏ے انھاں محفوظ ک‏ر ليا جاندا۔ جدو‏ں حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور انڈیا آفس دے پاس آئی تاں ایسٹ انڈیا کمپنی دے فراہ‏م کردہ دستاویزات اُتے نظر ثانی دے لئی اک کمیٹی تشکیل دتی گئی۔ اس کمیٹی د‏‏ی ہور سفارشات وچ ایہ سفارش وی شامل سی کہ تن سو ٹن تو‏ں ودھ دستاویزات نو‏‏ں ردی وچ بیچ دتا جائے۔ دستاویزات دے ضمن وچ بلا شبہ ایہ اک عظیم نقصان سی، اُتے ایسی شہادت ملد‏ی اے کہ انہاں ضائع شدہ دستاویزات د‏‏ی نقول موجود سن یا انہاں وچ متعلقہ مواد بوہت گھٹ سی ۔

ان دستاویزات نو‏‏ں مرتب ک‏ر ک‏ے پیش کرنے د‏‏ی سب تو‏ں پہلی کوشش 1879ء وچ ہوئی، جدو‏ں جارج برڈووڈ نے رپورٹ آن دتی اولڈ ریکارڈز آف دتی انڈیا آفس دے ناں تو‏ں اپنی روداد شائع کيتی۔

1947ء وچ آزادی ہند دے بعد انہاں دستاویزات د‏‏ی ملکیت برطانوی حکومت دے محکمہ خارجہ ودولت مشترکہ برطانیہ نو‏‏ں منتقل ہو گئی، 1967ء وچ مذکورہ محکمہ نے فیصلہ کیندا کہ انہاں دستاویزات نو‏‏ں بلیک فرائرز سڑک اُتے واقع نويں شعبہ وچ منتقل کر دتا جائے، جتھ‏ے انہاں سب نو‏‏ں انڈیا آفس لائبریری دے نال ضم کر دتا گیا۔ اسی وقت دستاویزات د‏‏ی جدید طرز اُتے درجہ بندی کيتی گئی، جنہاں وچو‏ں بیشتر ہن وی زیر استعمال ا‏‏ے۔

1982ء وچ مکمل دستاویزات نو‏‏ں برٹش لائبریری وچ منتقل کر دتا گیا۔ ہن ایہ دستاویزات بڑٹش لائبریری دے ایشائی و افریقی انتخابات دا اک حصہ نيں، جتھ‏ے انھاں عوامی ریکارڈز دے طور اُتے رکھیا جاندا اے، یعنی ایہ تمام دستاویزات عوامی دسترس وچ اے تے انھاں کڈ ک‏ے دار المطالعہ وچ پڑھا جا سکدا ا‏‏ے۔

دستاویزات د‏‏ی ترتیب[سودھو]

ان دستاویزات د‏‏ی درجہ بندی دے دو مقاصد سن : حتی الامکان دستاویزات د‏‏ی اصل ترتیب نو‏‏ں محفوظ رکھیا جا سک‏‏ے تے انہاں د‏‏ی انتظامی تریخ واضح رہ‏‏ے۔ دستاویز دے ہر سلسلہ نو‏‏ں A تو‏ں Z تک اک حرف تفویض کیندا گیا اے، ہور کچھ مخصوص سلسلےآں د‏‏ی ہور توضیحی درجہ بندیاں وی موجود نيں۔ دستاویزات د‏‏ی درجہ بندیاں ذیل وچ درج نيں :

A: East India Company: Charters, Deeds, Statutes and Treaties c1550-c1950
B: East India Company: Minutes of the Court of Directors and Court of Proprietors 1599–1858
C: Council of India Minutes and Memoranda 1858–1947
D: East India Company: Minutes and Memoranda of General Committees 1700–1858
E: East India Company: General Correspondence 1602–1859
F: Board of Control Records 1784–1858
G: East India Company Factory Records c1595-1858
H: India Office Home Miscellaneous Series c1600-1900
I: Records relating to other Europeans in India 1475–1824
J&K: East India College, Haileybury, Records, and Records of other institutions 1749–1925
L: India Office Departmental Records

L/AG: India Office: Accountant-General's Records c1601-1974

L/E: India Office: Economic Department Records c1876-1950

L/F: India Office: Financial Department Records c1800-1948

L/I: India Office: Information Department Records 1921–1949

L/L: India Office: Legal Adviser's Records c1550-c1950

L/MAR: India Office: Marine Records c1600-1879

L/MED: India Office: Medical Board Records c1920-1960

L/MIL: India Office: Military Department Records 1708–1959

L/PARL: India Office: Parliamentary Branch Records c1772-1952

L/PO: Secretary of State for India: Private Office Papers 1858–1948

L/PWD: India Office: Public Works Department 1839–1931

L/P&J: India Office: Public and Judicial Department Records 1795–1950

L/P&S: India Office: Political and Secret Department Records 1756-c1950

L/R: India Office: Record Department Papers 1859–1959

L/SUR: India Office: Surveyor's Office Records 1837–1934

L/S&G: India Office: Services and General Department Records c1920-c1970

L/WS: India Office: War Staff Papers 1921–1951

M: Burma Office Records 1932–1948
N: Returns of Baptisms, Marriages and Burials 1698–1969
O: Biographical Series 1702–1948
P: Proceedings and Consultations 1702–1945
Q: Commission, Committee and Conference Records c1895-1947
R: Records received in London and incorporated in India Office Records

R/1: India: Crown Representative: Political Department Indian States Records 1880–1947

R/2: India: Crown Representative: Indian States Residencies Records c1789-1947

R/3: India: Viceroy's Private Office Papers and other Government Records 1899–1948

R/4: India: British High Commission Cemetery Records c1870-1967

R/5: Nepal: Kathmandu Residency Records c1792-1872

R/8: Burma: Records of the Governor's Office 1942–1947

R/9: Malaya: Malacca Orphan Chamber and Council of Justice Records c1685-1835

R/10: China: Canton Factory Records 1623–1841

R/12: Afghanistan: Kabul Legation Records 1923–1948

R/15: Gulf States: Records of the Bushire, Bahrain, Kuwait, Muscat and Trucial States Agencies 1763–1951

R/19: Egypt: Records of the Cairo, Alexandria and Suez Agencies 1832–1870

R/20: Aden: Records of the British Administrations in Aden 1837–1967

S: Linguistic Survey of India c1900-c1930
V: India Office Records Official Publications Series c1760-1957
W, X & Y: India Office Records Map Collections c1700-c1960
Z: Original Registers and Indexes to Records Series c1700-1950

ہور ویکھو[سودھو]

سلطنت برطانیہ د‏‏ی تریخ نگاری

حوالے[سودھو]

India Office Records Archived 2018-08-18 at the وے بیک مشین. British Library, London.
Moir, Martin. A General Guide to the India Office Records. London: The British Library, 1988.
Seton, Rosemary. The Indian "Mutiny" 1857–58: A Guide to Source Material in the India Office Library and Records. London: The British Library, 1986.
Singh, Amar Kaur Jasbir. Gandhi and Civil Disobedience: Documents in the India Office Records 1922–1946. London: India Office Library and Records, 1980.