اوس و خزرج
اوسْ وَ خَزْرَج، یمنی اعراب دے دو اہم قبیلے سن جو ظہور اسلام توں پہلے شہر یثرب (مدینہ) وچ ساکن سن تے ہجرت دے بعد انہاں نوں انصار دے نام توں پکارے جاندے سن ۔ تاریخ اسلام خاص کے پیغمبر اکرمؐ دی مدینہ ہجرت تے آپ دی زندگی وچ لڑی گئی مختلف جنگاں وچ انہاں دو قبیلےآں دا اہم کردار رہیا اے۔ بعض مورخین دا کہنا اے کہ قرآن دی بعض آیتاں انصار دی شان وچ نازل ہوئیاں نيں۔
نسب
[سودھو]اوس و خزرج دا نسب یمن دے قبیلہ ازد تک پہنچدا اے تے ہجرت دے ابتدائی صدیاں دے مورخین تے نسب شناساں نے انہاں دو قبیلےآں دے نسب نوں بنومازن بن ازد تک منتسب کيتے نيں۔[۱]
ان دو قبیلےآں دا سردار عمروبن عامر سی جو مُزَیقی دے نام توں مشہور سی تے حارثہ بن ثعلبہ بن عمروبن عامر دے نسل توں سی ۔ ماں دی طرف توں انہاں دو قبیلےآں دا نسب قیلہ بنت کاہل تک پہنچدا اے جنہاں دا تعلق قبیلہ بنی قضاعہ توں سی ۔[۲] اسی لئے اوس و خرزج اپنے آپ نوں بنی قیلہ دے نام توں وی یاد کردے سن ۔[۳]
اوس و خزرج حارثہ بن ثعلبہ دے دو بیٹےآں دا نام سی، بعد وچ انہاں دو قبیلےآں نوں وی اسی نام توں یاد کيتے جانے لگیا۔[۴] اوس اصل وچ "اوس مناہ" دا مخفف اے جو زمانہ جاہلیت دے اک مشہور بت دے نال انہاں دی نسبت دی طرف اشارہ کردا اے۔[۵] خزرج لغت وچ تیز ہويا یا نسیم جنوب دے معنی وچ اے۔[۶]
اوس و خزرج دا یثرب وچ قیام
[سودھو]اوس و خزرج یثرب وچ اس وقت توں قیام پذیر سن جس وقت قوم ازد جزیرہ نمائے عرب دے مختلف مناطق تے آس پاس دے علاقےآں وچ پھیلے ہوئے سن ۔ پرانے منابع وچ مشہور قول دے مطابق یمن دے ازدیاں وچوں اک گروہ نے سیلاب دی وجہ توں "مأرب" نامی ڈیم دے متاثر ہونے دے بعد یثرب دی طرف ہجرت کی[۷] لیکن اس مہاجرت دے اصلی اسباب کیتا سن تے ایہ مہاجرت کداں واقع ہوئی؟ اس حوالے توں معاصر محققین وچ اتفاق رائ نئيں پایا جاندا۔[۸] بعض احادیث توں اس گل دا عندیہ ملدا اے کہ اوس و خزرج مذکورہ ڈیم دے متأثر ہونے توں پہلے یثرب دی طرف مہاجرت کيتے سن ۔[۹]
محققین کہندے نيں کہ یمن توں ازدیاں دی ہجرت اک دفعہ واقع نئيں ہوئی سی۔[۱۰] بلکہ اس دے بعد وی مختلف گروہاں نے جزیرہ نمائے العرب تے اس دے قرب و جوار دی طرف ہجرت دی ایتھے تک کہ شام دے نزدیک غسانی تے موجودہ عراق دے بعض علاقےآں وچ آل منذر یا لخمیان دے نام توں حکومتاں تشکیل دتی جو اس وقت دی دو سپر پتے یعنی ایران تے روم دے ماتحت سن ۔
زادہ تر ایہ احتمال دتا جاندا اے کہ مذکورہ حکومتاں دے قیام دے بعد ازدی اقوام من جملہ اوس و خزرج دی دوسرے علاقےآں دی طرف ہجرت وچ شدت آگئی سی۔ بعض محققین دے مطابق شاید اوس و خزرج نے دوسرے قبیلےآں دی نسبت آخر وچ تے تقریبا چوتھی صدی عیسوی دے اواخر وچ ہجرت دی سن۔[۱۱] انہاں دو قبیلےآں نے یثرب نوں اپنی اقامتگاہ دے طور اُتے انتخاب کيتے جو کھیندی باڑی دے لحاظ توں زیادہ موزاں تصور کیتا جاندا سی ۔
جس زمانے وچ اوس و خزرج یثرب پہنچنے تے اوتھے اُتے مستقر ہوئے اوتھے پہلے توں کچھ یہودی آباد سن تے سیاسی تے اقتصادی حوالے توں شہر دا کنٹرول انہاں دے ہتھ وچ سی ۔[۱۲]
یہودیاں دے نال روابط
[سودھو]اوس و خزرج تے یہودیاں دے مابین ابتداء وچ باہمی مفاہمت خاص کے کھیندی باڑی وچ اک دوسرے دے نال تعاون اُتے مبنی روابط برقرار سن لیکن رفتہ رفتہ مہاجرین دی کثرت دی وجہ توں شہر دا کنٹرول یہودیاں دے ہتھ توں جانے لگے۔ ممکن اے اسی دور توں انہاں دے درمیان مختلف گراوتھے ایجاد ہو گئے ہاں جو آخر کار انہاں دو قبیلےآں دا اک دوسرے توں جدا ہونے دی نوبت آگئی ہوئے۔
یثرب اُتے اوس و خزرج دے مسلط ہونے دے بعد رفتہ رفتہ ایہ شہر وی غسانی تے لخمی حکومتاں دے ماتحت آگیا۔ جدوں کہ اس توں پہلے یہودی ساسانی حکومت دے ماتحت سن تے انہاں نوں خراج تے مالیات دتا کردے سن تے درواقع یہودیاں نوں یثرب دی حکمرانی ساسانیاں دے مرہون منت ملی سی۔[۱۳]
اک ہور حدیث دے مطابق اوس و خزرج جدوں یہودی گورنر دے ظلم و زیادتیاں توں تنگ آگئے تو انہاں نے غسانیاں توں مدد طلب کيتے۔ اس اُتے بنی غسان توں مالک بن عجلان انہاں دی مدد دے لئی آئے اس دے بعد توں یثرب اُتے اوس و خزرج دی حکمرانی شروع ہو گئی۔[۱۴]
بہر حال بنا بر دلائلی اوس و خزرج نے اپنے آپ نوں غسانیاں - جو انہاں دے مانند قبیلہ ازد توں سن - دے نزدیک کیتا۔[۱۵] جے اس گل نوں قبول کے لین کہ چھیويں صدی عیسوی دے اواسط تک - چنانچہ بعض محققین نے ایہ گمان کيتے نيں[۱۶] - ساسانی حکومت دے کارندے یہودیاں دے توسط توں یثرب اُتے مسلط سن، تو ایہ گل بعید نئيں اے کہ اوس و خزرج دے یثرب آنے دے بعد غسانیاں دے لئی اوتھے تسلط پیدا کرنے دے امکانات فراہم ہو گئے ہو تے اس گل کيتی بعض احادیث وی تائید کردیاں نيں۔[۱۷]
اوس و خزرج دے باہمی تعلقات
[سودھو]جس وقت یثرب اُتے اوس و خزرج دا تسلط سی اوتھے دے انتظامی امور نوں دے بارے وچ کوئی دقیق معلومات میسر نئيں جس دی بنیادی دلیل وی شاید ایہ ہو کہ انہاں دو قبیلےآں دے آپس وچ ایسی اختلاف تے جنگ و خون ریزی شروع ہو گئی جو سالاں سال جاری رہی تے اس گل وچ کوئی شیک نئيں کہ اختلاف دے اس اگ نوں بڑکانے وچ یہودیاں نے وی کوئی کسر باقی نئيں چھڈی اے۔[۱۸]
چونکہ انہاں دو قبیلےآں دی قدرت تقریباً مساوی سی اسی بنا اُتے انہاں وچوں ہر اک مختلف قبائل دے نال مختلف قرارداداں دے ذریعے اک دوسرے اُتے فوقیت حاصل کرنے دی کوشش وچ رہندے سن ۔ اس حوالے توں قبیلہ اوس نے بنی قریظہ جدوں کہ خزرجیاں نے بنی نضیر[۱۹] دے نال عہد و پیمان باندھے سن ۔
اوس و خزرج دے درمیان پیدا ہونے والے اس کشمکش دی وجہ توں انہاں دو قبیلےآں دے مختلف گروہاں دے درمیان نہ ختم ہونے والی جنگ تے خون ریزی شروع ہو گئی جس دا تذکرہ ایام العرب زمانہ جاہلیت، وچ ہويا اے تے انہاں وچوں ہر اک دے لئی مخصوص نام دا ذکر ملدا اے لیکن انہاں واقعات توں مربوط روایات مختلف افسانےآں توں مخلوط نيں۔[۲۰]
اوس و خزرج دے درمیان لڑی گئی پہلی جنگ "حرب سُمیر"، وچ کامیابی اوس نوں ملی لیکن بعد دے جنگاں وچوں اکثر وچ خزرجیاں نوں برتری حاصل رہی اے۔[۲۱]
اسی سلسلے دی آخری جنگ "حرب بُعاث" جو پیغمبر اکرمؐ دی ہجرت توں کچھ مدت پہلے واقع ہوئی سی، قبیلہ اوس اپنے رقیب اُتے برتری حاصل کرنے دے لئی مکہ آئے تے قریش دے نال عہد و پیمان بنھن دی خواہش ظاہر کیتی لیکن قریش دی جانب توں انہاں نوں کوئی خاطر خواہ جواب نئيں دتا گیا سی ۔ انہی ایام وچ انہاں دے بعض افراد دا رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال ملاقاتاں ہوئیاں۔[۲۲]
ظاہری طور اُتے ایسا معلوم ہُندا سی کہ قبیلہ خزرج عبداللہ بن اُبَی ابن سلول - جو بعد وچ منافقین وچوں شمار ہويا[۲۳] - دے سر فرمانروائی دا سہرا رکھنا چاہندے سن ۔[۲۴]
اسلام قبول کرنے دے بعد
[سودھو]پیغمبر اکرمؐ دی یثرب ہجرت دے بعد اوس و خزرج نے اسلام قبول کر ليا ایويں اسنوں دے بعد انہاں نوں "انصار" دے لقب توں یاد کیتا جانے لگیا تے اسی اُتے اوہ فخر وی کردے سن ۔[۲۵] لیکن اس دے باوجود وی بعض مواقع اُتے انہاں دو قبیلےآں دی پرانی دشمنی تے اک دوسرے اُتے سبقت لے جانے دی خواہش انہاں نوں اک دوسرے دے مد مقابل لے آندے چنانچہ بیعت عقبہ وچ پبغمبر اکرمؐ دی بیعت وچ پہل کرنے دے لئی انہاں دونے دے درمیان اختلاف پیدا ہويا تے اسی اُتے اک دوسرے اُتے فخر و مباہات کرنے بیٹھ گئے۔
ان دے درمیان اس طرح دی اختلافات اسلام لیانے دے بعد وی مختلف مواقع اُتے نمایاں ہوئیاں نيں۔[۲۶] البتہ بظاہر ایسا معلوم ہُندا اے کہ اسلام لیانے دے بعد وی اکثریت خزرجیاں دی سی چنانچہ صدر اسلام وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جنہاں 12 نقیباں نوں انتخاب کیتا سی انہاں وچ صرف 3 افراد قبیلہ اوس دے سن باقی سب دے سب قبیلہ خزرج دے سن ۔[۲۷] اسی طرح جنگ بدر وچ وی خزرجیاں دی تعداد اوس توں زیادہ سی۔[۲۸]
جنگ مریسیع تے بنی قریظہ ہور افک دے معاملے وچ وی انہاں دے آپس وچ اختلاف پیدا ہوگئے لیکن رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اختلاف دے اس اگ نوں بھڑکنے توں روکیا۔[۲۹] آنحضرتؐ دی رحلت دے بعد سقیفہ وچ ابوبکر تے انہاں دے حامیاں نے اوس و خزرج دے باہمی رقابت تے اختلاف توں فائدہ اٹھاندے ہوئے ابوبکر نوں بعنوان خلیفہ انتخاب کیتا۔[۳۰]
اوس و خزرج وچوں ہر ایک دے 5 بطن سن ۔[۳۱] ہر بطن کئی خانداناں تے گروہاں اُتے مشتمل سی ایتھے تک کہ اعراب دے دوسرے قبائل دے علاوہ خود ایہ لوگ 60 توں زیادہ مختلف گروہاں وچ منقسم سن ۔[۳۲]
اعزاز
[سودھو]اوس و خزرج جنگ تے دلیری وچ شہرت[۳۳] رکھنے دے علاوہ شعر و شاعری وچ وی ایہ لوگ کسی توں کم نئيں سن اسی بنا اُتے انہاں دے اندر وڈے وڈے شعراء وی موجود سن ۔ قبیلہ اوس توں قیس بن خَطیم، جو "اوس دی بولی" توں مشہور سن تے ابوقیس ابن اسلت مشہور شعراء گزرے نيں۔[۳۴] تے خزرجیاں وچوں حسان بن ثابت - جو رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شان وچ مدح و سرائی وچ مشہور سن - تے کعب بن مالک قابل ذکر نيں۔[۳۵] اسی طرح رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعض نامی گرامی اصحاب وی انہی دو قبیلےآں توں تعلق رکھدے سن جس دی بنا اُتے انہاں دو قبیلےآں دے لوگ بعد وچ انہی اعزازات اُتے اک دوسرے توں فخر و مباحات کردے سن ۔ اوس دے اندر حنظلہ غسیل الملائکہ، عاصم بن ثابت، سعد بن معاذ تے خزرج دے سعد بن عبادہ، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، اُبَیّ بن کعب[۳۶] نوں آپ دے اصحاب وچ نمایاں مقام حاصل سن ۔
کہیا جاندا اے کہ قرآن مجید دی بعض آیتاں خاص کے سورہ آل عمران دی آیت نمبر 103 جو مؤمنین نوں وحدت دی دعوت تے اختلاف توں دوری اختیار کرنے دی ترغیب دیندی اے، اوس و خزرج دی شأن وچ نازل ہوئی اے۔[۳۷]
پرانے زمانے دے مؤلفین تے مورخین وچ ابوعبیدہ معمر بن مثنی، واقدی (207 ہ.ق) تے علاّن شعوبی (اواخر 2ہ.ق) نے اوس و خزرج انہاں دے انساب، جنگاں تے ضرب الامثال وغیرہ دے بارے وچ کتاباں لکھی نيں۔[۳۸]
حوالے
[سودھو]- ↑ مثلاً نک: کلبی، جمہرہ...، ص۶۲۱؛ خلیفہ، الطبقات، ج۱، ص۱۷۵؛ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۰۲.
- ↑ نک: کلبی، ہمانجا، نسب...، ج۱، صص۳۶۳-۳۶۴؛ ابن قتیبہ، المعارف، ص۱۰۹؛ ابن حزم، جمہرہ انساب العرب، ص۳۳۱
- ↑ علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۱۳۳.
- ↑ ابنحزم، انساب العرب، ۱۴۰۳، ص۳۳۲.
- ↑ علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۱۳۵؛ دربارہ اعتقاد خاص اوس و خزرج بہ این بُت، نک: کلبی، الاصنام، صص۱۳-۱۴، ۲۷
- ↑ ابن منظور،لسان، ذیل خزرج
- ↑ ابن رستہ، الاعلاق النفیسہ، ج۷، صص۶۲ -۶۳؛ یعقوبی، تاریخ، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ مثلاً نک: مہران، تاریخ العرب القدیم، صص۴۵۵- ۴۵۸؛ شریف، مکہ و المدینہ فی الجاہلیہ و عہد الرسول، صص۳۱۳-۳۱۶؛ ولفنسون، تاریخ الیہود فی بلاد العرب، ص۶۳
- ↑ ولفنسون، تاریخ الیہود فی بلاد العرب، ص۵۲
- ↑ شریف، مکہ و المدینہ فی الجاہلیہ و عہد الرسول، ص۳۱۵
- ↑ شریف، مکہ و المدینہ فی الجاہلیہ و عہد الرسول، ص۳۱۴-۳۱۶
- ↑ ابن رستہ، الاعلاق النفیسہ، ج۷، ص۶۲؛ ہور نک: بلاذری، فتوح البلدان، ص۱۷
- ↑ ابن رستہ، الاعلاق النفیسہ، ج۷، ص۶۴.
- ↑ نک: سمہودی، وفاء الوفاء، ج۱، صص۱۷۸ بب؛ قس: مہران، تاریخ العرب القدیم، صص۴۶۲-۴۶۴
- ↑ برای تفصیل، نک: علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۳، ص۳۹۱.
- ↑ نک: کستر، ۱۱-۱۴؛ علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، صص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ نک: ابن حبیب، «اسماء المغتالین»، صص۱۳۶- ۱۳۷؛ ہور نک: علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۲، ص۵۷۸، ج۴، ص۱۳۴؛ ولفنسون، تاریخ الیہود فی بلاد العرب، صص۵۹ -۶۱
- ↑ مہران، تاریخ العرب القدیم، ص۴۸۱؛ وکیل، ص۷۵
- ↑ مہران، تاریخ العرب القدیم، ص۴۸۱؛ وکیل، ص۷۵
- ↑ نک: ہ د، ایامالعرب؛ ہور مہران، تاریخ العرب القدیم، ص۴۸۰
- ↑ ابن اثیر، ج۱، صص۶۵۸ - ۶۵۹، ہور برای جنگہای ہور، نک: ج۱، صص۶۶۰ بب.
- ↑ ابن حبیب، المنمق، ۲۶۸؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۸؛ ابن اثیر، ج۱، صص۶۸۰ -۶۸۱؛ ہور نک: ولفنسون، تاریخ الیہود فی بلاد العرب، ص۶۸.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۷۴.
- ↑ ابن سعید، نشوہ الطرب، ج۱، ص۱۹۰؛ ہور نک: ولفنسون، تاریخ الیہود فی بلاد العرب، ص۷۰
- ↑ علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، صص۱۴۰-۱۴۱؛ برای تفصیل، نک: ہ د، انصار
- ↑ نک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ۴ (۱) /۴؛ ابن قدامہ، التبیین فی انساب القرشیین، ص۴۹۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۵۲؛ طبری، تاریخ، ج۲، ص۳۶۳.
- ↑ ابن اسحاق، سیرہ، ص۲۸۸؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ واقدی، المغازی، ج۲، صص۴۱۵، ۴۳۱، ۵۱۵؛ ہور نک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱ (۲) /۴۶؛ طبری، ہمان، ج۲، ص۶۱۴؛ احمد بن حنبل، ج۶، صص۵۹، ۱۹۶
- ↑ طبری، ہمان، ج۳، صص۲۲۱-۲۲۲؛ مسعودی، مروج الذہب، ج۲، ص۳۰۴.
- ↑ نک: شریف، مکہ و المدینہ فی الجاہلیہ و عہد الرسول، صص۳۱۰- ۳۱۱ ببعد.
- ↑ شریف، مکہ و المدینہ فی الجاہلیہ و عہد الرسول، ص۳۰۹.
- ↑ ابن عبدربہ، العقد الفرید، ج۲، صص۱۹۲-۱۹۳؛ بلاذری، فتوح البلدان، ص۱۷.
- ↑ علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۱، ص۴۷۵؛ ابوالفرج، الاغانی، ج۲، صص۱۵۹ بب، ج۱۵، صص۱۶۰ بب.
- ↑ ذہبی، سیراعلام النبلاء، ج۲، ص۵۱۲ بب، ج۲، صص۵۲۳ بب؛ ہور نک: علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۹، ص۶۵۴.
- ↑ ابن عبدربہ، العقد الفرید، ج۳، ص۳۳۱؛ ہور نک: علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۴، ص۱۳۷.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، ج۲، صص۵۴۵ -۵۴۶؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۴، ص۱۵۵؛ ہور نک: طبری، تفسیر، ج۴، ص۱۷.
- ↑ نک: ابن ندیم،الفہرست، صص۶۰، ۱۱۱، ۱۱۸.
منابع
[سودھو]- ابن اثیر، الکامل.
- ابن اسحاق، محمد، سیرہ، بہ کوشش محمد حمیداللہ، قونیہ، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- ابن حبیب، محمد، «اسماء المغتالین»، ضمن نوادر المخطوطات، بہ کوشش محمد عبدالسلام ہارون، قاہرہ، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
- ہمو، المنمق، بہ کوشش خورشید احمد فارق، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- ابن حزم، علی، جمہرہ انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
- ابن درید، محمد، الاشتقاق، بہ کوشش عبدالسلام محمد ہارون، قاہرہ، ۱۳۷۸ق/۱۹۵۸م.
- ابن رستہ، احمد، الاعلاق النفیسہ، بہ کوشش دخویہ، لیدن، ۱۸۹۱م.
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، لیدن، ۱۳۲۲ق.
- ابن سعید مغربی، علی، نشوہ الطرب، بہ کوشش نصرت عبدالرحمان، عمان، ۱۹۸۲م.
- ابن عبدربہ، احمد، العقد الفرید، بہ کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۳م.
- ابن قتیبہ، عبداللہ، المعارف، بہ کوشش ثروت عکاشہ، قاہرہ، ۱۹۶۰م.
- ابن قدامہ، عبداللہ، التبیین فی انساب القرشیین، بہ کوشش محمد نایف دلیمی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- ابن منظور، لسان.
- ابن ندیم، الفہرست.
- ابن ہشام، عبدالملک، التیجان فی ملوک حمیر، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۷ق.
- ابوالفرج اصفہانی، الاغانی، بیروت، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م؛ احمد بن حنبل، مسند، قاہرہ، ۱۳۱۳ق.
- بلاذری، احمد، انساب الاشراف، بہ کوشش محمد حمیداللہ، قاہرہ، ۱۹۵۹م.
- ہمو، فتوح البلدان، بہ کوشش دخویہ، لیدن، ۱۸۶۵م.
- خلیفہ بن خیاط، الطبقات، بہ کوشش سہیل زکار، دمشق، ۱۹۶۶م.
- ذہبی، محمد، سیراعلام النبلاء، بہ کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- سمہودی، علی، وفاء الوفاء، بہ کوشش محمد محییالدین عبدالحمید، قاہرہ، ۱۳۷۴ق/ ۱۹۵۵م.
- شریف، احمد ابراہیم، مکہ و المدینہ فی الجاہلیہ و عہد الرسول، قاہرہ، دارالفکر العربی.
- شیخ طوسی، حسن، التبیان، بہ کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دارالتراث العربی.
- طبری، تاریخ.
- ہمو، تفسیر.
- علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۶م.
- قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القرآن، قاہرہ، دارالکتب المصریہ.
- کستر، م. ج.، الحیرہ و مکہ، ترجمہ یحیی جبوری، بغداد، ۱۹۷۶م.
- کلبی، محمد، الاصنام، بہ کوشش احمد زکی پاشا، قاہرہ، ۱۹۲۴م.
- کلبی، محمد، جمہرہ النسب، بہ کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- ہمو، نسب معدوالیمن الکبیر، بہ کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- مسعودی، علی، مروج الذہب، بہ کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- مہران، محمد بیومی، تاریخ العرب القدیم، اسکندریہ، ۱۹۸۹م.
- واقدی، محمد، المغازی، بہ کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
- وکیل، محمد سید، یثرب قبلالاسلام، حجاز، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ولفنسون، اسرائیل، تاریخ الیہود فی بلاد العرب، قاہرہ، ۱۳۴۵ق/ ۱۹۲۷م.
- یعقوبی، تاریخ، بیروت، دارصادر.
باہرلے جوڑ
[سودھو]- منبع مقالہ:دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی
| ||||||||||||||||||||||||||