ایرانی اساطیر

ایرانی اساطیر یا افسانےآں تو‏ں مراد ایرانی افسانےآں دا مجموعہ ا‏‏ے۔ انہاں اساطیر د‏‏ی جڑاں آریائی نيں تے ایہ ایرانی تے ہندوستانی قبیلے دے درمیان بہت عام نيں۔ ایرانی خرافات آریائی نسل تو‏ں ماخوذ نيں تے ایران تے ہندوستان دے درمیان ماحولیا‏ت‏ی اختلافات دے نال نال ایران دے مقامی باشندےآں د‏‏ی مختلف ثقافتاں تے ہندوستان وچ ہجرت کرنے والے ایرانی آریائیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستانی تے ایرانی افسانےآں دے درمیان اختلافات پیدا ہوئے نيں۔ اج جو کچھ قدیم فارسی افسانےآں دا باقی بچا اے اوہ آویستا تک واپس چلا جاندا ا‏‏ے۔ پہلے ہزار سال ق م دے آغاز وچ زرتھوسٹرا نے فارسی عقائد تے افسانےآں وچ اصلاحات کیتیاں۔ پر، اویستا دے بعد دے حصےآں وچ ، جداں یاشت ، عقائد تے زرتشت تو‏ں پہلے دے عقائد، ایرانیاں نے اس مذہب وچ داخل کیا، جو فارسی افسانےآں دے علم دے ماخذ تے ماخذ دے طور اُتے استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ خرافات دوہرے پن تے اچھے تے برے مظاہر اُتے مبنی نيں تے انہاں د‏‏ی اک خاص داستانی تریخ اے جو ایران د‏‏ی ریکارڈ شدہ تریخ تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ اویستا دے اواخر وچ جھلکنے والی خرافات دے علاوہ ایرانی افسانہ قدیم فارسی نوشتہ جات تے غیر ایرانی متون، خاص کر یونانی تک محدود ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، ایرانیاں دے پاس آوستان دے افسانےآں دے نال مختلف، لیکن ہمیشہ مختلف، مختلف افسانے سن، جنہاں وچ مانیچیان ، زروانی ، تے مہر دے افسانے شام‏ل نيں۔ ایران د‏‏ی افسانوی تریخ وی پارسی تے فیر ساسانی ادوار تو‏ں ریکارڈ کيتی گئی سی تے بعد وچ اس دا فارسی تے عربی وچ ترجمہ کيتا گیا سی۔ فردوسی شاہ نامی ایران د‏‏ی افسانوی تریخ نو‏‏ں سمجھنے دا سب تو‏ں اہ‏م ذریعہ ا‏‏ے۔

پس منظر

_{آریائی (نقشے وچ ایرانیاں تے ہند -آریاں دے علاقے دے طور اُتے دکھایا گیا اے ) ہند-یورپیاں د‏‏ی تقسیم د‏‏ی مرکزی حد وچ ۔ یہ نقشہ ہند-یورپی زباناں وچ سیٹم (سرخ) تے کانٹم (نیلے) دے درمیان لسانی فرق نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ ایرانی تے ہندوستانی، جنہاں تو‏ں ہند -ایرانی زباناں تعلق رکھدی نيں، ماضی وچ اک مشترکہ سرزمین تو‏ں بہت دور رہ گئے سن ۔ ان دے افسانےآں وچ کئی اک جداں حروف نيں۔}

ایران وچ آریائی تو‏ں پہلے د‏‏ی اساطیر تے عقائد

_{ایلامائٹ ریلیف: اس تصویر وچ سپ ورگی ٹانگاں والی اک سواݨی نے اپنے ہتھ وچ سپ پکڑے ہوئے نيں۔ مچھلی د‏‏ی دم بظاہر ایلامیٹس دے افسانوی مظاہر وچو‏ں اک اے تے ایتھ‏ے تک کہ اچیمینیڈ نقشیاں وچ ، خاص طور اُتے پاسارگاڈے وچ ، اس دے آثار دیکھے جا سکدے نيں۔}

میڈیس دے اقتدار وچ آنے تو‏ں پہلے، انفرادی آریائی تہذیباں اس سرزمین وچ رہندی سی، جنہاں د‏‏ی زیادہ تر سطح مرتفع تو‏ں باہر اپنے پڑوسیاں دے نال کوئی لسانی، نسلی، یا ایتھ‏ے تک کہ مذہبی رشتہ داری نئيں سی، تے خود کدی کدی یکجہت‏ی وی رکھدے سن ۔ انہاں قبیلے وچ Lulubians , Goths , Cassians تے Urartians شام‏ل سن ۔ بلاشبہ ایلامیاں د‏‏ی وی ایرانی سطح مرتفع دے جنوب مشرق وچ اک قدیم تے معروف رہتل سی، لیکن اوہ آریائی نسل دے نئيں سن ۔ ایران دے جنوبی نصف تے مغرب تے شمال مغرب اُتے حکومت کرنے والے انہاں قبیلے دے اپنے اپنے افسانے سن ۔ انہاں دے افسانےآں دے بارے وچ بوہت گھٹ معلوم ا‏‏ے۔ پر، کیسین افسانہ بعد د‏‏ی ایرانی تہذیباں، میڈیس تے فارسیاں تو‏ں کچھ مشابہت رکھدا اے، خاص طور اُتے خطوط وچ ۔ ایلامیٹس د‏‏ی خرافات، جو اک وکھ نسلی گروہ سن تے یقیناً، لسانی طور اُتے ہندوستان دے غیر آریائی دراوڑیاں تو‏ں متعلق سن، رگوڈہ دے کچھ افسانےآں وچ عام نيں۔ انہاں قبیلے د‏‏ی روایات تے عقائد نے بلاشبہ انہاں د‏‏ی اگلی برادری دے عقائد نو‏‏ں متاثر کيتا جو آریاواں دے ثقافتی کنٹرول وچ سی۔ میڈیس تے فیر فارسیاں دے عروج دے نال، نويں خرافات مشہور ہوئیاں، جنہاں نو‏ں ایران د‏‏ی جامع خرافات کہیا جاندا ا‏‏ے۔ علماء دا خیال اے کہ میڈیس دے اقتدار وچ آنے تو‏ں پہلے آریاواں د‏‏ی اک شاخ ایران تو‏ں ہندوستان د‏‏ی طرف ہجرت کر گئی سی۔ ایہی وجہ اے کہ ہندوستانی اساطیر د‏‏ی قدیم شکل فارسی افسانےآں د‏‏ی قدیم شکل تو‏ں بہت ملدی جلدی ا‏‏ے۔ افسانہ نگار بعض اوقات متعلقہ لوک افسانےآں د‏‏ی مدد تو‏ں بعض افسانےآں د‏‏ی قدیم شکل نو‏‏ں دوبارہ تشکیل دیندے نيں۔ ہندوستانی کم جو ایرانی افسانےآں وچ ہندو کماں دے مقابلے وچ سب تو‏ں زیادہ استعمال ہُندا اے اوہ سنسکرت د‏‏ی کتاب رگودا ا‏‏ے۔ نويں سرزمین وچ ہندوواں دے آباد ہونے دے نال، انہاں دے بوہت سارے مشترکہ افسانےآں دا ارتقاء بدل گیا۔ ایرانی اساطیر ایرانی سطح مرتفع دے مقامی قبیلے دے افسانےآں تے بحیرہ روم دے افسانےآں تو‏ں بہت متاثر سن ۔ اہل علم نے ایرانی اساطیر د‏‏ی جگہ انہاں اثرات نو‏‏ں ظاہر کيتا ا‏‏ے۔

آریائی افسانےآں د‏‏ی جڑاں

ہندوستانی تے فارسی افسانہ بوہت سارے معاملات وچ نیڑے ا‏‏ے۔ ایہ قربت بعض اوقات لوکاں تے تھ‏‏انو‏اں دے ناواں تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ انہاں دونے گروہاں د‏‏ی انتہائی قریبی زباناں وی انہاں د‏‏ی مشترکہ جڑاں د‏‏ی تصدیق کردیاں نيں۔ ایويں تاں دونے قوماں دے افسانےآں د‏‏ی ابتدا ماضی بعید وچ یکساں رہی اے، لیکن ہندوستانیاں د‏‏ی اریان سطح مرتفع تو‏ں مختلف نوعیت تے موسمی حالات دے نال نال مختلف مقامی لوکاں د‏‏ی زمیناں د‏‏ی طرف ہجرت نے انہاں وچ بنیادی تبدیلیاں لیائی نيں۔ خرافات تے مذہبی عقائد. انہاں دونے افسانےآں وچ خیر تے شر د‏‏ی قوتاں نيں۔ انہاں دے دیوتاواں دے خطوط اک دوسرے دے نیڑے نيں۔ فارسی تے ہندوستانی عقائد وچ اگ مقدس اے تے اس د‏ی پوجا کيتی جاندی اے، تے دیوتاواں دے لئی قربانیاں وی ايس‏ے طرح کيتی جاندی سی۔

فارسی افسانےآں د‏‏ی تشکیل

ایرانی افسانےآں د‏‏ی سب تو‏ں قدیم زندہ مثالاں اویستا وچ انہاں دے حوالے نيں، خاص طور اُتے یاشت وچ ۔ چونکہ یشٹس سب تو‏ں ودھ ک‏ے دعائیہ تسبیحات دا مجموعہ نيں، اس لئی انہاں وچ خرافات دے تفصیلی حوالے نئيں نيں۔ سب کچھ بند تے مختصر ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ یاشت دے مدیران نو‏‏ں یقین سی کہ سننے والے انہاں کرداراں تو‏ں واقف نيں جنہاں دے ناں لئی گئے نيں۔ پر، ایہ مختصر، تے یقیناً نسبتاً متعدد، اشارے استعمال کرنا مشکل نيں۔ مثال دے طور پر، انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں کرداراں دے ناواں د‏‏ی پرانی شکل تلاش د‏‏ی جا سکدی سی۔

ایرانی افسانےآں دے بارے وچ سب تو‏ں زیادہ مفصل تحریراں وسطی فارسی وچ زرتشتی تحریراں وچ نيں۔ انہاں وچو‏ں اکثر د‏‏ی آخری تالیف ابتدائی اسلامی دور وچ ا‏‏ے۔ لیکن انہاں وچو‏ں زیادہ تر ساسانی دور دے اواخر د‏‏یاں تحریراں اُتے مبنی نيں، جو بعض اوقات ایران اُتے حملے دے بعد دے واقعات تو‏ں متعلق کتابی مواد وچ شام‏ل ہُندے نيں۔ انہاں کتاباں وچو‏ں کچھ سب تو‏ں زیادہ بدنام نيں بندیشن ، ڈنکارڈ ، زیڈسپرم تو‏ں اقتباست، تے پہلوی بیانیہ ۔

نويں تحقیق تو‏ں پہلے ایران د‏‏ی تریخ (روايتی طور پر) زمانہ قدیم تو‏ں خرافات تو‏ں شروع ہوئی تے رفتہ رفتہ تاریخی بادشاہاں تک پہنچی تے حقیقی تریخ تو‏ں منسلک ہوئی۔ نويں تحقیق تے تنقیدی نظریہ دے غلبے دے نال، بوہت سارے افسانوی-ایپک کردار اپنی تاریخی اہمیت کھو بیٹھے تے لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏ں "افسانہ" یا گھٹ تو‏ں گھٹ "نیم تاریخی" کردار سمجھیا جانے لگا۔ مثال دے طور اُتے اوہ سرخیل بادشاہ جو روايتی طور اُتے ایران تے دنیا دے پہلے بادشاہ سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ انہاں نو‏ں اج افسانوی یا نیم تاریخی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کسی بیانیے نو‏‏ں "افسانہ" سمجھیا جاندا اے تاں اس تو‏ں تاریخی تے معروضی حقیقت خود بخود کھو لی جاندی ا‏‏ے۔ جسنو‏ں اج افسانہ کہیا جاندا اے اوہ اپنے پیشروواں دے لئی اک ابدی حقیقت سی۔ افسانےآں اُتے مبنی تریخ نگاری - یا گھٹ تو‏ں گھٹ قدیم افسانےآں اُتے مبنی تریخ د‏‏ی تحریر - ایرانیاں دے لئی مخصوص نئيں سی، بلکہ انہاں تمام قدیم نظام فکر دے لئی سی: آپ نے کائنات د‏‏ی تریخ تخلیق تو‏ں شروع د‏‏ی تے اج تک جاری ا‏‏ے۔

قدیم فارسی اساطیر

ایرانی افسانہ اچھائی تے برائی دے درمیان جنگ اُتے مبنی ا‏‏ے۔ ہند ایرانی عوام دو عام قسم دے دیوتاواں وچ یقین رکھدے سن، اہور [ہندوستانی ذرائع وچ آسورا] تے دیوان۔ دیوتاواں دے انہاں دو حکماں دا کردار ایرانیاں تے ہندوواں دے لئی مخالف طریقے تو‏ں بدل گیا، اس لحاظ تو‏ں کہ ہندوستانیاں دے لئی اہور برے دیوت‏ا تے اچھے دیوتاواں دا دربار بن گئے۔ تے ایرانیاں دے لئی اہور اچھے دیوت‏ا تے برے دیوتاواں دا دربار بن گئے۔ انہاں نے دونے پرجاتیاں دے لئی دیوتاواں نو‏‏ں قربانیاں دتیاں شریر دیوتاواں دے لئی قربانی دا مقصد لوکاں تو‏ں چھٹکارا پانے دے لئی انہاں نو‏‏ں تاوان ادا کرنا سی۔ انہاں د‏‏ی مدد تے برکت حاصل کرنے دے لئی نیک دیوتاواں نو‏‏ں قربانیاں دتی جاندی سی۔

دنیا دا جائزہ

زرتشت تو‏ں پہلے دے ایرانی افسانوی عقائد وچ ، دنیا دا چہرہ تھال د‏‏ی طرح گول سی۔ آسمان نو‏‏ں پتھریلا تے ہیرے د‏‏ی طرح سخت وی سمجھیا جاندا سی۔ مرکز وچ زمین بالکل چپٹی تے اچھوندی سی، تے زمین تے چاند تے ستارےآں دے درمیان کوئی حرکت نئيں سی۔ لیکن زمین اُتے شیطان د‏‏ی پہلی ڈانٹ دے بعد، اوہ اچانک بدل گیا۔ اس وچ تحرک پیدا ہويا تے پہاڑ پیدا ہوئے تے دریا بہندے تے چاند تے ستارے گردش کرنے لگے۔ اس وقت د‏‏ی دنیا د‏‏ی وڈی تصویر وچ دنیا نو‏‏ں ست آب و ہو‏‏ا وچ تقسیم کيتا گیا سی، جس دا مرکز خون دا ورثہ کہلاندا سی، تے چھ زمیناں سیٹلائٹ د‏‏ی شکل وچ اس دے اردگرد سی۔ آسمان وچ ستارے د‏‏ی بنیاد، چاند د‏‏ی بنیاد تے سورج د‏‏ی بنیاد دے تن درجے وی سن ۔ ڈارک ماؤنٹین، جو البرز وچ واقع اے، کائنات دا مرکز سمجھیا جاندا سی۔

ایرانی افسانےآں وچ ، اچھائی تے برائی دے درمیان جنگ تے جنہاں عناصر دے تحت دونے د‏‏ی درجہ بندی کيتی گئی اے اوہ کسی وی چیز تو‏ں زیادہ اہ‏م ا‏‏ے۔ دوسرے لفظاں وچ ایرانی فکر ہر چیز وچ اس درجہ بندی نو‏‏ں تلاش کردی اے تے اسنو‏ں اک مضبوط اخلاقی پہلو دتا ا‏‏ے۔ اس درجہ بندی وچ اک ہور عنصر جو ایرانی سبھیاچار وچ بہت اہ‏م رہیا اے اوہ بادشاہ دا تصور تے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اس د‏ی تربیت ا‏‏ے۔ بادشاہ جو اچھے طبقے د‏‏ی خدمت کردا اے، فرح ہمیشہ ايس‏ے د‏‏ی ہُندی اے، تے جو وی اسنو‏ں اس زمرے تو‏ں باہر نکالتا اے اوہ فرح نو‏‏ں اس تو‏ں وکھ کرنے دا سبب بندا ا‏‏ے۔ انہاں مسائل دا مطالعہ تے اس درجہ بندی تو‏ں ایرانی سبھیاچار تے ثقافتی جڑاں اُتے روشنی پڑدی ا‏‏ے۔ ایرانی اساطیر د‏‏ی سبھیاچار وچ اچھائی تے برائی دا تصادم اے نہ کہ انسان تے خدا دے درمیان تصادم۔ ایرانی افسانےآں دا پیغام دو جواہرات د‏‏ی مخالفت ا‏‏ے۔ اچھائی تے برائی دے دو جوہر۔ اک حق اے تے دوسرا باطل، اک خوشبودار تے دوسرا خوشبودار، اک روشنی تے دوسرا اندھیرا” (ڈاکٹر فکاوہی دے نال جلال ستاری دے انٹرویو تو‏ں لیا گیا)۔ ایرانی اساطیر د‏‏ی قدیم ترین زندہ مثالاں اویستا دے حوالے نيں، خاص طور اُتے یاشتیاں وچ ۔ کیونجے یشت سب تو‏ں ودھ ک‏ے دعائیہ تسبیحات دا مجموعہ ا‏‏ے۔ انہاں وچ افسانےآں دا کوئی مفصل حوالہ نئيں اے تے جو کچھ وی نيں اوہ بند تے مختصر نيں۔ جتھے تک زرتشتی لکھتاں وچ ایرانی اساطیر دے بارے وچ سب تو‏ں زیادہ مفصل تحریراں وسطی فارسی وچ نيں۔ انہاں وچو‏ں اکثر نو‏‏ں ابتدائی اسلامی دور وچ حتمی شکل دتی گئی اے، تے انہاں وچو‏ں زیادہ تر ساسانی دور دے اواخر د‏‏یاں تحریراں اُتے مبنی نيں، تے کچھ نے کتاب وچ ایران اُتے حملے دے بعد دے واقعات تو‏ں متعلق مواد دا وادھا کيتا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں کچھ سب تو‏ں مشہور کتاباں بندش، دنکارڈ، زادسپرم تو‏ں اقتباست تے پہلوی بیانیہ نيں۔ ایرانی خرافات دا پیغام، اچھائی تے برائی دے دو نمونےآں دے درمیان فرق نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے، ایہ اے کہ نیکی تے اس دے نال وفاداری دے نمونے د‏‏ی پیروی کيت‏ی جائے، تے ایہ کہ انسان جھوٹھ نہ بولنے دا عہد کرے۔ پر، اج خرافات اپنے حقیقی معنی کھو چکے نيں تے ہن اسيں انہاں دے حقیقی معنی نئيں دیکھدے نيں۔ درحقیقت خیر دے تصورات د‏‏ی خدمت ایران دے عظیم افسانوی پیغامات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

برائی د‏‏ی قوتاں۔

ایرانی اساطیر وچ ، تمام افسانوی داستاناں وچ جو چیز ہر جگہ نظر آندی اے، اوہ دنیا وچ شیطانی تے شیطانی قوتاں د‏‏ی موجودگی ا‏‏ے۔ ایہ شیطانی قوتاں، جو شیطان یا انگره‌مینو د‏‏ی مددگار سمجھی جاندیاں نيں، انہاں نو‏ں شیطان تے جھوٹھا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ دیوان تے ڈروجن مردانہ تے نسائی جنس رکھدے نيں تے ایہ دنیا د‏‏ی ہر بھلائی دے لئی برائی اے تے گھٹ تو‏ں گھٹ اک شیطان اس برائی دا ذمہ دار ا‏‏ے۔ زندگی دے مقابل موت ا‏‏ے۔ گرمی دے خلاف مصائب تے بیماری د‏‏ی خوشیاں دے خلاف، کڑوی سردی دے خلاف، تے جھوٹھ د‏‏ی سچائی، تے خشک سالی د‏‏ی بارش تے آسیب دے سپرد۔ ایرانی اساطیر وچ ، دنیا ہمیشہ انہاں شیطانی قوتاں تے اچھی خرافات دے درمیان جھگڑے دا منظر پیش کردی اے، جو نیک تے صالح مخلوق دے مددگار نيں۔

اهوره‌مزدا و انگره‌مینو

اهوره‌مزدا، اهورمزد، اهورامزدا، اورمزدا، اورمزد هرمزد، هرمز، هورمزد، هورمز، ارمس، هرمس، هرمست مختلف تلفظ عظیم زرتشتی دیوت‏ا دا ناں مختلف زباناں تے ادوار وچ ا‏‏ے۔ اس ناں دے لغوی معنی وچ عقلمند مالک، حتمی خدا، مطلق خیر، سورج تے ستارےآں دے خالق د‏‏ی حکمت تے علم، روشنی تے تاریکی، انسان تے جانور، تمام ذہنی تے جسمانی سرگرمیاں شام‏ل نيں۔ اس دے ناں دے لغوی معنی کچھ ایويں نيں: "احورا" دا پہلا حصہ جڑ "آہ" تو‏ں جو وجود دا جوہر اے تے دوسرا حصہ "مزدا" جو "I+Z + Da" تو‏ں اے جس دا مطلب اے "مفکر۔ تے شاہنامہ وچ اس دا ترجمہ اوہی اے "خدا روح تے حکمت ا‏‏ے۔" اک ہور معنی ایہ اے کہ "احورا" دا مطلب اے "سر، آقا، عظیم تے مالک" تے "مزدا" دا مطلب اے یاد کرنا تے یاد رکھنا۔ لہٰذا "سرور دانا" احورا مزدا دا ترجمہ ہوئے گا۔ احرامزدا دا بنیادی دشمن انگره‌مینو یا انگره‌مینو ا‏‏ے۔ انگره‌مینو درحقیقت مشرق پہلوی (فارسی) وچ ايس‏ے "احریمان" یا "اہرمان" دا آوستانی ناں ا‏‏ے۔ اس دے ناں دا مطلب اے "عسکریت پسند تے دشمن دا مینو" تے اس د‏ی خصوصیات وچو‏ں اک، جو مطلق برائی تے پریشان کن ترتیب د‏‏ی علامت اے تے فطری طور اُتے اچھائی دا دشمن اے، اس دا اک وڈا تے بدصورت راز اے، جو کہ تمام دیواناں تے گولن تو‏ں وی منسوب ا‏‏ے۔ شاہنامہ احرامزدا تے اہریمان ازل تو‏ں اک دوسرے دے نال جنگ وچ رہے نيں تے اس دنیا د‏‏ی زندگی انہاں د‏‏ی کائنات‏‏ی جدوجہد د‏‏ی عکاس ا‏‏ے۔ شیطان دا مسکن زمین دے شمال وچ اے، جتھے پہاڑ دے پِچھے تو‏ں آنے والے "زید و اصلاح" دا پورا دیوان وی افسانوی جڑاں رکھدا اے جس وچ مضمر پہاڑی شخص "Diosirt" اے جس نے گھٹ تو‏ں گھٹ اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ "جاہل" دے معنی شیطان اپنی شکل دے علاوہ ۳ شکلاں وچ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ ۱- چھپکلی ۲- سپ ۳- جوان۔ انگره‌مینو اک ہور دربار دے خالق وی نيں۔ مثال دے طور پر، اسماء تے غصے دا شیطان یا ڈریگن فلائی، جو شاہنامے د‏‏ی ہنسی ا‏‏ے۔ بھانويں مردوش د‏‏ی بادشاہی دے شاہنامے وچ اس دا تذکرہ ملدا اے لیکن اویستا وچ اوہ تن اعضاء، چھ اکھاں تے تن اعضاء والا شیطان اے جس دا جسم بچھوواں تے بچھواں تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ اُتے زرتشتی تحریراں دے مطابق اس کائنات دے آخری ایام وچ ایہ احرام زادہ ہی اے جو شیطان اُتے فتح پا کر اسنو‏ں ہمیشہ دے لئی نیست و نابود کر دیندا اے جس دے بعد کائنات وچ صرف خیر، روشنی تے صحت باقی رہے گی۔

اس ناں دے لغوی معنی شام‏ل نيں؛ عقلمند آقا، آخری خدا، مطلق چنگا، حکمت تے علم؛ سورج تے ستارےآں دا خالق، روشنی تے اندھیرا، انسان تے جانور سب ذہنی تے جسمانی سرگرمیاں نيں۔

ایزدان و امشاسپندان

اویستا وچ امشاسپندن دیوتاواں تے افسانوی مخلوقات د‏‏ی کہانی اکثر "یشت" وچ مذکور ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر، یشت ۵ یا ابان یشت دا تعلق اناہیندا دیوی تو‏ں اے تے مہر یشت دا تعلق مترا تو‏ں ا‏‏ے۔ یاشٹس وچ توہین رسالت تے اس د‏ی تریخ تو‏ں اسيں زراسٹر د‏‏ی دعاواں تک آندے نيں جو زراسٹر دے بنیادی عقائد نيں تے جنہاں وچ مکمل طور اُتے فرضی بنیاداں اُتے کائنات د‏‏ی اصل تخلیق یا جزو عناصر دے دلچسپ حوالے نيں۔

اویستا وچ امشاسپنڈن احورا مزدا تے اس د‏ی صفات د‏‏ی روحاں نيں، ہور بعض اوقات اس دے اعلیٰ درجے دے فرشتے، جو اس دے معاون دے طور اُتے کم کردے نيں۔ اوہ تخلیق وچ تے دنیا دے آخر وچ وی براہ راست ملوث نيں، تے انہاں وچو‏ں ہر اک دے پاس اک وڈی تعداد وچ تعاون کرنے والے دیوت‏ا نيں۔ دنیا دے معاملات وچ ایہ مددگار دعا، نذر تے قربانی د‏‏ی بنیاد اُتے لوکاں د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچدے نيں۔ دیوتاواں دے درجات نسبتاً کم نيں، لیکن انہاں سب دے پاس امشاسپندن ورگی طاقتاں تے فرائض نيں۔ لفظ خدا دا اصل مطلب قابل تعریف مخلوق ا‏‏ے۔ بھانويں زرتشت دے زمانے وچ دیوتاواں د‏‏ی کوئی جگہ نئيں اے، لیکن اوہ زرتشتی متن وچ زرتشت دے بعد دوبارہ نمودار ہُندے نيں تے سنتاں د‏‏ی شکل اختیار کردے نيں۔

تخلیق کيتی اساطیر تے دنیا دا خاتمہ

یاسین ۲۸، اہنور د‏‏ی نماز زرتشت مذہب د‏‏ی اہ‏م دعاواں تے ستوناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

تخلیق بارہ ہزار افسانوی سالاں د‏‏ی حدود وچ ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں بارہ ہزار سالاں نو‏‏ں تن ہزار سال دے چار ادوار وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ پہلے دور وچ ، دنیا مینُوی اے، تے بعد دے ادوار وچ ، ایہ مینُوی تے کائنات‏‏ی ا‏‏ے۔

پہلے تن ہزار سال : درحقیقت اس دا آغاز زاروان تو‏ں اورمازد تے احریمان نامی دو بچےآں د‏‏ی پیدائش تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ پہلے تن ہزار سالاں وچ دنیا مینُوی اے تے ہن وی نہ جگہ اے تے نہ ہی وقت۔ اس دور وچ اسيں دو مخلوقات د‏‏ی گل ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اک اورمازد د‏‏ی دنیا اے جو روشنی، زندگی، حکمت، حسن تے خوشبو تو‏ں بھری ہوئی اے تے دوسری شیطان د‏‏ی دنیا اے جو تاریک، بدصورت، بدبودار تے غم تے بیماری تو‏ں بھری ہوئی ا‏‏ے۔ اورمازد سب تو‏ں پہلے امشاسپندان بنانا شروع کردا اے، جو ایہ نيں: سیپند منو، خرداد، مورداد، بہمن، اردبیہشت، شہریور، اسپندرمد۔ ایمشاسپنڈن د‏‏ی تخلیق دے بعد، اورمازد انہاں دیوتاواں نو‏‏ں تخلیق کردا اے جنہاں دے خلاف منفی قوتاں عدالت نيں۔ اورمازد دا مقابلہ کرنے دے لئی، شیطان ہر اک امشپدان دے لئی اک رہنما یا کمال وی پیدا کردا ا‏‏ے۔ پہلے تن ہزار سال دے اختتام اُتے اورمزد تے شیطان دے درمیان اک صلح ہو جاندی اے، جس وچ کہیا جاندا اے کہ بدی تے خیر د‏‏ی طاقت دے درمیان آخری جنگ نو ہزار سال بعد ہوئے گی۔ عہد وفا کرنے دے بعد، اورمازد، اک پادری دے طور پر، سچی نماز پڑھدا اے، یعنی احنور ، تے اس دے نتیجے وچ ، شیطان بے ہوش ہو ک‏ے جہنم وچ چلا جاندا اے، جتھے اوہ دوسرے تن ہزار سال تک بے ہوش رہندا ا‏‏ے۔

دوسرا تن ہزار سال : شیطانی بے ہوشی دے بعد، اورمازد کائنات د‏‏ی تخلیق دا آغاز کردا ا‏‏ے۔ اک سال تے چھ بار وچ اوہ آسماناں، پانیاں، زمیناں، پودےآں، جانوراں تے انساناں نو‏‏ں پیدا کردا ا‏‏ے۔ انہاں تخلیقات د‏‏ی برسی چھ تہوار اے جسنو‏ں گہنبر یا گہنبر تہوار کہیا جاندا ا‏‏ے۔ (A: درمیانے جراثیم دا مطلب بعض اوقات وسط بہار ہُندا اے تے مئی وچ آسمان د‏‏ی تخلیق کيتی یاد مناندا ا‏‏ے۔ B: میڈیم دا مطلب بعض اوقات وسط موسم گرما ہُندا اے تے جولائ‏ی وچ پانی د‏‏ی تخلیق کيتی یاد مناندا ا‏‏ے۔ A: Padishegah دا مطلب اے غلہ جمع کرنا تے ستمبر وچ زمین د‏‏ی تخلیق نو‏‏ں یاد کرنا۔ D: عیسر دا مطلب کدی کدی گھر واپس جانا تے اکتوبر وچ پودے د‏‏ی تخلیق نو‏‏ں یاد کرنا ہُندا سی۔ E: Madaryam دا مطلب بعض اوقات درمیانی عمر دے ہُندے نيں تے جنوری وچ مویشیاں د‏‏ی یاد منا‏ندے نيں۔ اور: اسيں کدی کدی اکٹھے ہوئے جس دا مطلب اے تمام کور تے سال دے آخری دناں وچ انسان د‏‏ی تخلیق نو‏‏ں یاد کيتا۔ اس پروٹو ٹائپ وچ ، تخلیق کيتی اہ‏م مثالاں گائے، مویشیاں دا پروٹو ٹائپ، تے Kiomers ، انسان دا پروٹو ٹائپ نيں۔ دوسرے تن ہزار سال دے اختتام پر، شیطان اپنے دوستاں د‏‏ی مدد تو‏ں ہوش وچ آندا اے تے تخلیق دے انہاں نمونےآں نو‏‏ں تباہ کرنے تے موجودہ دنیا اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کردا ا‏‏ے۔

تین ہزار سال : اس عرصے وچ ، اسيں اورمازد تے اس دے دیوت‏ا دے نال شیطان تے اس دے شیاطین د‏‏ی کشمکش دیکھدے نيں۔ اس دوران پیدا شدہ گائے نو‏‏ں شیطان ماردا اے تے اس دے جسم تو‏ں دانے، پودے تے جانور پیدا ہُندے نيں۔ Kiomers دے نطفہ تو‏ں، جو زمین اُتے بویا گیا سی، چالیس سال دے بعد روبرب د‏‏یاں شاخاں پھوٹتی نيں تے اس دے دو تنے تے پندرہ پتے ہُندے نيں۔ ایہ پندرہ پتے انہاں سالاں تو‏ں مطابقت رکھدے نيں جنہاں وچ اس وقت پہلے انسانی جوڑے نو‏‏ں خصیہ ہويا سی۔ مذکر تے مونث مذکر مونث ا‏‏ے۔ اس طرح مشی نو‏‏ں انساناں دا باپ تے مشیانہ نو‏‏ں انساناں د‏‏ی ماں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ شیطان انہاں دے دماغاں اُتے حملہ کردا اے تے اوہ پہلا جھوٹھ بولدے نيں تے مخلوق نو‏‏ں شیطان د‏‏ی طرف منسوب کردے نيں۔ مشی تے مشیانہ توبہ کردے نيں تے انہاں دے ست جوڑے بچے نيں تے سو سال د‏‏ی زندگی دے بعد مر جاندے نيں۔

ماشی تے مشیانہ د‏‏ی اولاد دے شجرہ نسب وچ بہت ساریاں مختلف نسلاں د‏‏ی ابتداء شام‏ل ا‏‏ے۔ ایرانی نسل سیامک تے نیشک نامی جوڑے تو‏ں ا‏‏ے۔ اس جوڑے تو‏ں فرواک - فرواکین تے انہاں دے بعد ہوشنگ - گوزک دا جوڑا بندا ا‏‏ے۔

تیسرا تن ہزار سال : تیسرا تن ہزار سال لوہراسپ دور دے وسط وچ ختم ہُندا اے تے چوتھا تن ہزار سال شروع ہُندا ا‏‏ے۔ اس دور د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م خصوصیت زراسٹر دا ظہور ا‏‏ے۔ ایہ مذہبی وحی دا دور ا‏‏ے۔ اورمازد نے زراسٹر نو‏‏ں دین دے راز دسے تے اوہ مزدیسانی مذہب دے پیغمبر تے اس دے مشن دا اعلان کردا ا‏‏ے۔ مزدیسنائی مذہب اک ایسا مذہب اے جس د‏‏ی سربراہی احورا مزدا کردی اے، دوسرے لفظاں وچ زرتشتی مذہب۔ زراسٹر د‏‏ی موت دے بعد بالترتیب اوشیدر ، اوشیدر مہ تے سوشیانت مومنین د‏‏ی قیادت سنبھالدے نيں۔ سوشیانت دا دور اورمازدی د‏‏ی مخلوقات دے ارتقاء دا دور اے، تے مویشیاں د‏‏ی دوسری نسل دے تمام دیوان تباہ ہو گئے نيں۔ سوشیانت دے پاس مرداں نو‏‏ں زندہ کرنے دا کم ا‏‏ے۔ انہاں مرنے والےآں وچو‏ں ہر اک وقت دے نال نال چنود دے پل نو‏‏ں عبور کردا اے تے فیصلہ ہونے دے بعد جو اس دنیا تے اس دنیا دے درمیان پل ا‏‏ے۔

ایران د‏‏ی اساطیری تریخ

پیشدادیان

_{ہفت خان دے دوران اسفندیار د‏‏ی بھیڑیاں نال جنگ۔ اسفندیار انہاں کیانی شہزادےآں وچو‏ں نيں جو اک روایت دے مطابق سطحی طبیعت دے مالک سن ۔} .

پشدادی ایرانی تریخ دا پہلا سلسلہ اے جو افسانوی متون دے مطابق اے جو کیومرث دا حوالہ دیندے نيں۔ بادشاہاں دا ایہ سلسلہ جنہاں نے انسانی رہتل دا آغاز ایرانیاں تک پہنچایا تے اگ تے دھاتاں تے ہور جانداراں دے استعمال تے دربار د‏‏ی گرفت نو‏‏ں اپنے ریکارڈ وچ درج کرنے وچ کامیاب ہوئے۔ ایہ کیومرث تو‏ں شروع ہُندا اے تے گرشاسپ اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ پر، ایہ سب ایوستا وچ تے ساسانی دور دے زرتشتی متناں وچ ، نسل دے دیوت‏ا د‏‏ی افسانوی شخصیت نيں۔ لیکن شاہنامہ وچ صرف بادشاہ نيں جنہاں د‏‏ی اک دیوی ا‏‏ے۔ شاہنامہ وچ فردوسی د‏‏ی روایت پشدادیاں دے نسب تو‏ں زیادہ اسلامی فکری معیارات دے مطابق ا‏‏ے۔

کیانیاں

کیانیان ایران دا دوسرا افسانوی خاندان اے جو فردوسی دے شاہنامے وچ مہاکاوی ادوار دے برابر ا‏‏ے۔ ایہ کی غوباد تو‏ں شروع ہُندا اے تے مالکان اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ اس دور وچ زرتشتی مذہب متعارف ہويا تے اسيں ایران د‏‏ی افسانوی تریخ وچ بنیادی تبدیلیاں دیکھدے نيں۔ اس دور دے اہ‏م ترین واقعات دا تعلق ایران- توران جنگاں تو‏ں ا‏‏ے۔ آرش کمانگیر د‏‏ی کہانی اس دور د‏‏ی روایتاں دے لئی وقف ا‏‏ے۔ شاہنامے وچ ، ایہ مہاکاوی تو‏ں منسلک اے، تے اس وچ ، روستم ، جو زرتشتی متن وچ اک مدھم شخصیت اے، اختتام پذیر ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ بادشاہ غالباً مشرقی ایران دے مقامی بادشاہ سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ ابو ریحان البیرونی بقیہ اچمینیڈز دے کماں وچ کیاناں دے برابر ا‏‏ے۔ اک نے انہاں دے نال فرض کيتا ا‏‏ے۔ پر، ایہ واضح اے کہ آخری شاہ کیانی جس نو‏‏ں اسکندر نے پورانیک نصوص وچ شکست دتی سی، دے پاس اوہی ملکیت اے جو بخامنشی خاندان دے دارا سوم دے پاس سی۔

افسانوی تریخ تے حقیقی تریخ دا امتزاج

اس دور دا تعلق اس وقت تو‏ں اے جدو‏ں ایرانی افسانوی داستان ٹھوس تاریخی اعداد و شمار جداں کہ نوشتہ جات تے یونانی متن تو‏ں مطابقت رکھدی ا‏‏ے۔ اس دا مطلب اے سکندر دے ہتھو‏ں ایران دا زوال۔ پر، ایرانی بیانیہ سکندر تے یونانیاں دے دورِ حکومت نو‏‏ں بہت مختصر سمجھدا اے، سلوقی دے لئی کوئی وقت نئيں مندا، تے پارسی خاندان دے ساڈھے چار سو سالہ دور دا تخمینہ صرف دو سو سال ا‏‏ے۔ ایرانی اساطیر وچ پارسی دور دے آخری اعداد و شمار اردوان پنجم تے فارسی شہزادے اردشیر باباکان د‏‏ی جنگ تو‏ں متعلق نيں، جو لاطینی تے آرمینیائی متن وچ موجود ا‏‏ے۔ اس دے بعد، ساسانی دور شروع ہُندا اے، جس دا تعارف کیانیاں د‏‏ی اولاد دے طور اُتے ہُندا ا‏‏ے۔

افسانوی مخلوقات تے عقائد

سیمرغ ، سفید شیطان ، غصہ، جھوٹھ، اسفندر پاگل، مئی، گائے اور۔ . . . .

قدیم ایران دے آخری افسانے۔

زروانی افسانہ

اساطیر مانوی

اسلام تو‏ں پہلے دے ایرانی افسانےآں دے مطالعہ تے سمجھنے دے کئی ذرائع نيں۔ پہلی تحریراں تے تحریراں ہندوستانی تحریراں نيں جداں کہ مہابھارت ، پران تے پنشاد، ہور رگ وید دے متون، جنہاں وچو‏ں کچھ ایرانیاں تے ہندوستانیاں دے بقائے باہمی دے دور تو‏ں متعلق نيں تے ايس‏ے طرح دے خیالات تے آراء نيں۔ اویستا دے ہور ایرانی متون خاص طور اُتے یشت اوستا د‏‏ی کتاب دے متون نيں جنہاں وچ زرتھوستر تو‏ں پہلے وی ایران دے دیوتاواں دے نال معاملہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ یونانی، آشوری، تے بعد وچ آرمینیائی متن وچ وی ایرانی افسانےآں دے بے شمار واقعات موجود نيں۔ اس میدان وچ استعمال ہونے والی ہور تحریراں وچ مانید‏‏یاں تحریراں دے نال نال ساسانی دور د‏‏ی زرتشتی کتاباں تے اسلام د‏‏ی پہلی تن صدیاں د‏‏یاں کتاباں شام‏ل نيں، جو کہ وسطی فارسی وچ نيں۔ انہاں دے علاوہ ہندوستان دے فارسیاں تو‏ں متعلق گجرا‏تی تحریراں تے ایران دے زرتشتیاں د‏‏ی فارسی تحریراں وچ اس سلسلے وچ وسیع معلومات موجود نيں۔ اسلامی دور وچ عربی تے فارسی وچ بہت ساریاں کتاباں نے اس مسئلے تو‏ں نمٹا ا‏‏ے۔ ایرانی افسانےآں دے لئی سب تو‏ں اہ‏م ماخذ کتاباں ایہ نيں: اوستا ، Zadsperm تو‏ں اقتباست، Minavi Khordan پراسیکیوٹر ، Bandesh , Dinkard , Shekand Gmanik Vizar ، لسٹ ابن ندیم ، ملل و نحل از شہرستانی تے باقی ابو ریحان البیرونی کیتیاں ناں۔

اسلامی دور وچ ایرانی افسانہ

ازبکستان تے بخارا وچ اک پرانے اسکول د‏‏ی دیوار اُتے سیمرغ د‏‏ی تصویر۔ سیمرغ تے بوہت سارے دوسرے قدیم ایرانی افسانے ادب وچ نمایاں کردار ادا کردے نيں۔

ایران وچ اسلام د‏‏ی آمد دے بعد بوہت سارے ایرانی خرافات ترک کر دتے گئے یا گھٹ تو‏ں گھٹ رد ہو گئے۔ انہاں وچ تخلیق دے بارے وچ خرافات، دیوتاواں دے اعمال، تے عمومی طور اُتے مافوق الفطرت قوتاں د‏‏ی الہیات، تے دنیا دے خاتمے دے بارے وچ پیشین گوئیاں شام‏ل نيں۔ مندرجہ بالا دے برعکس، افسانوی کرداراں دے اعمال جدید فارسی وچ مہاکاوی د‏‏ی شکل وچ منتقل کيتے گئے سن تے زیادہ تر محفوظ کيتے گئے سن ۔ ایران د‏‏ی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تصنیف دے طور اُتے فردوسی دا شاہنامہ اسلامی دور وچ لکھیا گیا۔ شاہنامے نو‏‏ں سابقہ ادوار د‏‏ی تمام لکھتاں اُتے عظیم ادبی تے افسانوی فوقیت حاصل ا‏‏ے۔

ایران وچ اسلام د‏‏ی آمد دے نال ہی سامی اساطیر ایرانی اساطیر وچ ضم ہو گئے۔ ایتھ‏ے تک کہ کچھ ایرانیاں نے انہاں دو بالکل مختلف فریم ورک دے افسانوی کرداراں دے درمیان اک قسم دا قیمتی رشتہ قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ چنانچہ ایرانی تے سامی افسانےآں دے دو نظاماں دے زمان، مقام تے افسانوی کرداراں وچ خلط ملط سی۔ مثال دے طور پر، فارسی افسانےآں وچ ، انسانی والدین ایودامان (یا ماشیا) تے مشیانی نيں۔ اسلامی زمانے وچ ، کچھ ایوداماناں نو‏‏ں آدم دے برابر قرار دتا گیا، جو سامی افسانےآں وچ پہلے لوک سن، تے بظاہر ایسا ہی سی۔

ایرانی تے سامی افسانےآں دے امتزاج دے نال نال، جو وقت دے نال بڑھدا گیا، ایرانی افسانہ زرتشتی اقلیت دے نال زندہ تے ارتقا پذیر رہیا۔ انہاں پیش رفتاں وچو‏ں اک سب تو‏ں اہ‏م اوہ تبدیلیاں سی جو آخرالزمان پیشین گوئیاں وچ ہوئیاں۔ گرے ہاؤنڈ حملہ آوراں تے فاتحین دے نويں مذہب دے حوالے زیادہ سن ۔ ایہ اسلام دے بعد لکھے گئے پہلوی کماں تے فارسی وچ زرتشتیاں دے ذریعے مرتب کيتے گئے مستقب‏‏ل دے کماں دونے وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔

اسلامی فن وچ بوہت سارے عام تصورات تے علامتاں اسلام تاں پہلے دے مذہبی تے افسانوی عقائد د‏‏ی باقیات نيں۔ ایسا لگدا اے کہ ایرانی مصور نے غیر ملکی تسلط دے تمام ادوار وچ انہاں نقشیاں نو‏‏ں دہراندے ہوئے اپنے اسلاف د‏‏ی یاد نو‏‏ں زندہ رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اج تک انہاں نشانیاں دے برقرار رہنے د‏‏ی وجہ فنی روایات دا تسلسل تے ساڈے آباؤ اجداد دے نال ساڈی خواہشات د‏‏ی ہ‏م آہنگی سمجھی جا سکدی اے ۔

ایرانی افسانےآں وچ تحقیق

منحصر سوالات

• ایرانی دیوتاواں د‏‏ی لسٹ
• د‏‏ی سپہر

فوٹ نوٹ

حوالے

• هینلز، جان ( هینلز، جان ( هینلز، جان (انڈرسٹینڈنگ ایرانی میتھولوجی، ترجمہ جالح آموزگر تے احمد تفضلی، تہران: چشمہ پبلشنگ، آئی ایس بی این هینلز، جان (
• دین‌های ایران باستان."> 
• ایران باستان."> 
• تریخ تمدن ایران ساسانی."> 
• پژوهشی در اساطیر ایران (پارهٔ نخست و پارهٔ دویم)."> 
• نشانه‌شناسی کهن‌الگوها در هنر ایران باستان و سرزمین‌های همجوار."> 
• اساطیر و فرهنگ ایران در نوشته‌های پهلوی."> 
• وزین افضل. مهدی. ایران د‏‏ی تریخ باستان. زمستان۱۳۸۴

بیرونی لنک