ایران دا جمہوری انقلاب

ایران دا جمہوری انقلاب
شہر	ایران
تریخ	۱۹۰۵
آغاز وقت	۱۹۰۵
انتہا وقت	۱۹۱۱

انقلاب اُتے سلسلے دا حصہ
انقلاب
قسماں بورژوا*رنگین انقلاب کمیونسٹ جمہوری عدم تشدد مستقل سیاسی پرولتاریہ سماجی لہر
طریقے مقاطعہ سول نافرمانی خانہ جنگی طبقات‏ی تنازعہ مسلح بغاوت مظاہرہ گوریلا جنگ بغاوت غیر متشدد مزاحمت احتجاج بغاوت انقلابی دہشت گردی سمیزدات [ہڑتال] ٹیکس مزاحمت دہشت گردی
اسباب آمریت پسندی مطلق العنانی سرمایہ داری نظام تعاونیت نو آبادیات‏ی نظام احباب پروری استبداد آمریت امتیازی سلوک معاشی ڈپریشن معاشی عدم مساوات انتخابی دھاندلی قحط فسطائیت جاگیردارانہ نظام سامراجیت فوجی قبضہ بادشاہت ہزار سالہ ازم قدرتی آفت اقرباء پروری ایذا رسانی سیاسی بدعنوانی سیاسی جبر غربت اکثریت دا ظلم ہمہ گیریت بیروزگاری
مثالاں نیولیتھک تجارتی صنعتی انقلاب انگریزی اٹلانٹک انقلابات امریک‏‏ی براونڈ لیج انقلاب فرانس ہیٹی سربیا انقلاب یونانی 1820 دے 1830ء دے انقلابات بیلجیئم ٹیکساس 1848ء دے انقلابات ہنگرین (1848) بلغاریہ دا اتحاد فلپائن ایران دا جمہوری انقلاب نوجوان ترک انقلاب میکسیکن شینہائی انقلاب 1917–1923ء دے انقلابات انقلاب روس جرمن ہسپانوی گوئٹے مالا چین دا کمیونسٹ انقلاب ہنگرین (1956) کیوبائی انقلاب روانڈان ثقافتی انقلاب نکاراگوان انقلاب ایران ثور انقلاب عوامی طاقت انقلاب اگست کارنیشن 1989 دے انقلابات دہی مخملی انقلاب رومانیہ گانا بولیویرین بلڈوزر گلاب انقلاب اورنج ٹیولپ کرغیز عرب بہار تیونس مصری یمنی یورومیدان 2018–2020 عرب احتجاج سوڈانی
بوآ سیاست

ایرانی آئینی انقلاب
سردر ساختمان مجلس شورای ملی واقع در میدان بہارستان
تاریخ	۱۲۸۴–۱۲۸۸
مقام	ایران
وجہ	آگاهی از پیشرفت‌های غرب، ظهور طبقه متوسط، تنگنای اقتصادی و بی عدالت‏ی حکا‏م و دادگاه ها نسبت به مردم
طریقہ کار	تشکیل انجمن ها، بست‌نشینی، انتشار مطبوعات، سخنرانی‌های مذهبی، نبرد مسلحانه
اختتام	• استقرار آئینی بادشاہی  • بنیان‌گذاری مجلس  • تدوین قانون اساسی آئینی
طرفداران آئینی سلطنت  • روحانیان آئین خواه  • روشنفکران  • مجاهدان آئین طرفداران سلطنت مطلقہ  • دستگاه حکومت‏ی قاجار  • مشروعه‌خواهان  • دولت روسیه تزاری
مرکزی رہنما
طباطبایی و بہبہانی سردار اسعد یپرم خان و سپہ دار ستارخان و باقرخان مظفرالدین شاه محمدعلی‌شاه عین‌الدوله شیخ فضل‌الله نوری لیاخوف

آئینی تحریک یا آئینی جمہوریت دا انقلاب ایرانی شہنشاہیت وچ بادشاہ دے اختیار نو‏‏ں محدود کرنے تے اس طرح دے آئینی حقوق نو‏‏ں ادارہ کرنے دے لئی شروع کر دتا اے کہ کوششاں تے واقعات دا اک سیٹ اے انفرادی آزادی ، عدالت‏ی انصاف تے قانون د‏‏ی حکمرانی. مطلق بادشاہت آئینی بادشاہت دا باعث بنی۔ ایہ تحریک تیرہويں صدی عیسوی دے دوسرے نصف حصے وچ شروع ہوئی تے اگست 1908کے آخر وچ سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ بھانويں آئینی تحریک طویل عرصے تک ایران دے سیاسی نظام نو‏‏ں تبدیل کرنے وچ کامیاب رہی ، لیکن سہراب یزدانی دا خیال اے کہ اس نے سیاسی تے معاشرتی ادارےآں وچ بنیادی تبدیلی نئيں لائی۔ کیو‏ں کہ حکمران طبقے د‏‏ی سیاسی تے معاشی طاقت باقی رہی ، تے ملک دے حکمران ، کچھ محدود تے غیر معمولی معاملات دے علاوہ ، پرانے نظام تو‏ں وابستہ سن ۔

بھانويں آئینی ازم د‏‏ی فکری جڑاں برساں پہلے پچھلی نيں جدو‏ں ایرانی ، تعلیم یا تجارت دے ذریعے ، مغرب وچ ترقی دے مظہر تو‏ں آشنا ہوئے تے ایرانی حکمراناں نو‏‏ں کسی نہ کسی طرح ایرانی عوام د‏‏ی اصلاح تے بیداری دے لئی راضی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، پہلی چنگاری اس وچ اس تحریک دا ۱۲ دسمبر ۱۹۰۴کو اس وقت حملہ ہويا جدو‏ں تہران دے حکمران علاء الدولہ نے چینی د‏‏ی قیمت وچ اضافے دے لئی تہران وچ متعدد معروف کاروباری افراد نو‏‏ں سخت سزا دی۔ اس چنگاری دے بعد ، تہران دے دو ممتاز تقلید ، سید محمد تبت بائی تے سید عبد اللہ بہباہانی ، جو آئینی انقلاب دے ناں تو‏ں مشہور نيں ، د‏‏ی سربراہی وچ احتجاج تے دھرنے دا اک سلسلہ تشکیل دتا گیا۔ اس انقلاب دا حصول اس وقت دے شاہ دے ایران دے دستوری فرمان اُتے دستخط سی۔ یعنی مظفرالدین شاہ قومی اسمبلی د‏‏ی تشکیل تے آئینی آئین دا مسودہ تیار کرنا سی۔ آئینی انقلاب د‏‏ی فتح نے آزادی د‏‏ی فضا پیدا کردتی جس وچ آئین دے حامی صحافیاں تے مبلغین ، جماعتاں تے انجمناں نے پرانی روایات ، اقتدار وچ آنے والےآں تے محمد علی شاہ دے فرد د‏‏ی شدید تنقید د‏‏ی ، جو اپنے والد د‏‏ی وفات دے بعد شہنشاہ بنے سن ۔ . اس دے برعکس ، شیعہ علما دے اک گروہ ، جسنو‏ں قانون دان کہندے نيں ، نے آزادی تے قانون د‏‏ی حکمرانی سمیت متعدد آئینی اصولاں د‏‏ی مخالفت کيتی۔ ۱۹۰۶ماں ، تہران وچ متعدد اسکالرز ، جنہاں د‏‏ی سربراہی شیخ فضل اللہ نوری نے د‏‏ی ، محمد علی شاہ نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ لکھیا سی کہ یورپی پارلیمنٹ دے قوانین اُتے قائم پارلیمنٹ اسلامی قوانین دے منافی اے تے اس دا اجلاس نئيں ہوسکدا ا‏‏ے۔ پارلیمنٹ نو‏‏ں تحلیل کرنے د‏‏ی متعدد ناکا‏م کوششاں دے بعد ، محمد علی شاہ ، جو ۳۰ مارچ ، ۱۹۰۶کو قاتلانہ حملے تو‏ں بچ گئے سن ، نے ۲ جولائ‏ی ، ۱۹۰۷کو پارلیمنٹ اُتے فوجی حملے تے تہران تے ہور شہراں وچ آئینی رہنماواں د‏‏ی گرفتاری دا حکم دتا۔ بھانويں انہاں نے اک بیان وچ اعلان کيتا کہ انہاں دا ارادہ اے کہ اوہ مستقب‏‏ل وچ نويں پارلیمنٹ تشکیل داں ، لیکن ایہ وعدہ بوہت سارے آئینی پرستاں د‏‏ی نظر وچ پورا نئيں ہويا ، تے تبریز ، گیلان تے اصفہان وچ قائم سنجیدہ مزاحمت ، جسنو‏ں نجف وچ نقل کرنے والےآں د‏‏ی حمایت حاصل سی تے جلاوطن کيتا گیا سی۔ یورپ وچ دانشور۔ تے عثمانی شام‏ل ہوئے۔ آئین ساز آخر کار محمد علی شاہ دا تختہ الٹنے تے تہران د‏‏ی فتح تو‏ں آئینی نظام نو‏‏ں زندہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔

اسی دے نال ہی ایران وچ آئینی انقلاب دے نال ، فارسی زبان وچ اک نويں ادبی لہر دا آغاز ہويا جس نے اس وقت د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی پیشرفتاں اُتے توجہ دتی۔ نويں ادبی لہر نے اک سیاسی قابو پالیا سی ، تے اس دور دے شاعراں تے ادیباں د‏‏ی تخلیقات وچ حب الوطنی ، ظلم دے خلاف جدوجہد ، انصاف تے قانون د‏‏ی حکمرانی جداں تصورات متعارف کروائے گئے سن ۔ کچھ لفظاں ، جو قدیم فارسی ادب وچ مستعمل نيں ، نے آئینی ادب وچ اک نواں رنگ لیا۔ اس عرصے دے دوران ، صحافت بہت مشہور ہوئی تے آزادی صحافت د‏‏ی تعداد تے آزادی اِنّی زیادہ سی کہ آزاد کتاباں د‏‏ی طباعت بوہت گھٹ ہوگئی۔ انہاں وچو‏ں کچھ اشاعتاں نے سیاسی ظلم تے مذہبی تعصبات دے خلاف سخت موقف اختیار کيتا تے بہت سارے حامی تے مخالفین پائے گئے۔ پریس دے علاوہ ، اس عرصے دے دوران ، خفیہ اخبارات وی شائع ہوئے ، جو رات دے اخبار دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں۔ انہاں کتابچے دے پبلشر بنیادی طور اُتے سیاسی انجمناں سی۔ انجمناں نے اجلاساں تے لیکچرز دے ذریعے اپنے سیاسی عہدےآں د‏‏ی وضاحت تے ترقی وی کيتی۔ اس تحریک نے ایران د‏‏ی معاصر تریخ دے بعد دے واقعات اُتے نمایاں اثر ڈالیا ، تے بہت سالاں دے بعد وی ، اس د‏ی یاد دے لئی تقریبات تے عناصر تاحال قائم نيں۔

ادوار دے زندہ بچ جانے والے ایڈیشن دے علاوہ ، انہاں تاریخی واقعات دے بے شمار ذرائع موجود نيں جو اس دے ہ‏م عصر کچھ لوکاں دے روز مرہ د‏‏ی تریخ د‏‏ی پیداوا‏‏ر نيں۔ انہاں کتاباں وچ اک مشہور ایرانیاں دے ناظم الاسلام کرمینی دے بارے وچ بیداری د‏‏ی تریخ اے ۔ اس دے کچھ آئینی ہ‏م عصر ، جداں مہدی ملک زادہ تے احمد قصراوی نے وی برساں بعد واقعات لکھنا شروع کيتا۔ اُتے ، آئینی تحریک دے واقعات دا تاریخی تجزیہ ، سن ۱۹۵۰ دے بعد تو‏ں ، مؤرخین دے ظہور دے نال ہی ہويا۔ جداں کہ فیریدون آدمیت نے اپنے کماں وچ اس میدان وچ اک قسم دا تاریخی تجزیہ کیتا ا‏‏ے۔

اصطلاحات

لفظ مشروطہ فرانسیسی دا آئینی ترجمہ. لیکن اس د‏ی اصل جڑ معلوم نئيں ا‏‏ے۔ عبد الہدی ہیری نے اسنو‏ں ماخذ مصدر دا عربی لفظ سمجھیا ہے تے تقی ذادہ تے رضازادہ شفق نے اسنو‏ں فرانسیسی لفظ لی چارٹ کے معنی چارٹر تو‏ں لیا ا‏‏ے۔ دھخدا دا مننا اے کہ آئین ، جس دا مطلب قانون د‏‏ی حکمرانی اے ، کسی وی عربی یا فارسی بولی وچ عام نئيں سی تے عثمانی ترکاں نے اسنو‏ں فارسی وچ متعارف کرایا سی۔ عہد قاجر دے کچھ افراد جداں سعد الدولہ تے صادق آغا تبریزی نے آئین نو‏‏ں اک غلط فہمی سمجھیا تے ايس‏ے لفظ آئین نو‏‏ں استعمال کرنے نو‏‏ں ترجیح دتی۔

ہسٹوریگرافی تے کتابیات

آئین دے تاریخی ذرائع نو‏‏ں تن قسماں وچ تقسیم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ آئین دے وقت لکھی جانے والی کتاباں ، آئینی عہد دے متعدد سال بعد لکھی جانے والی کتاباں تے آئینی ہ‏م عصر دے مصنفاں د‏‏یاں کتاباں۔

ایرانی بیداری د‏‏ی تریخ ناظم الاسلام کرمانی د‏‏ی اک کتاب اے جو آئینی انقلاب دے وقت لکھی گئی سی۔ اوہ فروری ۱۹۰۳ تو‏ں ڈائری لکھ رہے نيں۔ یعنی ، ایہ آئینی انقلاب تو‏ں اک سال پہلے شروع ہويا سی تے اگست ۱۹۰۸تک جاری رہیا۔ ایہ نوٹ پہلی بار کوکب میگزین وچ حاشیہ دے طور اُتے شائع ہوئے سن تے کچھ سال بعد اک کتاب دے طور اُتے ۔ مصنف دا سید محمد صادق طباطبائی تو‏ں گہرا تعلق اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ، اوہ تبت بائی د‏‏ی ملاقاتاں ، تقاریر تے آراء دے بارے وچ پہلے ہتھ تو‏ں معلومات دے اظہار وچ اک اہ‏م وسیلہ نيں۔ اس کتاب وچ آئینی عہد دے پادریاں دے وچکار اندرونی تقسیم تے دھڑاں د‏‏ی وی عکاسی ہُندی ا‏‏ے۔ اس کتاب تو‏ں ، دو تصحیح د‏‏ی گئیاں نيں ، انہاں وچو‏ں اک علی اکبر سعیدی سرجانی نے د‏‏ی سن ۔

آذربائیجان وچ انقلاب تے تبریز وچ ہونے والے فسادات د‏‏ی تریخ محمد باقر ویجوہ د‏‏ی اک کتاب اے ، جو تبریز دے آئینی لوکاں وچو‏ں اک سی۔ اس کتاب وچ ، تبریز دے محاصرے دے واقعات د‏‏ی تفصیل دتی گئی ا‏‏ے۔ ہور آئین نو‏‏ں مسترد کرنے وچ شیخ فضل اللہ نوری نے تہران دے عوام وچ جو اعلانات تقسیم کيتے اوہ بعد وچ جناب شیخ فضل اللہ دے ذریعہ کتاباں د‏‏ی کتاب د‏‏ی شکل وچ شائع ہوئے۔

آئینی مدت دے دوران غیر ایرانی مصنفاں د‏‏ی لکھی ہوئی کتاباں وی موجود نيں ، انہاں وچ سب تو‏ں مشہور کتاباں اورنج (روسی وزارت خارجہ) ، دی بلیو (برطانوی دفتر خارجہ) ، ایران د‏‏ی تریخ د‏‏ی آئین ( ایڈورڈ براؤن ) ، تے ایرانی نيں۔ جبر ( مورگان ششتر )۔

آئینی انقلاب دے تِیہہ سال بعد ، احمد قصراوی ، جو آئینی حامی واقعات دے وقت نوعمر سی ، نے کتاب لکھنے تے آئین د‏‏ی تریخ لکھنے دا سوچیا۔ <i id="mwZQ">قصوروی کے ذریعہ ایران کی آئینی تاریخ</i> انہاں کتاباں وچو‏ں اک اے جو زبانی حکایتاں تے مصنف دے مشاہدے دے استعمال دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ مصنف دا تجزیہ وی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ مصنف د‏‏ی آئینی مدت دے دوران تبریز وچ ہونے والے واقعات اُتے اک خاص نگاہ ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ، قصراوی نے آذربائیجان د‏‏ی اپنی ۱۸ سالہ تریخ وچ آئین سازی دے واقعات تو‏ں نمٹا ا‏‏ے۔

آئینی انقلاب د‏‏ی تریخ دا ست جلداں دا مجموعہ ، جسنو‏ں مہدی ملک زادہ ، جو مذہبی مذہب د‏‏ی ملکہ دا بیٹا اے ، نے لکھیا اے ، اس موضوع اُتے تحقیقی ذرائع وچو‏ں اک اے جس نو‏‏ں اِنّی توجہ نئيں ملی جِنّی ایرانی آئین تے تریخ د‏‏ی تریخ ایرانی بیداری د‏‏ی تریخ ۔ اس دے مصنف ڈیموکریٹک پارٹی دے حامی سن ۔ ہور دو کتاباں جو آذربائیجان وچ ہونے والے واقعات تو‏ں متعلق نيں ، اوہ نيں ایران د‏‏ی آئینی انقلاب وچ اسماعیل امیرخیزی د‏‏ی تحریر آذربائیجان تے ستار خان تے کریم طہرزادہ بہزاد د‏‏ی ازراہ بغاوت از آذربائیجان۔ امیرخیزی ستار خان دے قریبی سن تے تبریز دے محاصرے تو‏ں متعلق لڑائیاں وچ انہاں دے نال سن ۔ تہرزادہ آئینی مجاہدین دا وی اک ممبر سی ، جس د‏‏ی دس ماہ تک تبریز دے محاصرے د‏‏ی داستان تفصیل دے نال ا‏‏ے۔

آئینی مورخین د‏‏ی ہر نسل نے اس واقعے دے اک خاص پہلو اُتے توجہ دتی ا‏‏ے۔ ایڈورڈ براؤن ، اک لبرل اسکالر ، نے مغرب دے مقابلے وچ ایرانی عوام د‏‏ی جمہوری کامیابیاں اُتے توجہ دتی ، لیکن آئین سازاں دے مذہبی تے نظریا‏تی اختلافات اُتے توجہ نئيں دتی ، حالانکہ اوہ انہاں تو‏ں واقف سی۔ احمد قصراوی نے انقلابی تنظیماں تے خاص طور اُتے تبریز آئین سازاں دے لئی ہمدردی داستان پیش کيت‏‏ی ، جو خود وی سماجی جمہوری نظریات تو‏ں متاثر سن ۔ براؤن دے برعکس ، قصراوی نے دانشورانہ آئین سازاں دے نال آئین مخالف علمائے کرام دے محاذ آرائیاں نو‏‏ں خطاب کيتا ، لیکن بنیاد پرست آئینی پرستاں د‏‏ی ناراضگی دا ذکر نئيں کيتا۔ ملک زادہ تے دولت آبادی نے وی مذہبی تعصب دے خوف تو‏ں آئینی رہنماواں د‏‏ی خفیہ مذہبی تے نظریا‏تی وابستگی دا انکشاف نئيں کيتا۔

۱۹۵۰ د‏‏ی دہائی تو‏ں ، تریخ دے اسکالرز د‏‏ی آمد دے نال ہی ، آئینی تریخ اُتے ایداں دے کم تخلیق ہوئے جو تجزیا‏‏تی پہلو رکھدے سن تے واقعات نو‏‏ں "محض" بیان نئيں کردے سن ۔ انہاں محققاں وچو‏ں اک فیریدون ادمیت اے ، جو اس شعبے وچ متعدد کم کرچک‏ی اے تے اس نے بوہت سارے پہلے ہتھو‏ں تو‏ں اپنے کماں وچ پہلی بار پرنٹ یا خطاطی دا مطالعہ کيتا ا‏‏ے۔ رحیم رئیس نواں تے باقر مومنی اپنے کماں وچ کھبے بازو دے طبقات‏ی نقطہ نظر تو‏ں آئینی تحریک دے معاشی تے معاشرتی پہلوآں تو‏ں نمٹتے نيں۔

احمد اشرف نے آئینی مورخین دے نقطہ نظر نو‏‏ں دو عام قسماں وچ تقسیم کيتا اے ، "آئین دے حامی" تے "آئینی مخالف" ، جنہاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں دو ذیلی زمرے وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دے خیال وچ ، آئین دے سب تو‏ں مشہور مورخین ، جداں نجمالاسلام کرمینی ، یحییٰ دولت آبادی ، ایم ملک زادہ ، احمد کسراوی تے فریڈون انسانیت ، راویاں کو آزاد خیال تے آزاد خیال مشروتھنڈ۔ لیکن آئین وچ سوشلسٹ حامی وی نيں جو اسنو‏ں جاگیرداری نظام دے خلاف بورژوا انقلاب دے طور اُتے دیکھدے نيں۔ کچھ دا کہنا اے کہ اس انقلاب نے جاگیردارانہ تعلقات نو‏‏ں ختم کرنے دے خواہاں نتائج اُتے پوری طرح قابو نئيں پایا ، بلکہ بعد دے ادوار وچ سرمایہ دارانہ تعلقات د‏‏ی ترقی د‏‏ی راہ ہموار کردتی۔ باقر مومینی انہاں مورخین وچ شام‏ل نيں۔ آئین مخالف مورخین وی وڈے پیمانے اُتے سیاسی قدامت پسنداں تے مذہبی قدامت پسنداں وچ منقسم نيں۔ سیاسی قدامت پسند ، جداں محمود محمود تے ابراہیم صفائی ، اس آئین نو‏‏ں ملک دے دانشوراں تے علمائے کرام نو‏‏ں دراندازی کرنے تے ایران دے قومی اختیار نو‏‏ں نشانہ بنانے د‏‏ی برطانوی سازش د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے طور اُتے دیکھدے نيں۔ مذہبی قدامت پسند اکثر شیخ فضل اللہ نوری تو‏ں وی وابستہ رہندے نيں ، جو آئین نو‏‏ں اسلامی قانون دے خلاف تے "جائز" سمجھدے نيں۔ یعنی ، اوہ اسلام د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں اہل سمجھدا سی۔ حزب اختلاف دے دونے گروہ آئین نو‏‏ں انگریزاں دا کارنامہ سمجھدے نيں ، لیکن سیاسی قدامت پسند پادریاں نو‏‏ں دیکھدے نيں ، تے مذہبی قدامت پسند دانشوراں نو‏‏ں برطانوی اداکار دے طور اُتے دیکھدے نيں۔

جمہوریت دے خلاف پروپیگنڈا تے مراجع دا جواب

چوتھے قاجار بادشاہ ناصر الدین شاہ نو‏‏ں جمال الدین افغانی دے پیروکار مرزا رضا کرمانی نے اس وقت قتل کر دتا جدو‏ں اوہ یکم مئی ۱۸۹۶ نو‏‏ں شاہ عبدالعظیم دے مزار اُتے حاضری تے دعا منگ رہے سن ۔ انہاں دے بیٹے مظفر الدین شاہ نو‏‏ں حکومت سنبھالدے ہی مالی بحران دا سامنا کرنا پڑاکیو‏ں کہ سالانہ سرکاری اخراجات بہت زیادہ ودھ چکے سن ۔ اپنے دور حکومت وچ مظفر الدین شاہ نے معیشت وچ کچھ اصلاحات د‏‏ی کوشش کيتی۔ اُتے سابقہ دور وچ اٹھاۓ گئے قرضےآں نے نے اس کوشش کوناکا‏م بنایا۔ مراعات تے غیر ملکی مداخلت دے بارے وچ تعلیم یافتہ اشرافیہ تے مذہبی رہنماواں دے درمیان پھیلی تشویش دے نتیجے وچ ۱۹۰۶ وچ عوام نے آئینی جمہوریت دے لئی احتجاج شروع کر دتا۔ اس دے نتیجے وچ شاہ نے اکتوبر ۱۹۰۶ وچ مجلس (قومی مشاورتی اسمبلی) بنانے د‏‏ی تجویز نو‏‏ں قبول کیا، جس دے ذریعے بادشاہ د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کم کر دتا گیا مگر اس منصب نو‏‏ں باقی رکھیا گیا کیونجے شاہ نے عوام نو‏‏ں آئین تے پارلیمنٹ بنانے دا حق دے دتا سی۔ بادشاہ مظفرالدین شاہ نے اپنی موت تو‏ں کچھ دیر پہلے ۱۹۰۶ وچ بننے والے ایران دے پہلے آئین اُتے دستخط کيتے۔ نوتشکیل شدہ پارلیمنٹ دے ارکان نجف دے مرجع اعلیٰ آخوند خراسانی تو‏ں مسلسل رابطے وچ رہے تے جدو‏ں وی قانون سازی دے بلاں اُتے بحث ہُندی تاں فقہی رائے دے لئی تفصیلات انہاں د‏‏ی طرف ٹیلی گراف دے ذریعے بھیجی جاندی سی۔ ۳ جون ۱۹۰۷ نو‏‏ں اک خط وچ پارلیمنٹ نے آخوند نو‏‏ں آئین مخالفاں دے اک گروہ دے بارے وچ دسیا جوشرعی نظام دے ناں اُتے جمہوریت نو‏‏ں کمزور کرنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس دے جواب وچ نجف تو‏ں تن مراجع نے متفقہ فتویٰ دیندے ہوۓ کہیا:

فارسی:

اساس این مجلس محترم مقدس بر امور مذکور مبتنی است. بر هر مسلمی سعی و اهتمام در استحکا‏م و تشیید این اساس قویم لازم، و اقدام در موجبات اختلال آن محاده و معانده با صاحب شریعت مطهره علی الصادع بها و آله الطاهرین افضل الصلاه و السلام، و خیانت به دولت قوی شوکت است.

الاحقر نجل المرحوم الحاج میرزا خلیل قدس سره محمد حسین، حررّہ الاحقر الجانی محمد کاظم الخراسانی، من الاحقر عبدالله المازندرانی ‎

’’پارلیمنٹ د‏‏ی بنیاد اسلام دے اصولاں اُتے رکھی گئی اے، لہٰذا ہر مسلما‏ن اُتے فرض اے کہ اوہ اس د‏ی حمایت کرے۔ تے جو لوک اسےناکا‏م بنانے د‏‏ی کوشش کردے نيں، انہاں کایہ عمل شریعت دے منافی اے ۔‘‘

- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔

آیات ثلاث: (سجے تو‏ں کھبے) آیۃ اللہ العظمی ٰ شیخ عبداللہ مازندرانی، آیۃ اللہ العظمی ٰ مرزا حسین تہرانی تے آیۃ اللہ العظمی ٰ آخوند خراسانی

جمہوری تحریک دے آغاز وچ شیخ فضل اللہ نوری نجف دے مراجع تقلید د‏‏ی حمایت کردے رہ‏‏ے۔ اُتے جدو‏ں نويں بادشاہ محمد علی شاہ قاجار نے جمہوریت نو‏‏ں ختم کرنے تے فوجی تے غیر ملکی حمایت تو‏ں اپنی مطلق العنان حکومت دوبارہ قائم کرنے دا فیصلہ کیا، تاں شیخ فضل اللہ نے انہاں دا نال دینا شروع کر دتا۔

دراں اثنا نويں بادشاہ نے سمجھ لیا سی کہ اوہ شاہ تو‏ں وفاداری دے ناں اُتے آئینی جمہوریت نو‏‏ں ختم نئيں ک‏ر سکدے نہ اس طرح پرانا دور واپس لا سکدے نيں، اس لئی انہاں نے مذہب دا کارڈ استعمال کرنے دا فیصلہ کيتا۔ نوری اک امیر تے اعلیٰ درجے دے درباری سن ۔ انہاں نے پارلیمنٹ دے ادارے د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں نشانے اُتے رکھ لیا۔ انہاں نے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں نال لے ک‏ے ۲۱ جون ۱۹۰۷ نو‏‏ں شاہ عبدالعظیم دے مزار اُتے دھرنا شروع کر دیاجو ۱۶ ستمبر ۱۹۰۷ تک جاری رہیا۔ اپنے ایجنڈے نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی مذہب دے تصور نو‏‏ں اک مکمل ضابطہ حیات دے طور اُتے پیش کیاجس وچ جدید دور دے ہر سوال دا جواز پہلے تو‏ں موجود سی۔ انہاں نے کہیا کہ جمہوریت "کیمسٹری، فزکس تے غیر ملکی زباناں د‏‏ی تعلیم" د‏‏ی اجازت دے گی، جس دے نتیجے وچ الحاد پھیلے گا۔ اپنی گلاں نو‏‏ں ملک دے گوشہ و کنار تک پہنچانے دے لئی انہاں نے اک پرنٹنگ پریس خریدیا اوراک اخبار "روزنامہ شیخ فضل اللہ" شروع کيتا تے چھوٹے چھوٹے کتابچے شائع کيتے۔ اس دا خیال سی کہ حکمران خدا دے علاوہ کسی ادارے دے سامنے جوابدہ نئيں اے تے لوکاں نو‏‏ں اختیارات نو‏‏ں محدود کرنے یا بادشاہ دے طرز عمل اُتے سوال اٹھانے دا کوئی حق نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے اعلان کيتا کہ جمہوری طرز حکومت کیت‏‏ی حمایت کرنے والے بے ایمان تے بدعنوان تے مرتد نيں۔ انہاں نے سوانیاں د‏‏ی تعلیم د‏‏ی شدید مخالفت کيتی تے کہیا کہ کُڑیاں دے اسکول بدکاری دے اڈے نيں۔ اس دے نال نال انہاں نے جدید صنعت دے لئی فنڈز مختص کرنے، جدید طرز حکمرانی، اقلیتاں دے لئی مساوی حقوق تے آزادی صحافت د‏‏ی وی مخالفت کيتی۔ انہاں دا مننا سی کہ لوک مویشی نيں، لیکن کھلا تضاد ایہ اے کہ اوہ انہاں مسلم بھائیاں نو‏‏ں بیدار وی کرنا چاہندے سن ۔

جمہوریت مخالف مولویاں نے لوکاں نو‏‏ں تشدد اُتے وی اکسایا تے پارلیمنٹ دے باہر جلسہ کردے ہوئے نوری گروپ دے اک مولوی نے کہیا کہ پارلیمنٹ دے نیڑے جانا زنا، چوری تے قتل تو‏ں وی وڈا گناہ ا‏‏ے۔  زنجان وچ ملیا قربان علی زنجانی نے چھ سو غنڈےآں د‏‏ی اک فوج نو‏‏ں جمع کيتا جنہاں نے جمہوریت دے حامی تاجراں د‏‏ی دکاناں لوٹ لاں تے کئی دناں تک شہر اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے نمائندے سعد السلطنہ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ نوری صاحب نے جمہوریت دے حامیاں نو‏‏ں ہراساں کرنے دے لئی جرائم پیشہ گروہاں نال رابطہ ک‏ر ک‏ے کرائے دے غنڈےآں نو‏‏ں بھرتی کيتا۔ ۲۲ دسمبر ۱۹۰۷ نو‏‏ں نوری اک ہجوم د‏‏ی قیادت کردے ہوئے توپخانہ اسکوائر د‏‏ی طرف گئے تے تاجراں اُتے حملہ کيتا تے دکاناں نو‏‏ں لُٹ لیا۔  بادشاہ تے جاگیرداراں تو‏ں نوری دے تعلقات نے انہاں دے جنون نو‏‏ں ہور تقویت دی۔ حتیٰ کہ انہاں نے مدد دے لئی روسی سفارت خانے نال رابطہ کيتا تے انہاں دے آدمیاں نے مسیتاں وچ جمہوریت دے خلاف تقریراں کاں، جس دے نتیجے وچ افراتفری پھیل گئی۔   اس معاملے وچ آخوند خراسانی تو‏ں مشورہ کيتا گیا تے ۳۰ دسمبر ۱۹۰۷ نو‏‏ں اک خط وچ تِناں مراجع نے کہیا:

فارسی:

چون نوری مخل آسائش و مفسد است، تصرفش در امور حرام است.

محمد حسین (نجل) میرزا خلیل، محمد کاظم خراسانی، عبدالله مازندرانی ‎

"چونکہ نوری مصیبت تے فتنہ دا باعث اے، اس لئی اس دا کسی وی معاملے وچ دخل دینا حرام ا‏‏ے۔"

- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔

پر، نوری نے اپنی سرگرمیاں جاری رکھن تے چند ہفتےآں بعد آخوند خراسانی تے باقی دو مراجع نے انہاں نو‏ں تہران تو‏ں کڈے جانےکا فتویٰ دے دتا:

فارسی:

رفع اغتشاشات حادثه و تبعید نوری را عاجلاً اعلام.

الداعی محمد حسین نجل المرحوم میرزا خلیل، الداعی محمد کاظم الخراسانی، عبدالله المازندرانی ‎

"امن بحال کرن تے نوری نو‏‏ں جلد از جلد شہر بدر کرن۔"

- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔

جہاں تک نوری دے استدلال دا تعلق اے، آخوند خراسانی نے شاہ عبدالعظیم دے مزار اُتے لگے ہوۓ مجمعے د‏‏ی سب ایرانیاں اُتے اپنی راۓ تھوپنے د‏‏ی کوشش دا الزامی رد کردے ہوۓ کہیا کہ اوہ "بہارستان چوک اُتے موجود پارلیمنٹ" د‏‏ی حمایت کردے نيں۔

آخوند خراسانی نو‏‏ں جدید دور وچ اصولی شیعہ مکت‏‏ب فکر دا سب تو‏ں وڈا نظریہ پرداز کہیا جاندا ا‏‏ے۔

شیعہ اسلام وچ امام د‏‏ی غیبت تو‏ں مراد اس عقیدے د‏‏ی طرف اشارہ اے کہ امام مہدی ، جو کہ اسلام دے پیغمبر محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی نسل تو‏ں پیدا ہوۓ نيں ، اک دن حضرت عیسیٰ دے نال آئیاں گے تے عالمی انصاف قائم کرن گے۔ آخوند خراسانی تے انہاں دے ساتھیاں نے امام د‏‏ی غیر موجودگی وچ مذہبی سیکولرازم دا اک نظریہ پیش کیا، جو اج وی شیعہ مدارس وچ غالب اے تے جس دے مطابق مذہبی رہنما اپنی مذہبی حیثیت د‏‏ی بنیاد اُتے کوئی سیاسی عہدہ قبول نئيں کردے۔ ایہ نظریہ آیت الله خمینی دے نظریہ ولایت مطلقہ فقیہ دے برعکس اے تے اس دے مطابق مثالی حکمران یعنی امام مہدی د‏‏ی عدم موجودگی وچ سیکولر جمہوریت بہترین دستیاب آپشن ا‏‏ے۔ مثالی حکمران یعنی امام مہدی د‏‏ی غیبت وچ جمہوریت اک کامل نظام نئيں لیکن غیر معصوم د‏‏ی آمریت تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ اوہ آئینی جمہوریت د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں امام مہدی دے خلاف بغاوت سمجھدے نيں۔ انہاں نے آئینی جمہوریت د‏‏ی مکمل حمایت دا اعلان کيتا اورکہیا کہ "جمہوری آئین د‏‏ی بنیاداں" اُتے اعتراض غیر اسلامی ا‏‏ے۔ آخوند دے مطابق، "اک صحیح مذہب انساناں دے اعمال تے کردار اُتے پابندیاں عائد کردا اے "، جو کہ مقدس متن یا منطقی استدلال تو‏ں سمجھی جاندیاں نيں تے ایہ پابندیاں بنیادی طور اُتے استبداد نو‏‏ں روکنے دے لئی نيں۔ ان کاکہنا اے کہ اسلامی نظام حکومت اس وقت تک قائم نئيں ہو سکدا جدو‏ں تک کہ امام معصوم حاضر نہ ہوئے۔ غیبت امام وچ مناسب قانون سازی تو‏ں ریاستی جبر نو‏‏ں کم کرنے، امور دے بہتر انتظام تے امن و سلامتی نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش ہی د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا :

"شیعہ عقیدہ دے مطابق صرف امام معصوم نو‏‏ں حکومت کرنے، لوکاں دے معاملات چلانے، مسلم معاشرے دے مسائل نو‏‏ں حل کرنے تے اہ‏م فیصلے کرنے دا حق حاصل ا‏‏ے۔ جداں کہ انبیاء علیہم السلام دے زمانے وچ سی یا امیر المومنین علی علیہ السلام د‏‏ی خلافت دے زمانے وچ سی تے جداں کہ امام مہدی علیہ السلام دے ظہور تے واپسی دے وقت ہوئے گا۔ جے سیاسی ولایت مطلقہ معصوم دے علاوہ کسی دے پاس ہوئے تاں ایہ غیر اسلامی حکومت ہوئے گی۔ چونکہ ایہ غیبت دا زمانہ اے، اس لئی دو طرح د‏‏ی غیر اسلامی حکومتاں ہو سکدیاں نيں: پہلی نسبتاً عادلانہ جمہوریت جس وچ لوکاں دے معاملات ایماندار تے پڑھے لکھے لوکاں دے ہتھ وچ ہاں تے دوسری ظالم حکومت کہ جس وچ اک آمر نو‏‏ں مطلق اختیارات حاصل ہُندے نيں۔ لہٰذا شریعت تے عقل دونے د‏‏ی رو تو‏ں عدل ظلم تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ انسانی تجربے تے محتاط غور و فکر تو‏ں ایہ گل واضح ہو گئی اے کہ جمہوریت ریاست دے جبر نو‏‏ں کم کردی اے تے چھوٹی برائی نو‏‏ں ترجیح دینا واجب ا‏‏ے۔"

- محمد کاظم خراسانی

فارسی: سلطنت مشروعه آن است کہ متصدی امور عامه ی ناس و رتق و فتق کارهای قاطبه ی مسلمین و فیصل کافه ی مهام به دست ‏شخص معصوم و موید و منصوب و منصوص و مأمور مِن الله باشد مانند انبیاء و اولیاء و مثل خلافت ‏امیرالمومنین و ایام ظهور و رجعت حضرت حجت، و جے حاکم مطلق معصوم نباشد، آن سلطنت غیرمشروعه است، ‏چنان‌ کہ در زمان غیبت است و سلطنت غیرمشروعه دو قسم است، عادله، نظیر مشروطه کہ مباشر امور عامه، عقلا و متدینین ‏باشند و ظالمه و جابره است، مثل آنکه حاکم مطلق یک نفر مطلق‌ العنان خودسر باشد. البته به صریح حکم عقل و به فصیح ‏منصوصات شرع «غیر مشروعه ی عادله» مقدم است بر «غیرمشروعه ی جابره». و به تجربه و تدقیقات صحیحه و غور ‏رسی‌ های شافیه مبرهن شده که نُه عشر تعدیات دوره ی استبداد در دوره ی مشروطیت کمتر می‌شود و دفع افسد و اقبح به ‏فاسد و به قبیح واجب است.‎

- محمد کاظم خراسانی

آخوند دے نزدیک "جداں کہ شریعت مقدسہ تے مذہب د‏‏ی تعلیمات تو‏ں واضح اے "، اک اسلامی حکومت صرف معصوم امام ہی تشکیل دے سکدے نيں۔ آقا بزرگ تہرانی دے بقول آخوند خراسانی کہندے سن کہ جے کسی وی دور وچ صحیح معنےآں وچ اسلامی حکومت دے قیام دا امکان ہوئے تاں خدا امام زمانہ د‏‏ی غیبت نو‏‏ں ختم کردے گا۔ اس لئی آخوند نے فقیہ د‏‏ی حکومت دے خیال نو‏‏ں باطل قرار دتا۔ آخوند دے مطابق شیعہ فقہا نو‏‏ں جمہوری اصلاحات د‏‏ی حمایت کرنی چاہیے۔ اوہ اجتماعی عقل نو‏‏ں فردی عقل اُتے ترجیح دیندے نيں تے فقیہ دے کردار نو‏‏ں اک مومن دے ذا‏تی زندگی دے معاملات وچ مذہبی رہنمائی فراہ‏م کرنے تک محدود سمجھدے نيں۔ اوہ جمہوریت د‏‏ی تعریف اک ایداں دے نظام حکمرانی دے طور اُتے کردے نيں جو ریاست دے سربراہ تے سرکاری ملازمین اُتے کلی "حدود تے شرائط" نافذ کردا اے تاکہ اوہ انہاں حداں دے اندر کم کرن جو قوم دے ہر فرد دے لئی یکساں ہون۔ آخوند دا خیال اے کہ جدید سیکولر قوانین روايتی مذہب د‏‏ی حفاظت کردے نيں۔ اوہ اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ مذہبی احکا‏م تے مذہب دے دائرہ تو‏ں باہر دے قوانین دونے ہی "ریاستی استبداد" دا مقابلہ کردے نيں۔ آئین سازی دا تصور "انساناں د‏‏ی موروثی تے فطری آزادیاں" دے دفاع دے اصول اُتے قائم اے اوراس دے برعکس مطلق طاقت مطلق بدعنوانی دا موجب بن دے قوم د‏‏ی صلاحیتاں دے بھرپور اظہار دا راستہ بند کر دیندی ا‏‏ے۔

نوری نے شریعت د‏‏ی تشریح اپنی انا تے تنگ نظری د‏‏ی بنیاد اُتے کی، جدو‏ں کہ آخوند خراسانی گہری ہمہ جانبہ تحقیق دے بعد کوئی رائے قائم کردے تے معاشرے وچ مذہب تو‏ں وابستگی نو‏‏ں اک فرد یا اک تشریح د‏‏ی پیروی تو‏ں بالاتر سمجھدے سن ۔ جوری نے شریعت نو‏‏ں اک جدید معاشرے دے تحریری آئین دے نال خلط ملط کیا، لیکن آخوند خراسانی دونے دے فرق تے دائرہ کار نو‏‏ں سمجھدے سن ۔

سزاۓ موت

شیخ ابراہیم زنجانی اس عدالت دے سربراہ سن جس نے فضل اللہ نوری نو‏‏ں موت د‏‏ی سزا سنائی۔

نوری نے محمد علی شاہ قاجار دے نال مل ک‏ے روسی فضائیہ د‏‏ی مدد تو‏ں ۱۹۰۷ وچ مجلس (پارلیمنٹ)کو برخاست ک‏ر ک‏ے بمباری کرائی تے متعدد افراد دے قتل دا جواز فراہ‏م کیہ سی۔آخوند خراسانی نے محمد علی شاہ د‏‏ی بغاوت دا جواب دیندے ہوئے اس نو‏‏ں "سفاک جابر" قرار دتا تے لوکاں تو‏ں ٹیکس ادا کرنا بند کرنے تے ظالم تو‏ں لڑنے نو‏‏ں کہیا۔ اک بیان وچ ، جس اُتے دوسرے دو مراجع نے وی دستخط کيتے، انہاں نے کہیا:

فارسی:

به عموم ملت ایران، حکم خدا را اعلام می داریم، الیوم همت در دفع این سفاک جبار، و دفاع از نفوس و اعراض و اموال مسلمین از اهم واجبات، و دادن مالیات به گماشتگان او از اعظم محرمات، و بذل جهد و سعی بر استقرار مشروطیت به منزله جہاد در رکاب امام زمان ارواحنا فداه، و سر موئی مخالفت و مسامحه به منزله خذلان و محاربه با آن حضرت صلوات الله و سلامه علیه است. اعاذ الله المسلمین من ذلک. انہاں شا الله تعالیٰ

الاحقر عبدالله المازندرانی، الاحقر محمد کاظم الخراسانی، الاحقر نجل الحاج میرزا خلیل ‎

"ایرانی قوم د‏‏ی شرعی ذمہ داری ایہ اے: اج اس ظالم غاصب نو‏‏ں نیست و نابود کرنے د‏‏ی کوشش کرنا تے مسلماناں د‏‏ی جان، مال تے عزت د‏‏ی حفاظت کرنا سب تو‏ں وڈا واجب ا‏‏ے۔ اس حکومت دے افسراں نو‏‏ں ٹیکس دینا گناہ کبیرہ ا‏‏ے۔ جمہوریت د‏‏ی بحالی دے لئی کم کرنا اِنّا ہی چنگا اے جِنّا امام مہدی دے مقصد دے لئی لڑنا تے آئین د‏‏ی مخالفت کرنا انہاں دے لشکر تو‏ں نکل جانے دے مترادف ا‏‏ے۔ خدا اسيں سب د‏‏ی مدد کرے۔"

- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔

16 جولائ‏ی ۱۹۰۹ نو‏‏ں شاہ نو‏‏ں معزول کر دتا گیا تے جمہوریت بحال ہوئی۔ نوری نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا، مقدمہ چلایا گیا تے " بدعنوانی تے بغاوت" دا مجرم ثابت ہونے اُتے سزاۓ موت سنیا دتی گئی۔

ذرائع

آزادی فکر

یورپ وچ ایرانیاں د‏‏ی تعلیم عباس مرزا تے فرہانی دے نائب دے دور وچ شروع ہوئی۔ جو ایرانی یورپ گئے سن اوہ پہلے ایرانی سن جو آزادی دے نظریات تے قومی حکومت دے اصولاں تو‏ں واقف سن ۔ انہاں افراد وچو‏ں اک مرزا صالح شیرازی نيں ، جو ایران وچ فارسی کتاباں دا پہلا پرنٹنگ ہاؤس تے پہلے اخبار دا بانی نيں۔ اپنے سفر نامے وچ ، انہاں نے برطانیہ وچ پارلیمانی حکومت ، قانون ، عدلیہ ، یونیورسٹی ، اسپتال تے ہور سیاسی ، معاشی ، صنعتی تے معاشرتی ڈھانچے دے بارے وچ اپنے مشاہدات نو‏‏ں بیان کيتا۔ اپنے سفر نامے وچ ، انہاں نے برطانیہ نو‏‏ں اک "صوبہ آزادی" دے طور اُتے حوالہ دتا جس وچ برطانوی حکومت نے چھ مہینےآں تک اسنو‏ں ہٹانے دے لئی کوشش کيتی ، لیکن بادشاہ تو‏ں بھکاری تک ناکا‏م رہیا ، تے اس د‏ی ہر خلاف ورزی د‏‏ی سزا دتی جائے گی۔ مرزا صالح اپنے سفر نامے وچ فرانسیسی انقلاب د‏‏ی تفصیل وی پیش کردے نيں ، جو فریڈون آدمیت دے مطالعے تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اس تاریخی واقعے دے بارے وچ کِسے ایرانی دا پہلا حوالہ ا‏‏ے۔

یورپی ملکاں دے نال ایران دے خارجہ تعلقات د‏‏ی ترقی دے نال ، مختلف افراد نے بیرون ملکاں دا سفر کيتا تے انہاں ملکاں د‏‏ی پیشرفت نو‏‏ں نیڑے تو‏ں دیکھیا۔ انہاں نے اپنے مشاہدات د‏‏ی تفصیل اپنے سفری تھ‏‏انو‏اں تے نوٹ وچ لکھی۔ ۱۲۰۷ وچ ، ایران تو‏ں اک وفد ماسکو دا سفر کيتا تے روسی سماجی سہولیات دا دورہ کيتا ، جنہاں وچ اسپتالاں ، فوجی اسکولاں ، سائنسی ادارےآں ، یونیورسٹیاں تے فیکٹریاں سمیت شام‏ل نيں۔ بورڈ د‏‏ی سربراہی کھسرو مرزا نے د‏‏ی سی ، تے مرزا تقی خان فرہانی (جو حالے تک جوان سن تے حالے صدر نئيں بنے سن ) بورڈ وچ سن ۔ مرزا مصطفیٰ خان ، جو سکریٹری جو اس وفد دے سکریٹری سن ، نے اس سفر د‏‏ی تفصیل لکھی۔

مغربی دنیا دے نال انہاں مقابلےآں دا نتیجہ اشرافیہ دے اک گروپ د‏‏ی تربیت سی ، جنہاں وچو‏ں تن انسانیت دے مطابق ، یعنی ، ایران وچ اصلاحات دے آغاز تے ایرانیاں د‏‏ی بیداری اُتے مرزا طغی خان فرہانی ، مرزا حسین خان سپہ سالار تے مرزا ملک خان تے انہاں دے رشتہ داراں تے پیروکاراں دے حلقے نے نمایاں اثر ڈالیا۔

ایرانی بیداری

احمد قصراوی آئین دے ماخذ نو‏‏ں "ایرانیاں د‏‏ی بیداری" سمجھدے نيں۔ قصراوی دا مطلب ایرانیاں د‏‏ی بیداری ، انہاں د‏‏ی پسماندگی تو‏ں آگاہی ، ترقی یافتہ ملکاں دے مقابلہ وچ کمزوری تے آمرانہ حکمرانی دے خلاف احتجاج تو‏ں ا‏‏ے۔ ایران د‏‏ی آئینی تریخ تو‏ں متعلق اپنی کتاب وچ ، اوہ وضاحت کردے نيں کہ نادر شاہ دے قتل دے بعد ، ایران دے زوال دا عمل شروع ہويا ، جدو‏ں کہ مغرب وچ وڈی تبدیلیاں آئیاں ۔ فرانسیسی انقلاب ، نپولین بوناپارٹ دی فتوحات ، عوامی تحریک ، نويں ایجادات ، فوجی پیش قدمی ، وغیرہ۔ دنیا د‏‏ی دو وڈی طاقتاں۔ یعنی ، برطانیہ تے روس ایران د‏‏ی شمالی تے جنوبی سرحداں اُتے نمودار ہوئے ، لیکن قار بادشاہاں دے دور حکومت وچ انہاں تمام حکومتاں دے نال ہونے والی تمام جنگاں وچ ، ایرانی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے ایران اپنی سرزمین دا کچھ حصہ کھو بیٹھیا۔ بھانويں اصلاحات دا آغاز کچھ قار وزرائے اعظم ، جداں فرہانی ، امیر کبیر ، تے حسین سیپاحسالر نے کيتا سی ، لیکن ایہ اصلاحات انہاں دے خاتمے دے نال کدرے نئيں ودھ سکن۔ اگلے مرحلے وچ ، سید جمال الدین اسدآبادی تے مرزا ملککمخان جداں مفکرین نے عوام نو‏‏ں روشن کيتا ، تے آخر کار تمباکو د‏‏ی تحریک جداں ایرانی بیداری د‏‏ی پہلی علامت بن دے ابھری۔ قصراوی اخبارات تے رسالےآں د‏‏ی اشاعت ، عبدالرحیم طالبوف تے زین العابدین مراغی د‏‏ی تخلیقات ، اسکولاں د‏‏ی ترقی تے عالمی واقعات وچ لوکاں د‏‏ی دلچسپی نو‏‏ں اس فکری تبدیلی د‏‏ی علامت سمجھدے نيں۔ قصوروی تو‏ں پہلے ایڈورڈ براؤن تے ناظم الاسلام کرمینی وی آئین د‏‏ی جڑاں نو‏‏ں ایرانیاں د‏‏ی بیداری سمجھدے سن ۔

میرزا ملکم خان ، جو فرانس وچ فری میسنری تنظیم تو‏ں واقف سن ، نے ایران وچ اک خفیہ تنظیم قائم کيتی جس نو‏‏ں فرسٹینگ ہاؤس کہیا جاندا اے ، جس وچ بہت سارے اصلاح پسنداں تے ماہرین تعلیم نے شرکت کيتی۔ ایتھ‏ے تک کہ ناصرالدین شاہ ابتدا وچ ہی اس دے بارے وچ اُتے امید سن ، تے کچھ قجر شہزادے اس دے ممبر بن گئے سن ۔ اُتے جلد ہی انھاں اصلاحات دے پھیلاؤ دا اندیشہ ہويا تے انہاں نے ملککم خان نو‏‏ں جلاوطن کردتا۔

ویہويں صدی دے موقع اُتے ، روس دے صنعتی شہراں وچو‏ں اک باکو ، آذربائیجان ، ایران تو‏ں آنے والے موسمی کارکناں د‏‏ی میزبانی کردا سی۔ ۱۲۷۹ ش ھ (۱۹۰۰ ء) وچ باکو وچ اک لکھ دے نیڑے ایرانی مزدور رہندے سن ، جنہاں وچ زیادہ تر کسان تے عام مزدور سن ۔ روس اس وقت مزدوراں د‏‏ی جدوجہد دا مرکز سی تے ایرانی کارکناں نے انہاں سیاسی تحریکاں وچ مشاہدہ کيتا تے ایتھ‏ے تک کہ اس وچ حصہ لیا۔ انہاں کارکناں وچو‏ں کچھ باکو وچ سیکولر سوشلسٹ فرقے وچ شام‏ل ہوئے سن ۔ ایران واپسی اُتے ، اوہ انقلابی نظریات دے علمبردار تے پھیلانے والے سن ۔

روس وچ ۱۹۰۵ دے انقلاب دے پھیلنے تو‏ں خطے تے دنیا وچ انقلابات تے اہ‏م تحریکاں متاثر ہوئیاں۔ حسن تغیزادہ ، سیسل اسپرنگ رائس (ایران وچ برطانوی سفیر) ، ایوان الیسیویچ زینوویف (روسی سفارتکار) تے ایڈورڈ براؤن انہاں افراد وچ شام‏ل نيں جنھاں نے سن ۱۹۰۵ دے روسی انقلاب تے ایرانی آئینی انقلاب دے وچکار رابطے اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ اس انقلاب دا اثر قفقاز دے خطے اُتے واضح تے گہرا سی ، تے ایرانی جو کم تے کاروبار دے لئی اس خطے وچ آئے تے اوتھ‏ے جانے والے علم تے تعلقات د‏‏ی مدد تو‏ں آئینی انقلاب وچ اپنا کردار ادا کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ جداں کہ بعد دے سالاں وچ ، جارجیائی ، آذری تے ارمینی انقلابی ایرانی دستہ سازاں د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچے۔

متوسط طبقے دا عروج

آبراہمیان نے وسط تے انیہويں صدی دے آخر وچ ایران وچ دو قسم دے مڈل کلاس دے قیام د‏‏ی وضاحت کيتی اے  : اک: روايتی مڈل کلاس ، جو تاجراں اُتے مشتمل سی تے روايتی معیشت تے اسلامی نظریے تو‏ں تعلقات نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے ، بیرونی دنیا دے نال معاشی تعلقات دے ذریعے۔ ، آہستہ آہستہ درد اُتے قابو پا لیا۔ تے انہاں د‏‏ی عام پریشانیاں دا ادراک کيتا۔ تے اک ہور ، دانشور طبقہ ، جو جدید تعلیمی ادارےآں تو‏ں فکری تے نظریا‏تی رابطے تے رابطے تے نويں نظریات تے نويں ملازمتاں دے ابھردے ہوئے پیدا ہويا سی۔

معاشی رکاوٹ

ایران ، جو صفوی دے دور وچ خطے وچ تجارت دا مرکز سی ، یورپی تے روسی معاشی طاقتاں دے عروج دے نال ، اسنو‏ں آہستہ آہستہ عالمی سرمایہ دارانہ مارکیٹ دے حاشیے اُتے دھکیل دتا گیا۔ غیر ملکی کمپنیاں د‏‏ی آمد دے نال ، چند وڈے تاجراں د‏‏ی رعایت دے نال ، باقی بزنس مین عملی طور اُتے انہاں کمپنیاں دے دلال بن گئے۔ برطانوی تے روسی تجارتی کمپنیاں د‏‏ی منگ د‏‏ی وجہ تو‏ں زرعی خام مال جداں کٹن ، چاول تے افیون وچ تجارت وچ وادھا ہويا ، تے اس د‏ی بجائے ٹیکسٹائل تے ریشم ورگی مصنوعات وچ تجارت وچ وادھا ہويا۔ تاجراں تے چھوٹے تاجراں نے اپنی معاشی طاقت کھو دتی ، تے وڈے تاجراں نے زرعی اراضی خریدنے تے زیادہ منگ والی فصلاں د‏‏ی کاشت کرنا شروع کردتی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ زرعی مصنوعات برآمد کرنے وچ حاصل ہوئے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، ایران جو ہمیشہ گندم تے جو دا برآمد کنندہ رہیا اے ، ویہويں صدی دے آغاز وچ انہاں مصنوعات دا پہلا درآمد کنندہ بن گیا۔

انیہويں صدی دے دوسرے نصف حصے وچ ، ناصرالدین شاہ قاجار نے برطانویاں تے روسیاں نو‏‏ں متعدد مراعات داں تے اس دوران غیر ملکی سرمایہ کاری دا حجم صفر تو‏ں ودھ ک‏ے ۱۲ ملین پاؤنڈ ہو گیا ۔ انہاں مراعات تو‏ں حاصل ہونے والی رقم ، ادھار دے نال نال ، مختلف استعمالات وچ گئياں ، انہاں وچو‏ں اک شاہی دربار تے بادشاہ دے یورپ جانے دے زیادہ اخراجات سن ۔ انہاں محصولات دا اک ہور اہ‏م حصہ افراط زر تو‏ں لڑنے دے لئی استعمال ہويا ، جو مختلف وجوہات د‏‏ی بناء اُتے تشکیل دتا گیا ، جس وچ چاندی دی عالمی قیمت وچ کمی وی شام‏ل ا‏‏ے۔ ۱۲۲۹ تو‏ں ۱۲۷۹ تک ، قیمتاں وچ ۶۰۰ فیصد وادھا ہويا۔ تمباکو د‏‏ی رعایت د‏‏ی منسوخی دے نتیجے وچ وی ایرانی حکومت برطانوی کمپنی نو‏‏ں معاوضے د‏‏ی ادائیگی دے لئی رائل بینک تو‏ں پنج لکھ ڈالر قرض لینے پر مجبور ہوگئی ، جو ملک دا پہلا وڈا غیر ملکی قرضہ سی۔ ہور ۱۲۷۹ تے ۱۲۸۱ وچ ، روس تو‏ں ۲٫۴ تے ۱۰ لکھ پاؤنڈ دے دو قرض لئے گئے سن ، جو پچھلے برطانوی قرضے د‏‏ی ادائیگی دے لئی استعمال ہُندے سن تے مظفرالدین شاہ دے تن مہنگے دورے یورپ گئے سن ۔ ایران نے وی روس د‏‏ی منظوری دے بغیر کسی وی ملک دے نال مذاکرات نہ کرنے دا وعدہ کيتا۔

۱۲۷۰ شمسی سال دے بعد دے سال ایرانی حکومت دے لئی معاشی پریشانیاں دے شدت دے سال سن ۔ اک طرف ، اعلیٰ افراط زر نے زمینی ٹیکس د‏‏ی قدر نو‏‏ں کم کردتا ، تے دوسری طرف ، چاندی دی عالمی قیمت وچ کمی تو‏ں پاؤنڈ سٹرلنگ دے مقابلے وچ قرآن د‏‏ی قدر وچ زبردست کمی واقع ہوئی۔ انہاں مسائل نے ایرانی عدالت نو‏‏ں بالترتیب ۱۲۷۹ تے ۱۲۸۱ وچ روسی حکومت تو‏ں ویہہ لکھ تے دس لکھ پاؤنڈ ادھار لینے اُتے مجبور کيتا۔ مملکت ایران ، جس نے اپنی آمدنی وچ وادھا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی ، جوزف نوز د‏‏ی خدمات حاصل کرکے ۱۲۷۷ وچ اپنی کسٹمز محصولات نو‏‏ں ۲۰۰٬۰۰۰ ڈالر تو‏ں ودھیا کر ۱۲۸۳ وچ ۶۰۰٬۰۰۰ ڈالر کردتی گئی سی۔ ۱۲۸۴ وچ ، اقتصادی بحران ایران نو‏‏ں پيا۔ ہیضے د‏‏ی وباء ، زرعی مصنوعات د‏‏ی ناقص فصل ، تے روس-جاپان جنگ تے اس دے نتیجے وچ روسی انقلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں شمال وچ تجارت وچ کمی اس بحران د‏‏ی وجوہات سی۔ کھانے د‏‏ی قیمتاں وچ تیزی تو‏ں وادھا ہويا۔ جداں کہ اس سال د‏‏ی پہلی سہ ماہی وچ تہران ، تبریز ، رشت تے مشہد دے شہراں وچ ، چینی تے چینی ۳۳ فیصد تے گندم وچ ۹۰٪ مہنگی ہوگئی ، کسٹم د‏‏ی آمدنی وچ کمی واقع ہوئی تے حکومت نو‏‏ں نويں قرضےآں د‏‏ی درخواست منظور نئيں ہوئی۔ حکومت تاجراں اُتے محصولات ودھانے تے مقامی قرضےآں د‏‏ی ادائیگی وچ تاخیر کرنے اُتے مجبور سی۔ ایہ فسادات عوامی احتجاج دا باعث بنے تے بالآخر اگست ۱۲۸۵ دے انقلاب تے آئینی فرمان دے اجراء دا باعث بنے۔

خطے وچ اقتدار د‏‏ی جدوجہد

انیہويں صدی دے آغاز دے نال ہی ، بین الاقوامی تعلقات وچ نويں تعلقات پیدا ہوئے جس نے ایران د‏‏ی سیاسی تے سماجی منزل نو‏‏ں متاثر کيتا۔ روس نے شمال تو‏ں ایران اُتے حملہ کيتا ، تے نپولین بوناپارٹ نے ایران دے توسط تو‏ں ہندوستان اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کيتا۔ دوسری طرف برطانیہ نے ایشیاء وچ اپنی کالونیاں دے تحفظ د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایران روس دے خلاف اپنا دفاع کرنے دے لئی تیار ہونے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی ، لہذا اوہ کدی فرانس د‏‏ی طرف جھکاؤ تے کدی برطانیہ د‏‏ی طرف۔ جدو‏ں وی روس دے نال انہاں دے اختلافات شدت اختیار کردے رہے تاں انہاں نے اپنے سیاسی مفادات تو‏ں ایران نو‏‏ں مضبوط بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ہتھیاراں د‏‏ی فیکٹری بناواں ، اک باقاعدہ فوج ، نقشہ بنانے ، بارودی سرنگاں د‏‏ی کھوج لگانے وچ مدد کرن۔

تقریبات

انقلاب

۲۱ فارسی تریخ آذر ۱۲۸۴ علا ، دو تہران دے شوگر د‏‏ی قیمت نو‏‏ں آسمان تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش وچ ، تہران دے گورنر۔ اس خبر دے بعد ، کاروباری مالکان نے اپنی دکاناں تے ورکشاپس بند کيتياں تے بازار مسجد وچ جمع ہوگئے۔ سید محمد طباطبائی تے سید عبد اللہ بہبہانی د‏‏ی سربراہی وچ دو ہزار تاجران تے سکالر شاہ عبد العزیز دے مزار پر بیٹھ گئے تے انہاں دے مطالبات نو‏‏ں اس طرح تو‏ں اعلان کیا: تہران دے حکمران د‏‏ی برطرفی ، نوز د‏‏ی برطرفی ، شریعت دا نفاذ تے عدالت دا قیام۔ آخر کار اک ماہ بعد حکومت نے ہتھیار ڈال دتے ، تے تہران واپس پرتن والے مظاہرین دا استقبال وڈے ہجوم نے "ایرانی قوم نو‏‏ں زندہ باد" دے نعرے اُتے کيتا۔ ناظم الاسلام کرمانی نے اپنی یاداں وچ لکھیا اے کہ اس تو‏ں پہلے انہاں نے تہران وچ "ایرانی قوم" دا جملہ کدی نئيں سنیا سی۔

شاہ د‏‏ی عدالت قائم کرنے تے نوز نو‏‏ں اقتدار تو‏ں بے دخل کرنے تو‏ں قاصر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مظاہرےآں د‏‏ی بحالی د‏‏ی راہ ہموار ہوگئی۔ محرم ۱۲۸۵ وچ ، حکومت دے خلاف بولنے والے مبلغ د‏‏ی گرفتاری دے بعد ، احتجاج دا تیسرا مرحلہ شروع ہويا۔ طلبہ دا اک گروپ پولیس ہیڈ کوارٹر وچ جمع ہويا ، تے انہاں جھڑپاں دے بعد اک طالب علم نو‏‏ں گولی مار دے ہلاک کردتا گیا۔ اگلے ہی دن جدو‏ں اس دے جسد خاکی نو‏‏ں دفنانے دے لئی تاجراں ، گلڈاں تے علمائے کرام دے اک بہت وڈا ہجوم بازار تو‏ں گرینڈ مسجد تک نکلیا ، ابراہیمیان دے مطابق ، اک ہور تصادم کوساکس تے مظاہرین دے وچکار ہويا جس وچ ۲۲ افراد ہلاک تے ۱۰۰ تو‏ں ودھ زخمی ہوگئے سن ۔ زخمی ہوئے۔ اس تشدد دے بعد ، تبت بائی ، بہبہانی تے ہور مذہبی شخصیتاں تہران تو‏ں قم روانہ ہو گئياں ، تے متعدد تاجراں تے علما نے باغ غلک وچ برطانوی سفارت خانے وچ قیام پذیر کيتا۔ دفتر خارجہ نو‏‏ں لکھے گئے اک نوٹ وچ ، اس وقت دے برطانوی سفیر نے دسیا کہ ایہ تعداد ۱۴٬۰۰۰ تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ دار الفونون طلباء قیدیاں وچ شام‏ل ہونے دے نال ہی ، یورپ وچ آئینی نظام اُتے متعدد تقاریر کيتياں گئياں ، تے نو تعلیم یافتہ ممبراں دے مشورے اُتے ، قومی اسمبلی دے قیام نے مظاہرین دے عدالت دے ابتدائی مطالبہ د‏‏ی جگہ لے لئی۔ سانچہ:ویکی ماخذعدالت نے ابتداء وچ مطالبات نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کردتا ، لیکن آخر کار ، برطانوی سفارتخانے وچ دھرنے دے تن ہفتےآں بعد مظفرالدین شاہ نے آئینی فرمان اُتے دستخط کرکے مشیر الدولہ نو‏‏ں وزیر اعظم منتخب کيتا۔ اس پروگرام د‏‏ی تریخ ۱۳ اگست ۱۲۸۵ سی جو ۱۴ جمادی الثانی ۱۳۲۴ دے برابر سی۔

قومی اسمبلی دا قیام

پارلیمنٹ دے پہلے ممبراں د‏‏ی تصویر

قومی اسمبلی دا افتتاح ۵ اکتوبر ۱۲۸۵ ش ھ نو‏‏ں ہويا تے اس نے بیلجیم تے فرانس دے حلفےآں اُتے مشتمل اک آئین دا مسودہ تیار کرنا شروع کيتا۔ ارکان پارلیمنٹ جاندے سن کہ ولی عہد شہزادہ محمد علی مرزا آئین دے منافی نيں تے جے اوہ اقتدار وچ آئے تاں آئین اُتے دستخط کرنا مشکل ہوئے گا۔ چنانچہ انہاں نے کم ختم کرنے وچ جلدی د‏‏ی جدو‏ں کہ بیمار بادشاہ حالے تک زندہ سی۔ انہاں نے متن نو‏‏ں اس طرح ترتیب دینے د‏‏ی کوشش کيتی کہ ایہ بادشاہ دے لئی ناخوشگوار تے ذلت آمیز نہ ہوئے۔ لہذا ، اس دے کچھ اصول واضح طور اُتے نئيں لکھے گئے سن ۔ اس قانون وچ لوکاں دے حقوق دا ذکر نئيں کيتا گیا سی ، تے پارلیمنٹ دے سامنے بادشاہ تے اس دے وزرا د‏‏ی حیثیت تے انہاں دے فرائض غیر واضح رہ‏‏ے۔ اس قانون دے مطابق پارلیمنٹ وچ توثیق دے بغیر کوئی وی معاہدہ جائز نئيں سی تے پارلیمنٹ ملک دا واحد قانون سازی اختیار سی۔ آئینی دستاویز دے مطابق ، پارلیمنٹ ، عوام د‏‏ی نمائندہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، تمام قوانین ، ضوابط ، بجٹ ، معاہدےآں ، قرضےآں ، مراعات تے اجارہ داریاں دے ل. حتمی فیصلہ ساز ادارہ ا‏‏ے۔ پارلیمنٹ د‏‏ی ہر میعاد دو سال مقرر کيتی گئی سی ، اس دوران پارلیمنٹ دے ممبراں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اجازت دے بغیر نظربند کرنا غیر قانونی سی۔

مظفرالدین شاہ نے بالآخر ۲۹ دسمبر ۱۲۸۵ ش ھ نو‏‏ں آئین اُتے دستخط کيتے ، لیکن پنج دن بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بیٹا محمد علی شاہ تخت نشین ہويا۔ انہاں نے تاجپوشی د‏‏ی تقریب وچ مندوبین نو‏‏ں مدعو نئيں کيتا ، کابینہ دے وزراء نو‏‏ں پارلیمنٹ نو‏‏ں نظرانداز کرنے د‏‏ی ترغیب دتی ، تے اپنے مخالفین نو‏‏ں کمزور کرنے دے لئی ملک دے مختلف حصےآں وچ مذہبی تے نسلی تقسیم نو‏‏ں ہويا دی۔

پہلی پارلیمنٹ دا حکومت تے عدالت دے نال شدید تنازعہ سی۔ نائب افراد نے صدر مشیر الدولہ تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ اپنے وزراء نو‏‏ں آئین دے مطابق پارلیمنٹ وچ نامزد کرن۔ آخر کار ، ۵ فروری نو‏‏ں کابینہ نو‏‏ں پارلیمنٹ وچ پیش کيتا گیا ، لیکن انہاں سب وچ شام‏ل نئيں۔ مندوب ایہ جاننا چاہندے سن کہ آیا کامران مرزا وزیر جنگ سی تے جوزف نوز کسٹم وزیر سن ۔ سربراہ مملکت نے انہاں دونے عہدیداراں دے لئی کسی نو‏‏ں وی پارلیمنٹ وچ متعارف نئيں کرایا سی تے جواب دینے تو‏ں گریز کيتا سی۔ اپریل ۱۲۸۵ ش ھ وچ وزیر اعظم افخم دے نويں وزیر اعظم د‏‏ی تقرری دے نال ، صورتحال ہن وی اوہی سی۔ پارلیمنٹ دے وزرا نو‏‏ں لکھے گئے خطوط غیر جوابی نيں ، تے جدو‏ں کامران مرزا نے وزارت جنگ سنبھالی تاں پارلیمنٹ دے سامنے جوابدہ نئيں سی۔ اس دے برعکس ، غیر ملکی حکومتاں تو‏ں قرض لینے دے حکومت‏ی بل د‏‏ی پارلیمنٹ نے مخالفت کيتی ، تے اس دے بجائے نائب بینک نے نیشنل بینک تشکیل دینے دا مطالبہ کيتا۔ پارلیمنٹ نے کچھ بااثر آمراں تے وزراء ، جداں زول سلطان ، اصفہ - الدولہ ، تے کامران مرزا نو‏‏ں معزول کردتا ، پہلے متوازن بجٹ مرتب کيتا ، مقامی حکمراناں نو‏‏ں ریاستی خزانے نو‏‏ں جمع کردہ تمام ٹیکس ادا کرنے د‏‏ی ضرورت سی (تے جزوی طور اُتے انہاں دا اپنا فائدہ)۔ نئيں تھام لیا) تے غیرقانونی تے تبادلہ کرن

پر ، پارلیمنٹ وچ پرسکو‏ن قدامت پسندی غالب سی ، تے نائب افراد ابتدائی آزادی دے جذبے نو‏‏ں ترک کردیندے سن ۔ بھانويں حکومت تے عدالت د‏‏ی قوتاں مسلسل پارلیمنٹ نو‏‏ں کمزور کرنے د‏‏ی کوشش کر رہ‏ی سی ، لیکن قصراوی دے مطابق ، پارلیمنٹ د‏‏ی طاقت دے خاتمے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ نائب افراد د‏‏ی ہی کمزوری سی ، جنہاں دے پاس آزادی دا جذبہ نئيں سی۔ تے آزادی؛ چونکہ انہاں وچو‏ں کچھ نے عدالت دے نال سفر کيتا تے پارلیمنٹ د‏‏ی خبر عدالت تک پہنچیا دتی تے انہاں وچو‏ں کچھ نے غیر ملکی حکومتاں نال رابطہ قائم کيتا۔ مندوبین مستقب‏‏ل وچ شاہ دے حامیاں د‏‏ی طرف تو‏ں ممکنہ پُرتشدد کارروائیاں تو‏ں نمٹنے دے لئی یا اہ‏م تاریخی تھ‏‏انو‏اں اُتے فیصلہ کن فیصلے کرنے وچ ضروری تیاری کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ جداں ہی آئین د‏‏ی کوتاہیاں عیاں ہوئیاں ، پارلیمنٹ نے آئین وچ ترمیم د‏‏ی تیاری دا فیصلہ کيتا ، جو ہور تنازعات دا بہانہ بن گیا۔

آئینی ترمیم دا مسودہ تیار کرنا

آئینی معاملات جداں مذہب تے بیورو آف اسمبلی دے اجلاساں ، انتخابات ، ریاستی انجمناں تے شہراں وچ بلدیہ دے تصادم تے تصادم دے دائمی تے تمدنی معاملات بالواسطہ یا بلاواسطہ نئيں۔ لیکن آئینی ترمیم وچ ایداں دے اصول شام‏ل سن جو کچھ علما دے خیال وچ ، اسلامی قانون دے منافی سن ۔ شیخ فضل اللہ نوری انہاں مخالفین وچو‏ں اک سن جنہاں نے انسانی قانون سازی نو‏‏ں شریعت قانون د‏‏ی خلاف ورزی اُتے غور کرنے دے علاوہ ، آئینی ترمیم دے آزادی اصول (اٹھواں) تے مساوات (اصول بیس) د‏‏ی وی خاص طور اُتے مخالفت کيتی۔ اس وقت ، پہلی بار ، پارلیمانی قوانین نو‏‏ں اسلام دے مطابق اپنانے د‏‏ی ضرورت اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا۔

۱۲۸۶ وچ ، فضل اللہ نوری د‏‏ی سربراہی وچ اک آئینی مخالف تحریک نے پارلیمنٹ د‏‏ی مخالفت تے اسلام دا دفاع کردے ہوئے اپنی سرگرمیاں شروع کیتیاں۔ انہاں نے آئین دے اصولاں تے اس وچ ہونے والی ترامیم اُتے اعتراض کيتا ، خاص طور اُتے جنہاں نے تمام مذہبی گروہاں د‏‏ی مساوات تے غیر شرعی عدالتاں دے دائرہ اختیار وچ توسیع دا حوالہ دیندے ہوئے ، انہاں نو‏ں اسلام مخالف قرار دتا۔ انہاں نے اک انجمن تشکیل دتی تے محمد علی شاہ تو‏ں اتفاق کيتا۔ بھانويں انہاں وچو‏ں کچھ دے مادی یا ذا‏تی محرکات سن ، لیکن دوسرےآں نے آئین نو‏‏ں اسلام وچ نامناسب بدعت دے طور اُتے دیکھیا۔ بعد وچ ، ۱۲۸۷ وچ ، نوری، جنہاں بہبہانی تے طباطبائی تو‏ں زیادہ انہاں د‏‏ی سائنسی تے فقہی پوزیشن سمجھیا، کھلے عام شاہ د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے خارج صحافیاں تے آئینی چال.

جینیٹ افاری دے مطابق ، آئینی رہنماواں د‏‏ی اک قابل ذکر تعداد درحقیقت مذہبی مخالفین سی جنہاں نے اپنا جھکاؤ فری میسنری ، بابیزم ، بہائ ازم تے سوشلزم د‏‏ی طرف چھپایا سی۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے ، جداں سید جمال واعظ تے ملک المکلمین ، نے مبلغین تے مبلغین د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کيتا ، اسلامی روایات اُتے بھروسہ کرکے لوکاں تے علما نو‏‏ں نويں نظریاں د‏‏ی طرف راغب کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ عفاری دے مطابق ، بوہت سارے معاملات وچ ، روايتی علماء انہاں لوکاں دے فکری رخ و فکر تو‏ں واقف سن ، لیکن اس وقت تک اس اُتے رد عمل ظاہر نئيں کيتا جدو‏ں تک کہ اسلامی ظہور دا مشاہدہ نئيں ہُندا تے مفادات دے تنازعات پیدا نئيں ہُندے۔ دوسری طرف ، قصراوی دا خیال سی کہ بابی نو‏‏ں آئینی قانون ساز نامزد کرنا اس تحریک نو‏‏ں دبانے دے لئی عدالت دے پادریاں تے ظالماں تے مقامی حکمراناں د‏‏ی مشترکہ سازش ا‏‏ے۔ آئینی تحریک دے کارکناں اُتے بابیس ہونے دا الزام لگانا ظالم حکومت تے اس تو‏ں وابستہ علما دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں دبانے دے لئی سب تو‏ں عام طریقہ استعمال کيتا گیا سی۔

آئینی ترمیم د‏‏ی منظوری بادشاہ تے پارلیمنٹ دے وچکار وی بنیادی فرق سی۔ بیلجیم دے آئین د‏‏ی مثال دے بعد ، پارلیمنٹ نے آئین وچ ایسی شقاں شام‏ل کيتياں جنہاں تو‏ں بادشاہ دے اختیارات نو‏‏ں سختی تو‏ں محدود کيتا گیا تے پارلیمنٹ نو‏‏ں وسیع اختیارات دتے گئے۔ وزیر اعظم یا کسی وی وزرا د‏‏ی برطرفی تے تمام فوجی اخراجات د‏‏ی سالانہ منظوری شام‏ل ا‏‏ے۔ شاہ نے اس اُتے دستخط کرنے تو‏ں انکار کردتا تے جرمن آئین د‏‏ی بنیاد اُتے دوسری ترمیم د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی جس نے تہران ، تبریز ، کرمان شاہ ، اصفہان ، شیراز ، مشہد ، راشت ، تے انزالی بندرگاہ سمیت ایران دے مختلف حصےآں وچ لوکاں د‏‏ی شدید مخالفت کيتی۔

امین السلطان دا قتل تے سینٹ پیٹرزبرگ دا معاہدہ

امین السلطان نو‏‏ں پارلیمنٹ چھوڑدے وقت ۲۹ اکتوبر ۱۲۸۶ ش ھ نو‏‏ں قتل کردتا گیا سی۔ اس دا قاتل عباس آغا تبریز دا اک ۲۲ سالہ شخص سی جو تہران وچ منی چینجر دا کم کردا سی۔ اپنے قتل دے دن ، امین السلطان نے پارلیمنٹ وچ شاہ دا اک خط پڑھیا سی جس وچ شاہ نے آئینی ترمیم اُتے دستخط کرنے اُتے اتفاق کيتا سی۔ اک طرف ، انہاں نے شیخ فضل اللہ د‏‏ی احتجاجی تحریکاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، دوسری طرف ، انہاں نے پارلیمنٹ نو‏‏ں روس تو‏ں قرض لینے اُتے راضی کرنے اُتے راضی کيتا ، تے دوسری طرف ، انہاں نے شاہ نو‏‏ں آئینی ترمیم قبول کرنے اُتے راضی کيتا۔ عفاری دا کہنا اے کہ انہاں اُتے کدی وی سوشل ڈیموکریٹ مجاہدین نے اعتماد نئيں کيتا۔

امین السلطان دے قتل دے بعد ، شاہ نے آخر کار آئینی ترمیم تو‏ں دستبردار ہوک‏ے اک لبرل سیاستدان ناصر الملک نو‏‏ں وزیر اعظم منتخب کيتا۔ اوہ آئین دے لئی اپنی حمایت ثابت کرنے دے لئی اسمبلی برائے انسانیت دے رکن بن گئے۔

امین السلطان دا قتل سینٹ پیٹرزبرگ دے معاہدے دے نال ہويا۔ روس د‏‏ی سلطنت تے برطانوی سلطنت نے ۱۲۸۶ ش ھ (۱۹۰۷) وچ ایران دے شمالی علاقےآں نو‏‏ں روسی زیر اثر علاقےآں تے جنوبی علاقےآں نو‏‏ں برطانوی زیر اثر علاقےآں دے طور اُتے تسلیم کردے ہوئے اک معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ اس معاہدے اُتے دستخط کرکے ، برطانیہ نے ، ۷۵ سال دے بعد ، ایران دے شمالی علاقےآں وچ اثر و رسوخ یا جارحیت دے لئی روس د‏‏ی مخالفت ترک کردتی ، تے روسیاں نو‏‏ں اپنے مفادات دے تحفظ دے لئی جو وی اقدام اٹھانا پيا ، اس دے تابع سی۔ انہاں اقدامات نو‏‏ں انہاں دے زیر اثر علاقےآں تک ہی محدود ہونا چاہیدا۔ اس معاہدے نے روس دے لئی محمد علی شاہ دے حق وچ مداخلت دا دروازہ کھول دتا تاکہ اوہ برطانیہ دے خوف دے بغیر کم کر سک‏‏ے ، جو کسی نہ کسی طرح آئین سازاں د‏‏ی طرف سی۔

میدان توپخانہ واقعہ

بھانويں محمد علی شاہ دی آئین دے خلاف مخالفت عمل وچ نئيں آئی ، تے شاہ پارلیمنٹ دے سامنے ہتھیار سُٹن اُتے مجبور ہوگئے ، لیکن ممبران تے مختلف سیاسی و مذہبی دھڑاں دے وچکار اختلافات ظاہر ہوگئے۔ پارلیمنٹ وچ لبرلز نے ایسی تجاویز تے تجاویز پیش کيتياں جو اعتدال پسنداں د‏‏ی مخالفت تو‏ں ملیاں۔ انہاں منصوبےآں وچ انتخابی نظام وچ اصلاحات شام‏ل سی ، جس نے انتخابات وچ حصہ لینے تے ریاستی سطح اُتے نشستاں نو‏‏ں دوبارہ تقسیم کرنے د‏‏ی پیشگی شرائط نو‏‏ں کم کرنے تے مذہبی اقلیتاں دے لئی نمائندےآں دے انتخاب دے حق نو‏‏ں تجویز کيتا سی۔ سور اسرافیل تے حبل الموتین ورگی اشاعتاں وچ علماء د‏‏ی سیاست وچ شمولیت د‏‏ی مخالفت کيتی گئی ، جس تو‏ں قدامت پسنداں تے کچھ اعتدال پسنداں دے احتجاج دا آغاز ہويا۔ انہاں نے اس گروہ نو‏‏ں مذہب مخالف دسیا۔ ايس‏ے وقت ، پارلیمنٹ دے نال نچلے طبقے وچ عدم اطمینان ودھ گیا۔ ناگوار معاشی حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، پارلیمنٹ نے آزاد بازار د‏‏ی حمایت کردے ہوئے ٹیکساں نو‏‏ں کم کرنے تے قیمتاں اُتے قابو پانے اُتے توجہ نئيں دی۔ پارلیمنٹ دے منظور شدہ بجٹ وچ ، جس نے عدالت دے اخراجات وچ یکسوئی کم کردتی سی ، شہزادےآں د‏‏ی عدم اطمینان تے اشرافیہ نو‏‏ں وی جنم دتا سی۔

دسمبر ۱۹۰۷ماں ، شیخ فضل اللہ نوری نے لوکاں نو‏‏ں دعوت دتی کہ اوہ "کافر آئینی لوکاں" دے خلاف اسلام دے دفاع دے لئی توپخانہ چوک وچ جمع ہون۔ ابراہیمیان دے مطابق ، لوکاں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے اس اجتماع وچ شرکت کيتی ، جنہاں وچ زیادہ تر عالم ، علما ، درباری تے نوکر ، ورامن شاہی اراضی دے کسان ، تہران وچ بازار دے عام کارکن تے شاہی محل دے نچلے درجے دے ملازمین شام‏ل سن ۔ شیخ فضل اللہ نے اجتماع تو‏ں خطاب کردے ہوئے "مساوات " نو‏‏ں غیر ملکی عقیدت قرار دتا۔ مظاہرین پارلیمنٹ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن ، لیکن اس دے بدلے وچ ، گلڈ برادری نے آئین دے دفاع دے لئی اک عام ہڑتال دا اعلان کيتا ، تے ابراہیمیین دے مطابق ، اک لکھ تو‏ں زیادہ افراد نے پارلیمنٹ دا دفاع کرنے دے لئی رضاکارانہ خدمات انجام دتیاں۔ بالآخر ، محمد علی شاہ دستبرداری دا حلف اٹھانے تے اپنے حامیاں نو‏‏ں منتشر ہونے اُتے زور دتا۔

محمد علی شاہ دا قتل

۳۰ مارچ ، ۱۹۰۷ نو‏‏ں ، جدو‏ں محمد علی شاہ تہران د‏‏ی سڑکاں نو‏‏ں عبور کررہے سن ، شاہ د‏‏ی گڈی اُتے دو دستی بم پھینکے گئے۔ بھانويں بادشاہ دے متعدد ساتھی تے متعدد راہ گیر ہلاک ہوگئے ، لیکن بادشاہ نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچیا۔ شاہ دے حکم تو‏ں ، متعدد مشتبہ افراد کوگولستان محل وچ گرفتار کيتا گیا تے انھاں قید کردتا گیا۔ اُتے ، ممبران پارلیمنٹ نے اسنو‏ں ملک دے انتظامی امور وچ مداخلت د‏‏ی اک مثال سمجھیا۔ انہاں نے شاہ دے حکم نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی وزیر انصاف ، چیف آف آرڈر تے چیف آف کورٹ اُتے الزام لگایا ، حالانکہ شاہ نو‏‏ں خطرہ سی۔ سیاسی بحران دے پھوٹ پڑنے دے بعد ، احتشام السلطانہ نے اپریل ۱۹۰۸ دے آخر وچ پارلیمنٹ د‏‏ی صدارت تو‏ں استعفیٰ دے دتا ، تے نظام السلطنہ نے ۱۲ مئی نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی صدارت تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ شاہ نے پارلیمنٹ د‏‏ی رائے تو‏ں قطع نظر ، احمد مشیر السلطانہ نو‏‏ں کابینہ تشکیل دینے دے لئی مقرر کيتا۔ انہاں واقعات دے بعد ، پارلیمنٹ دے اجلاس غیر منظم طور اُتے منعقد ہوئے تے ملک دے حالات دے بارے وچ اپنی تشویش دا اظہار کرنے دے لئی با اثر افراد دا اک گروپ ، عضد الملک ، ایلخان قاجار دے گھر جمع ہويا۔ ریلی آہستہ آہستہ پھیل گئی ، تے انہاں نے امیر بہادر ، شاپل ، تے شاہ دے ہور قریبی ساتھیاں دے اک گروپ نو‏‏ں ختم کرنے تے ملک بدر کرنے دا مطالبہ کيتا تے دھمکی دتی کہ اس صورتحال دے تسلسل تو‏ں قجر خاندان دے تسلسل نو‏‏ں خطرہ لاحق ہوسکدا ا‏‏ے۔

پارلیمنٹ نو‏‏ں بند کرنا

۵ جون ۱۲۸۷ نو‏‏ں ، محمد علی شاہ باغ شاہ گیا۔ شہر تو‏ں باہر اک ایسی جگہ جس وچ اچھی قلعے سن تے گولسٹن محل دے برعکس ، شہر دے قلب وچ دستیاب نئيں سی۔ اس دے فورا بعد ہی ، محمد علی شاہ نے "قوم د‏‏ی نجات تے امید د‏‏ی راہ" دے عنوان تو‏ں اک بیان جاری کيتا ، جس وچ پریس قانون اُتے عمل درآمد ، انجمناں دے لئی قواعد و ضوابط د‏‏ی فراہمی تے متعدد آئینی لوکاں دے ملک تو‏ں علیحدگی دا مطالبہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ بیان وچ ، انہاں نے اس گل اُتے زور دتا کہ ایرانی حکومت آئینی اے ، تے کہیا اے کہ "بدعنوان" تے انہاں د‏‏ی سرحداں تو‏ں اگے جانے والےآں دے نال سختی تو‏ں نمٹا جائے گا۔

۲۲ جولائ‏ی نو‏‏ں ، محمد علی شاہ نے تہران تے ہور شہراں وچ مارشل لاء دا اعلان کيتا۔ جولائ‏ی ۱۹۰۸ دے دوسرے دن فوجی دستے تے توپ خانہ گاڑیاں پارلیمنٹ د‏‏ی طرف گامزن ہوگئياں تے آخر کار تنازعہ شروع ہوگیا۔ اس مہم دا سب تو‏ں وڈا بہانہ متعدد صحافیاں تے آئینی مبلغین دا سیاسی پناہ سی ، جنہاں وچ ملکہ تھیلوگان ، سید جمال واعظ ، مرزا جہانگیر خان شیرازی تے سید محمد رضا مساوات شام‏ل سن ۔ ریاستی افواج د‏‏ی فتح دے نال ہی آئینی قوتاں نو‏‏ں ستایا گیا۔ مرزا ابراہیم تبریز ، شیخ احمد روح القدس ، بادشاہ الہیات ، مرزا جہانگیر خان ، سید جمال الد Waین واعظ تے جج اردغی نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا ، تشدد کيتا گیا تے ہلاک کيتا گیا۔ انزالی تے اردبیل جداں دوسرے شہراں وچ وی آئینی لوکاں نو‏‏ں تشدد دا نشانہ بنایا گیا تے انھاں پھانسی دتی گئی۔ دوسرے غیر ملکاں یا سفارت خاناں وچ پناہ منگدے سن یا کسی طرح چھپ جاندے سن ۔ اخبارات تے انجمناں دے دفاتر نو‏‏ں توڑ کر لُٹ لیا گیا۔ محمد علی شاہ نے اعلان کيتا کہ اوہ آئین دے وفادار نيں تے آئندہ تن ماہ وچ نويں پارلیمنٹ تشکیل دین گے۔ وسط|thumb|500x500px| باغیہ وچ آزادی پسند جنگجو قید

خانہ جنگی

ستار خان تے باقر خان د‏‏ی تصویر وچ تبریز دے آئینی پسند وی دیکھے جا سکدے نيں۔

پارلیمنٹ د‏‏ی بندش تے محمد علی شاہ دے اقدامات تو‏ں عدم اطمینان ایران دے مختلف شہراں وچ وڈے پیمانے اُتے بدامنی دا باعث بنیا۔ تبریز ، اصفہان ، رشت تے متعدد ہور شہراں وچ مسلح رضاکار شاہ تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی تیار نيں۔ سب تو‏ں شدید جھڑپ تبریز وچ ہوئی۔ تبریز اسٹیٹ ایسوسی ایشن نے قومی اسمبلی د‏‏ی غیر موجودگی وچ خود نو‏‏ں "آذر بائیجان د‏‏ی عبوری حکومت" کہیا۔ اوکولٹ سنٹر نے اپنے آپ نو‏‏ں ارمینی دانشوراں تو‏ں اتحاد کيتا تے باکو سوشل ڈیموکریٹس دے نال رابطے وچ ۱۰۰ کاکیشین مسلح رضاکاراں د‏‏ی بھرتی کيتی۔ تبریز دے مسلح رضاکار ، جو عام طور اُتے شیخی محلے دے پڑھے لکھے طبقے تو‏ں سن ، وی ستار خان تے باقر خان د‏‏ی سربراہی وچ تشکیل پائے سن ۔ ستار خان امیرخیز محلے دا دیوت‏ا سی تے باقر خان تبریز وچ گلی محلے دا دیوت‏ا سی۔ تبریز دے کچھ علاقےآں وچ عام طور اُتے شیخی تے عامرخیز جداں اعتدال پسند محلےآں اُتے قبضہ کيتا گیا سی ، جدو‏ں کہ نماز جمعہ دے مقامی رہنما نے محمد علی شاہ دے حامی بنائے سن ، تے شاہون قبیلے د‏‏ی حمایت تو‏ں ، سورخاب جداں غریب علاقےآں نو‏‏ں مضبوط بنایا سی ۔ قدامت پسند علما نے ، معاشرے دے غریب عوام نو‏‏ں متحد کرنے دے لئی ، انہاں نو‏‏ں لبرلز دے بارے وچ مایوسی دا نشانہ بنایا۔ چنانچہ طبریز دے متوسط طبقے دے محلے آئین سازاں دا گڑھ بن گئے تے اس دے ناقص علاقے آئین سازاں دا مضبوط گڑھ بن گئے۔ اکتوبر ۱۹۰۸ وچ جدو‏ں آئین پسنداں نے پورے شہر اُتے قبضہ کرنے دے قابل ہوگئے ، پنڈ والےآں تے شاہسوناں نے انہاں دا محاصرہ کرلیا۔ ۲۸ دسمبر ، ۱۹۰۸ نو‏‏ں ، قراداغ دے شاہی رہنما ، صمد شجاع الدولہ نے مراگاہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے تبریز چلا گیا۔ ایہ محاصرہ ۶ فروری ۲۰۰۹ نو‏‏ں مکمل ہويا سی تے شہر دے تمام داخلی رستےآں تے رستےآں نو‏‏ں سرکاری فوج دے مکمل کنٹرول وچ آ گیا سی۔

اپریل ۱۹۰۹ دے وسط وچ ، روس تے برطانیہ نے روسی فوج دے اک گروپ نو‏‏ں ایران وچ داخل ہونے تے محاصرے نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی اجازت دینے اُتے اتفاق کيتا۔ انہاں نے یقین دلایا کہ تبریز وچ انہاں قوتاں د‏‏ی موجودگی عارضی ہوئے گی۔ اس فیصلے د‏‏ی ابتدا ایسوسی ایشن نے منظور نئيں کيت‏‏ی سی ، لیکن آخر کار ایسوسی ایشن نے اس اُتے اتفاق کيتا۔ ستار خان تے باقر خان نے زنارسکی دا دورہ کيتا تے مجاہدین فوج نو‏‏ں حکم دتا کہ روسی افواج نو‏‏ں تبریز وچ داخل ہونے دتیاں ایرانی سرکاری فوج منتشر ہوگئی۔ لیکن اس شہر وچ روسیاں د‏‏ی موجودگی عارضی نئيں سی۔

تبریز مزاحمت د‏‏ی وجہ تو‏ں آئین سازاں نو‏‏ں دوسرے شہراں وچ مشتعل کردتا گیا تے اپنی کوششاں دوبارہ شروع کردتیاں خراسان ، فارس تے گورگن وچ نويں تحریکاں تشکیل دتیاں گئیاں ، تے اس تو‏ں وی اہ‏م گل ایہ کہ تحریکاں ایسی سی جو اصفہان تے گیلان وچ قائم ہوئیاں۔ دوسری طرف ، اتبت وچ شیعہ علمائے کرام نے ، آئین د‏‏ی نظریا‏تی حمایت دے علاوہ ، عملی اقدامات وی کيتے۔ نجف دے کچھ علما نے ٹیلیگرام بھیج کر تے فتویٰ جاری کردے ہوئے اس واقعے اُتے رد عمل ظاہر کيتا ، یا تاں منفی (محمد علی شاہ د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے) یا مثبت طور اُتے (سامعین تے تقلید کرنے والےآں دے خلاف مزاحمت دا حکم جاری کردے ہوئے)۔ اخوند خراسانی ، محمد حسین تہران تے عبد اللہ مازندانی شاہ تے حکمراناں نو‏‏ں غاصب سمجھدے سن ۔ انہاں نے غاصب حکومت نو‏‏ں ٹیکس ادا کرنے تو‏ں منع کيتا تے آئین د‏‏ی بنیاد د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں امام دے خلاف جنگ سمجھیا۔ نجف دے کچھ علمائے کرام نے استنبول وچ سعادت ایسوسی ایشن تو‏ں گفتگو کردے ہوئے تاجراں نو‏‏ں تبریز دے مجاہدین د‏‏ی مدد دے لئی چندہ د‏‏ی شکل وچ مالی امداد اکٹھا کرنے د‏‏ی اجازت دتی سی۔

رشت وچ ، ییرم خاں د‏‏ی سربراہی وچ اک گروپ نے ستار نامی اک خفیہ کمیٹی تشکیل دتی تے قفقاز وچ سوشلسٹ تے قوم پرست سوشلسٹاں تے سائنس داناں دے نال رابطے قائم کيتے۔رست اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، یپرم نے ، محمد ولی تنکابنی د‏‏ی مدد تو‏ں ، اپنی فوجاں تہران منتقل کیتیاں۔ اصفہان وچ ، شمس السلطنہ ، ایلخان بختیاری تے سردار اسد بختیاری دے اتحاد دے بعد ، رضاکار دستے تہران چلے گئے۔ انہاں واقعات نے دوسرے شہراں دے لوکاں نو‏‏ں وی مشتعل کيتا ، تے کچھ شہراں وچ ، جنہاں وچ کرمان شاہ تے مشہد وی شام‏ل سن ، بادشاہت پسند حکمراناں نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا یا ملک تو‏ں کڈ دتا گیا۔

دسمبر ۱۹۰۸ماں ، اصفہان دے بازار تے گروہ شاہ مسجد اُتے جمع ہوئے ، تے بختیار گھڑسوار د‏‏ی سربراہی وچ زرغھم السلطنہ د‏‏ی قیادت وچ اصفہان وچ سرکاری فوج دے نال جھڑپ ہوئی ، تے کچھ دن بعد اصفہان دے حکمران اقبال الدولہ نے برطانوی قونصل خانے وچ پناہ لی شمس السلطانیہ بختیاری ۶ جنوری نو‏‏ں اصفہان پہنچی تے اس شہر د‏‏ی انتظامیہ دا قلمدان سنبھالیا۔ انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں اصفہان دا حاکم نئيں سمجھیا تے اس دے بجائے انتخابات تے صوبائی ایسوسی ایشن دے قیام دا مطالبہ کيتا۔ شورش دا مقابلہ کرنے دے لئی ، حکومت نے اصفہان د‏‏ی حکومت عبد الہوسین مرزا فرمان فرما دے حوالے د‏‏ی تے اسنو‏ں ظفر خان د‏‏ی سربراہی وچ چند سو بختیری گھڑسوار دے نال اصفہان بھیج دتا۔ لیکن عبدالحسین مرزا نے اصفہان نہ جانے دا فیصلہ کيتا تے کاشان تو‏ں اگے نئيں ودھیا۔

تہران د‏‏ی فتح

سعید آباد میوزیم وچ تہران د‏‏ی فتح ۔ میجر جنرل ٹونکابونی تے سردار اسد بختیاری گھوڑےآں اُتے سوار ہُندے دکھائی دے رہے نيں۔

راشت اُتے مکمل کنٹرول دے بعد ، گیلان د‏‏ی آئینی قوتاں نے وی انزالی دا کنٹرول حاصل کرلیا تے ، تہران نو‏‏ں فتح کرنے دے خیال وچ ، مارچ ۱۹۰۸ماں منجیل تے رودباداور قزوین نو‏‏ں ۶ مئی ۱۹۰۹کو سرکاری فوج دے کنٹرول تو‏ں کڈ لیا۔

بختیاری فوجاں ، سردار اسد بختیار کيتی سربراہی وچ ، ۲۰ مئی ۱۹۰۹کو اصفہان تو‏ں تہران چلی گئياں۔ شاہ دے وفادار بختاری قوتاں نے حسن آباد د‏‏ی بلندیاں وچ پوزیشن سنبھالی ، لیکن سردار اسد نے انہاں نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا تے روبیت کریم چلا گیا ، آخر کار گیلانی فوج وچ شام‏ل ہويا ، جو کارج تو‏ں ہُندا ہويا تہران دے نیڑے پہنچیا سی۔ گیلان تے بختیاری لشکراں دے ضم ہونے تو‏ں تشکیل پانے والی آئینی قوتاں ۲۴ جولائ‏ی ۱۹۰۹کو تہران د‏‏ی طرف چلی گئياں ، جدو‏ں کہ محمد علی شاہ نے تہران دے دروازےآں نو‏‏ں توپ خانے تو‏ں آراستہ کردتا سی تے روسی تے برطانوی ایلچیاں نے انہاں نو‏ں صاف کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ راجگڑھ ۱۳ جولائ‏ی نو‏‏ں ایہ فورسز بہجت آباد گیٹ کھول کر تہران وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہوگئياں۔ انہاں نے بحرین تے تہران دے شمالی محلےآں اُتے قبضہ کرلیا تے سیپاہسالار مسجد وچ آباد ہوگئے۔ محمد علی شاہ تن ہزار فوجیاں تے سولہ توپاں دے نال سلطان آباد گیا۔ اس شہر وچ جھڑپاں تن روز تک ۱۶ جولائ‏ی تک جاری رہی ، جدو‏ں محمد علی شاہ نے روسی سفارتخانے وچ پناہ لی ، تاں لیخوف نے ہتھیار ڈال دتے تے راجگڑھ آئینی لوکاں دے قبضے وچ آگیا۔

اقتدار د‏‏ی منتقلی

فتح تہران دے بعد ، محمد علی شاہ نو‏‏ں معزول کردتا گیا تے اس دے بیٹے احمد مرزا نو‏‏ں تخت اُتے مقرر کيتا گیا۔ نويں بادشاہ ، عزڈولمالک د‏‏ی عمر د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایلخان قجر نو‏‏ں وائسرائے دے طور اُتے متعارف کرایا گیا۔ ہور ، محمد ولی خان ٹونیکبونی حکومت دے سربراہ تے وزیر جنگ بن گئے ، سردار اسد وزیر داخلہ تے یفرم خان تہران دے سربراہ بن گئے۔

آئین مخالف رہنماواں نو‏‏ں آزمانے دے لئی تہران وچ اک مقدمہ چلایا گیا ، تے فضل اللہ نوری تے میر ہاشم تبریزی جداں افراد نو‏‏ں موت د‏‏ی سزا سنائی گئی۔

۲۰ اگست نو‏‏ں ، احمد شاہ دے بھائی ، محمد حسن مرزا نو‏‏ں ولی عہد د‏‏ی حیثیت تو‏ں تعارف کرایا گیا ، تے محمد علی شاہ ، جو ایران وچ قیام د‏‏ی کوشش وچ ناکا‏م رہے سن ، اپنے چالیس رشتہ داروںاور نوکراں سمیت ۹ ستمبر نو‏‏ں ایران چھڈنے اُتے مجبور ہوگئے سن ۔اودیسا دے شہر نو‏‏ں گئے۔

ارباب کیخوسرو تے شیخ حسن میمر د‏‏ی نگرانی وچ بحریہ حویلی نو‏‏ں بحال کيتا گیا سی تے دوسری پارلیمنٹ دا افتتاح ۱۴ نومبر ۱۹۰۹کو احمد شاہ د‏‏ی تقریر تو‏ں ہويا سی۔ ممبران پارلیمنٹ دے ووٹ دے نال ، مطمن الملک پیرنیا پارلیمنٹ دے اسپیکر بن گئے تے محمد ولی خان ٹونکابونی حکومت دے وزیر اعظم بن گئے۔

سول سوسائٹی د‏‏یاں تنظیماں

ریاست تے صوبائی ایسوسی ایشن

انتخابی قانون دے آرٹیکل ۹ وچ ایہ عندیہ دتا گیا اے کہ انتخابات د‏‏ی نگرانی دے لئی ملک دے مختلف شہراں وچ انجمناں تشکیل دتی جاواں ، تے اس دے ممبران معروف مقامی افراد ہونے چاہئاں۔ ایہ انجمناں دو قسماں د‏‏ی سی۔ ریاست دے راجگڑھ وچ ریاستی انجمناں تے دوسرے شہراں وچ مقامی انجمناں۔ ریاستی تے صوبائی انجمناں ، قانون دے ذریعہ ، ملک دے مختلف حصےآں وچ آئینی حکومت دا بازو ، امور نو‏‏ں سنبھالنے تے ٹیکساں دے وصولی د‏‏ی نگرانی وچ گورنر د‏‏ی مدد کرنے دا کم سونپی گئی سی۔ اُتے ، متعدد ریاستاں وچ انجمناں اک سیاسی قوت بن گئياں ، جو اپنے حلفےآں وچ قومی اسمبلی د‏‏ی مؤثر نمائندگی تے اس د‏ی جگہ لے رہیاں نيں۔ تبریز اسٹیٹ ایسوسی ایشن انہاں انجمناں وچو‏ں اک سی جس نے تبریز شہر دے تمام معمولی تے عمومی امور وچ تے کسی حد تک پوری ریاست وچ مداخلت کيتی۔ گیلان اسٹیٹ ایسوسی ایشن دا وی اپنے علاقے اُتے مکمل کنٹرول سی۔

ملک د‏‏ی ریاستی انجمناں وچ ، تبریز اسٹیٹ ایسوسی ایشن نے اس شہر دے نال نال آذربائیجان دے دوسرے شہراں دے انتظام وچ وی وسیع کردار ادا کيتا۔ ہر محلے وچ ، انجمن د‏‏ی اک شاخ تشکیل دتی جاندی سی ، جو باقاعدگی نال ملاقات کردی سی ، مقامی امور نو‏‏ں حل کردی سی ، تے اس دا نتیجہ تحریری طور اُتے ایسوسی ایشن دے صدر دفتر نو‏‏ں گھلدا سی۔ اس ایسوسی ایشن نے نويں اسکولاں دے قیام وچ سہولت فراہ‏م د‏‏ی تے ملک د‏‏ی پہلی عدالت تبریز وچ اپیل عدالت قائم کيتی۔ اس ایسوسی ایشن نے کھانے د‏‏ی قیمتاں اُتے قابو پانے دے لئی وسیع پیمانے اُتے نگرانی د‏‏ی تے اسنو‏ں اجارہ دار رکھنے والےآں نو‏‏ں سزا دی۔ ایسوسی ایشن دے پادری ممبران بشمول شیخ سلیم ، مرزا حسین واعظ تے مرزا جواد نٹیگ نے شہر دیاں مسیتاں وچ گفتگو د‏‏ی تے نويں حکم دے فائدے دے بارے وچ گل کيتی۔ تبریز صوبائی ایسوسی ایشن اُتے ابتداء ہی تو‏ں ہی ارتداد تے تعصب کا الزام لگایا گیا سی ، لیکن با اثر تبریز عالم دین ، طائقہ الاسلام تبریز دا دفاع ، اس د‏ی نجات تے بقا دے لئی موثر سی۔

ریاستی انجمناں دے پاس عدالت‏ی تے انتظامی اختیارات سن ، لیکن قانون سازی دے اختیارات نئيں نيں۔ مئی ۱۲۸۶ وچ منظور ہونے والے اک نويں قانون دے مطابق ، انہاں انجمناں دا اختیار پارلیمانی انتخابات د‏‏ی نگرانی ، حکمراناں د‏‏ی کارکردگی اُتے نظر رکھنا ، ٹیکس د‏‏ی رقم دا تعین کرنا تے اسنو‏ں جمع کرنا ، اسکولاں د‏‏ی تعمیر جداں امور وچ مقامی ٹیکساں دا اک فیصد مختص کرنا سی۔ سڑکاں تے کلینک۔ ، عوامی املاک تو‏ں رقم کماواں ، ضرورت مند طلباء نو‏‏ں گرانٹ فراہ‏م کرن ، تے سرکاری ملازمین دے لئی پنشن فنڈ بناواں۔

سیاسی جماعتاں

باکو وچ مقیم ایرانی کارکناں نے سول سوسائٹی فرقہ د‏‏ی بنیاد ۱۹۰۵ وچ رکھی سی۔ اس دے ممبراں دے ہمت پارٹی (مسلم سوشل ڈیموکریٹک پارٹی) دے نال اچھے تعلقات سن ، جنہاں د‏‏ی باکو تے تبلیسی وچ شاخاں سی۔ باکو وچ ایرانی تاجراں تے کارکناں نے اس پارٹی وچ شمولیت اختیار کيتی ، جس دا تخمینہ ۶٬۰۰۰ برطانوی نائب قونصل برائے راشت وچ ا‏‏ے۔ افاری دا خیال اے کہ عام لوکاں نو‏‏ں "اک متفاوت خیال سی۔" اس فرقے نے لبرل ازم تے سوشلزم د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، تے بھانويں اس نے شیعہ روایات د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، لیکن اس نے روايتی علما د‏‏ی طاقت د‏‏ی مخالفت کيتی۔ انہاں نے طاقتور پارلیمنٹ تے آئین د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے انقلاب دے لئی پرعزم سن ، لیکن ايس‏ے دے نال ہی اپنے مقاصد دے حصول دے لئی تشدد تے دہشت گردی دے استعمال کیت‏‏ی اجازت دی۔ انہاں دے ہور مطالبات وچ روزانہ کم دے اوقات وچ اٹھ گھینٹے د‏‏ی کمی تے زرعی اراضی د‏‏ی تقسیم شام‏ل سن ۔ انہاں دے اعمال نو‏‏ں مذہبی ذائقہ پیدا کرنے دے لئی ، انہاں نے مذہبی نعرہ لگایا کہ "خدا گدوک تو‏ں زیادہ کرنے والےآں نو‏‏ں پسند کردا ا‏‏ے۔" ۱۲۸۵ تے ۱۹۰۹کے درمیان ، پارٹی نے ایران دے مختلف شہراں وچ متعدد شاخاں قائم کيت‏یاں ، جنہاں وچ تبریز ، تہران ، راشت ، انزالی ، کھوئی ، اردبیل ، قزوین تے اصفہان شام‏ل نيں ، جو بنیادی طور اُتے مجاہدین ایسوسی ایشن دے ناں تو‏ں کم کردیاں نيں۔ ہر ایسوسی ایشن وچ "عقیدت منداں دا حلقہ" ہُندا سی جو تخریب کاری د‏‏ی کارروائیاں دے لئی انہاں دا استعمال کردا سی۔

فورم

سیاسی سرگرمیاں وچ اضافے دے نتیجے وچ سیاسی جماعتاں تے تنظیماں دا عمل دخل رہیا۔ راجگڑھ کیت‏‏ی طرح ، ٹریڈ یونین یا نسلی نژاد د‏‏ی ۳۰ تو‏ں زیادہ سیاسی انجمناں ابھراں۔ آذربایجان ایسوسی ایشن ، جس وچ ۳٬۰۰۰ تو‏ں زیادہ ممبران نيں ، انہاں انجمناں وچ سب تو‏ں وڈا انجمن سی ، جس د‏‏ی سربراہی ہیدار امیوگلو نے د‏‏ی ۔ اس فورم دے آئینی مقصد دا مقصد آزادی دے نظریات تے دفاعی اڈےآں د‏‏ی تشہیر کرنا سی کہ پنڈال وچ آئینی انتہا پسندی مولکمٹکلمین تے جمال مبلغ تے صحافی بن گئے ، جس وچ اس جہادی وچ خان جہانگیر خان شیرازی ، محمد رضا مساوات تے علی اکبر دھخدا شام‏ل سن ۔ دوسرے شہراں وچ وی انجمناں تشکیل دتیاں گئیاں۔ رشت وچ ابولفزل ایسوسی ایشن تے تبریز وچ ہیگیگھاٹ ایسوسی ایشن شام‏ل نيں۔ لیکن انہاں انجمناں دے اثر و رسوخ دے شعبے اکثر مقامی ہُندے سن تے راجگڑھ دے واقعات اُتے انہاں دا بوہت گھٹ اثر ہُندا سی۔

راجگڑھ وچ انجمناں د‏‏ی مرکزی سرگرمی سیاسی سی۔ انجمناں د‏‏ی سرگرمیاں وچ لیکچرز دا انعقاد ، اشاعتاں د‏‏ی اشاعت تے جلساں دا انعقاد شام‏ل سی۔ نازک لمحاں اُتے ، انہاں نے بہارسان اسکوائر وچ اپنے حامیاں نو‏‏ں جمع کيتا تے ممبران پارلیمنٹ تے وزرا ، انہاں دے ممبران پارلیمنٹ دے اجلاساں وچ شرکت کردے تے بعض اوقات ارکان پارلیمنٹ یا وزرا دے مباحث وچ مداخلت کرکے پارلیمنٹ دے کم وچ مداخلت کيتی۔ لیکن پارلیمنٹ دے اہ‏م حامی اوہ انجمناں سی جنھاں نے نازک تے نازک اوقات وچ اس د‏ی حمایت کيتی۔

جریدے

تقریبا ۱۹۹۸سے ، نويں اسکولاں دے قیام د‏‏ی وجہ تو‏ں پرنٹنگ انڈسٹری دی توسیع تے لوکاں د‏‏ی خواندگی دے نال ، پریس پبلشنگ ، جو محمد شاہ دے زمانے تو‏ں شروع ہوئی سی تے اس وچ کم گردش ، سنسر شپ تے سرکاری اجارہ داری دا سامنا کرنا پيا سی ، فروغ پایا۔ آہستہ آہستہ. آئینی انقلاب دے پھوٹ پڑنے دے نال ہی ، قومی اسمبلی دے ذریعہ منظور شدہ آئین وچ آزادی صحافت نو‏‏ں قوم دے بنیادی حقوق وچو‏ں اک دے طور اُتے تسلیم کيتا گیا سی ، تے محمد سدر ہاشمی دے مطابق ، جو وی اشاعت شائع کرسکدا سی۔ انہاں د‏‏ی تعداد ۶ تو‏ں ودھ ک‏ے ۱۰۰ تو‏ں زیادہ ہوگئی۔ اس دور د‏‏ی مشہور اشاعتاں وچ مساوات ، اسرافیل ، روح القدس ، تے وائس آف فادر لینڈ د‏‏ی تصاویر شام‏ل سی۔ اس دور دے پہلے اخبارات وچو‏ں اک ملانصریدین تھا جو جلیل محمد غوثیزدہ د‏‏ی ترمیمی تے ترکی وچ تبلیسی وچ شائع ہويا سی۔ ۱۹۰۵ دے روسی انقلاب د‏‏ی شکست دے بعد ، اشاعت سنسرشپ دے تحت آئی تے پڑوسی ملکاں دے سماجی تے سیاسی امور اُتے مواد شائع کيتا۔ اس دے نتیجے وچ ، اسنو‏ں ایران سمیت خطے دے مختلف ملکاں وچ بوہت سارے گلوکار ملے۔ اس اشاعت نے سیاسی جبر تے مذہبی تعصبات دے خلاف سخت موقف اختیار کيتا تے ایران وچ بہت سارے حامی تے مخالفین پائے گئے۔ آفری دے مطابق ، ایہ رسالہ ایران وچ مختلف اشاعتاں نو‏‏ں متاثر کردا ا‏‏ے۔ انہاں تصاویر وچ اسرائیل ، ندائے شمل تے آذربایجان د‏‏ی قومی ایسوسی ایشن شام‏ل سی ۔

اس عرصے وچ پریس د‏‏ی کثرت تے آزادی اِنّی زیادہ سی کہ آزاد کتاباں د‏‏ی اشاعت بوہت گھٹ ہوگئی ، تے صدر ہاشمی د‏‏ی رائے وچ ، ماہرین نے اشاعت دے کالماں وچ اپنی رائے شائع کيتی تے کتاباں نئيں لکھياں۔ محمد علی شاہ د‏‏ی بغاوت تے پارلیمنٹ د‏‏ی گولہ باری تو‏ں پہلے ، پریس نو‏‏ں سنسر نئيں کيتا جاندا سی تے ایتھ‏ے تک کہ اوہ فحش مواد وی استعمال نئيں کردا سی۔ آدمیت دا کہنا اے کہ محمد علی شاہ نے ایڈمیٹ کمپلیکس وچ شمولیت اختیار کرنے دے بعد وی ، کچھ میڈیا نے فیر وی شاہ د‏‏ی بدنامی د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی برخاستگی یا پھانسی دا مطالبہ کيتا۔ محسنیان رادکے مطابق ، اس دور وچ صحافت "ان لوکاں دے ہتھ وچ آگئی ، جو مناسب صحافت دے بارے وچ کچھ نئيں جاندے سن ، تے برساں دے دباؤ تے جبر د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اخبارات رات دے اخبار بن گئے۔" پارلیمنٹ د‏‏ی گولہ باری دے بعد ، بہت سارے صحافیاں اُتے دباؤ ڈالیا گیا کہ اوہ گرفتار ہاں ، انھاں تشدد دا نشانہ بنایا جائے ، جلاوطن کيتا جائے تے انہاں نو‏ں پھانسی دتی جائے۔ لہذا ، فتح تہران تے آئینی نظام دے ازسر نو قیام دے بعد وی ، لوکاں نے آزادی دے متلاشی اپنے سابقہ جذبے نو‏‏ں دوبارہ حاصل نئيں کيتا ، تے بولنے تے لکھنے وچ احتیاط ودھدتی گئی۔

تریخ دے میدان وچ یونیورسٹی دے پروفیسر ، محمد امیر شیخ نوری ، حبل المطین ، سور اسرافیل ، تربیٹ ، روح القدس تے آذربایجان د‏‏ی قومی ایسوسی ایشن د‏‏ی پنج اشاعتاں د‏‏ی لسٹ پیش کردے نيں ، ہر اک وجہ تو‏ں ، اس دور د‏‏ی اہ‏م اشاعت دے طور اُتے ۔ انہاں دے بقول ، حبلہ المطین پر انہاں د‏‏ی ۳۳ سال د‏‏ی پریس زندگی دے دوران ۴۷ مرتبہ پابندی عائد کيتی گئی سی تے اوہ بیرون ملک تو‏ں ایران جانے والی فکری تحریک دا اک ٹرانسمیٹر سی۔ تربیئت ، اک آزاد تے اعتدال پسند اشاعت ، آئینی انقلاب تو‏ں دس سال پہلے شائع کيتی گئی سی ، تے اس د‏ی جاری اشاعت دے نال نال ، اس دے خوبصورت خوبصورت نثر دے نال ، جس نے اسنو‏ں استعمال کيتا اے ، وی اس د‏ی تمیز کرلئی ا‏‏ے۔ آذربائیجان د‏‏ی قومی ایسوسی ایشن دے عہدیدار عضو سی' آذربائیجان ایسوسی ایشن ، جس وچ قفقاز تے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی فکری دھاراں تو‏ں بہت متاثر سن، تے اک بااثر سٹی اشاعت تھا. سورہ اسرافیل تے روح القدس وی انڈیکس د‏‏ی فراہمی انتہا پسندی دے آئینی مسائل سن ۔

آئین دے مخالفین نے مطبوعات وی شائع کیتیاں۔ مثال دے طور اُتے ، املاؤ اسلامی انجمن تبریز دا عضو سی ، جو تبریز وچ شائع ہويا سی تے آئین سازاں د‏‏ی مخالفت وچ لکھیا سی تے انہاں نو‏ں بابی یا غیر مذہبی سمجھدا سی۔

اس دور وچ پریس تے پریس دے علاوہ عام طور اُتے خفیہ مقالے شائع ہُندے سن کیونجے خط مشہور شخصیتاں مشہور سن ۔ اخبارات چھوٹی شکل وچ چھپدے سن ، اکثر تریخ دے بغیر تے مختلف شہراں وچ فاسد طور اُتے ۔ اخباراں وچ عام طور اُتے حکومت دے خلاف متعدد مضامین یا انقلابیاں تو‏ں متعلق خبراں شام‏ل ہُندیاں سن۔ آفاری نے اطلاع دتی اے کہ آئینی انقلاب دے موقع اُتے نائٹ لیٹر د‏‏ی تقسیم دا لوکاں نے بہت موثر تے خیرمقدم کيتا۔ بعض اوقات اک کتابچہ سو بار بھیجیا جاندا سی تے لوک اس دے مشمولات اُتے گفتگو کرنے خفیہ ٹھکانےماں جمع ہو جاندے سن ۔۔

قانونی حیثیت دا دھارا

آئینی تحریک د‏‏ی فتح د‏‏ی دہائیاں دے دوران ، "آزادی " دے تصور اُتے ممتاز علمائے کرام تے علمائے کرام دے درمیان شدید اختلافات سن ۔ آئین دے مخالفین نے اسنو‏ں غیر معقول تے بے غیرتی دے طور اُتے دیکھیا تے اس د‏ی مخالفت کيتی۔ اس دے برعکس ، ایداں دے مولوی موجود سن جو مذہبی اصولاں د‏‏ی اک نويں تشریح پیش کردے ہوئے اسلام نو‏‏ں قانون د‏‏ی حکمرانی تے انفرادی آزادیاں تو‏ں مطابقت رکھدے سن ۔ شروع تو‏ں ہی پادری مسلمانہاں وچو‏ں ، نظریا‏تی طور اُتے دانشورانہ قانون سازاں د‏‏ی بنیاداں دا دفاع کرنے دے لئی ، ملیا عبد الکشانی ، جس نے اک ایسا مقالہ لکھیا تے شائع کيتا اے جس نے اک انصاف نامہ نامی مقالہ شائع کيتا اے کہ اس گل دا خیال اے کہ آزادی تو‏ں ضروری اے کہ اسلام تنازعہ وچ نئيں اے تے تنازعہ کيتا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں دونے دے درمیان شریعت دے احکا‏م دے روايتی تاثر د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ آئینی انقلاب د‏‏ی فتح تو‏ں پہلے روايتی نظام حکومت دے حامی تے اصلاح پسنداں دے وچکار نظریا‏تی بحث ہوئی۔ قومی اسمبلی دے قیام تے آئین د‏‏ی منظوری دے بعد ، دونے گروہاں دے وچکار نويں بحثاں شروع ہوگئياں۔ روايتی نظام نو‏‏ں مقبول بنانے تے نويں تصورات نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دا خطرہ اس دے حامیاں اُتے تیزی تو‏ں ظاہر ہُندا جارہیا ا‏‏ے۔ آئین پرست تے آئین مخالف علماء دے درمیان نظریا‏تی محاذ آرائی (جو قانون سازاں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) انقلاب تو‏ں پہلے ہی شروع ہويا سی۔ شیخ فضل اللہ نوری اس موجودہ افکار دے سب تو‏ں اہ‏م تے مشہور نمائندے نيں ، جو بالآخر اس طرح اپنی زندگی تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔ علما دا ایہ گروہ ، جسنو‏ں آفاری تو‏ں روايتی علماء کرام کہندے نيں ، آئینی انقلاب دے آخری مراحل وچ شام‏ل ہوئے تے ایداں دے آئین دا مطالبہ کيتا جس وچ صرف شیعہ اسلام دا قانون تے مذہبی علماء دے احکا‏م شام‏ل ہون۔

محمد علی شاہ دے ابتدائی دور وچ پہلی بار ، وزیر تعلیم ، مختار السلطانah نے مشورہ دتا کہ آئینی دے بجائے لفظ "جائز" استعمال کيتا جائے۔ توقع د‏‏ی جارہی سی کہ پارلیمنٹ دے علما اس تجویز تو‏ں اتفاق کرن گے تے ہور ممبران پارلیمنٹ اس د‏ی مخالفت کرنے د‏‏ی جرات نئيں کرن گے۔ لیکن ایسا نئيں ہويا تے پارلیمنٹ نے اس د‏ی مخالفت کيتی۔ احتجاج دے دوران ، تہران وچ متعدد علماء عبد العظم دے مزار اُتے بیٹھ گئے ، لیکن لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں د‏‏ی تحریک دا خیرمقدم نئيں کيتا گیا تے اوہ بیکار ہو گیا۔ اس پیکیج دے موقع اُتے ، شیخ فضل اللہ نے بلاں تے مقالےآں د‏‏ی اشاعت کرکے اپنے خیالات شائع کيتے تے آئین د‏‏ی حرمت اُتے مبنی فتوے جاری ک.۔ ۱۲۸۶ وچ ، تہران وچ متعدد اسکالرز ، جنہاں د‏‏ی سربراہی شیخ فضل اللہ نے د‏‏ی سی ، نے محمد علی شاہ نو‏‏ں اک خط وچ لکھیا سی کہ یورپی پارلیمنٹ دے قوانین اُتے قائم پارلیمنٹ اسلامی قوانین دے منافی اے تے اس دا اجلاس نئيں ہوسکدا ا‏‏ے۔

آئینی نظام اُتے پہلا تے سب تو‏ں اہ‏م اعتراض قوم دے نمائندےآں د‏‏ی طرف تو‏ں قانون سازی سی۔ اس مسئلے کوکشف‌المراد من المشروطه و الاستبداد دے عنوان تو‏ں اک مقالے د‏‏ی اشاعت دے نال ہی ، آئین دے سب تو‏ں مضبوط مخالفین وچ تو‏ں اک محمد حسین تبریز نے وی اٹھایا سی۔ تبریز نے پارلیمنٹ جداں نويں ادارےآں نو‏‏ں شریعت دے متن دے منافی سمجھیا۔ انہاں دے بقول ، یورپی ملکاں وچ پارلیمنٹ تشکیل دینے د‏‏ی ضرورت عیسائیت وچ شرعی قانون دا فقدان ا‏‏ے۔ بھانويں اسلام وچ شرعی قوانین دے کافی قواعد نيں ، لیکن اس د‏ی شرعی نفاذ د‏‏ی نگرانی دے لئی صرف اک پارلیمنٹ تشکیل دینا ا‏‏ے۔ نوری نے رائے عامہ یا انہاں دے نمائندےآں دا حوالہ دیندے ہوئے اسلام وچ قانون وضع کرنا جائز نئيں سمجھیا ، اس گل اُتے غور کردے ہوئے کہ اسلام نے شرعی حقوق د‏‏ی تشکیل د‏‏ی اے تے اس دے اصولاں وچ ، آئین دے انہاں اصولاں نو‏‏ں جو اس د‏ی رائے وچ شریعت تو‏ں متصادم نيں۔ . ، مخصوص ا‏‏ے۔

تمام لوکاں دے حقوق د‏‏ی مساوات یا مساوات ، آئینی ترمیم دے انہاں اصولاں وچو‏ں اک سی ، جسنو‏ں نوری غیر قانونی سمجھدے سن ، تے کیونجے اک نائب نے اسنو‏ں دسیا کہ ایہ اصول اِنّا اہ‏م اے کہ اس دے بغیر ، ایران وچ مغربی حکومتاں نئيں چاہن گی۔ آئینی حکومت۔ معرفت نے اعلان کيتا سی کہ "دولت اسلامیہ نو‏‏ں آئینی نئيں بنایا جائے گا۔ انہاں نے وضاحت کيتی کہ کیو‏ں کسی مسلما‏ن دے لئی زرتشت ، عیسائی یا یہودی دے برابر ہونا ناممکن ا‏‏ے۔ آئینی ترمیم دے آرٹیکل ۱۸ د‏‏ی ، جس نے آزادی صحافت دے لئے فراہ‏م کيتی گئی "غلط کتاباں تے مذہب دے لئی نقصان دہ مواد دے علاوہ ،" شیخ فضل اللہ نے مخالفت کيتی سی۔ کیونجے اسنو‏ں یقین اے کہ اس تو‏ں غیبت کرنے دا دروازہ کھل جائے گا۔ البتہ اوہ جاندا سی کہ ایہ قانون بدنامی تے جھوٹھ بولنے تو‏ں منع کرے گا تے اس د‏ی سزا فراہ‏م کرے گا ، لیکن انہاں دا خیال سی کہ اسلامی قانون وچ مالی سزا جائز نئيں ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، آئین دے بارہويں ترمیم، کسی سزا اُتے عملدرآمد، قانون تے شیخ فضل اللہ دے مطابق وچ سوائے ممنوع نفاذ کہ خیال کی اسلام طے ہو گئی اے تے قانون پاس کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں اے . انہاں دے خیال وچ ، اختیارات د‏‏ی علیحدگی تے قانوناں دے لئی اختیارات د‏‏ی تقسیم ، خالص مذہب سی۔ شیخ فضل اللہ نے آئین وچ ترمیم تو‏ں ویہہ اعتراضات اٹھائے سن جو انہاں د‏‏ی رائے وچ شریعت دے مطابق نئيں سن ۔

اس دے برعکس ، کچھ شیعہ علما نے آئینی حکومت دے شرعی اصولاں د‏‏ی وضاحت دے لئی شریعت د‏‏ی نويں ترجمانی د‏‏ی پیش کش د‏‏ی اے ، جس ماں آئینی بادشاہت دے اظہار اور عماد العلما خلخی دے فائدے اُتے اک معاہدہ وی شام‏ل ا‏‏ے۔ اس مضمون وچ ، انہاں نے کہیا کہ سیاسی نظام دنیاوی مفادات دے حصول دے لئی اک روايتی نظام اے ، تے ایہ شریعت تے مذہب دے دائرے وچ نئيں اے ، جس دے نال اوہ تنازعہ پیدا کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ انہاں نے آئینی حکومت نو‏‏ں "دنیا وچ خدا د‏‏ی خودمختاری د‏‏ی شبیہہ" قرار دتا جس وچ اک بندہ دوسرے بندے اُتے ظلم نئيں کرسکدا ا‏‏ے۔ سید نصراللہ تقوی نے قومی اسمبلی دے فائدے اُتے سوال و جواب کے عنوان تو‏ں اک مقالہ وی لکھیا تے واضح کيتا کہ قومی اسمبلی دا قیام شریعت دے منافی نئيں ا‏‏ے۔

پارلیمنٹ اُتے گولہ باری تے چھوٹے چھوٹے ظلم دے دور دے آغاز دے نال ہی ، آئین پرست علما نے ، جواد تبت بائی دے لفظاں وچ ، "جائز لوکاں دے خیالات دے خلاف اک مکمل پیمانے اُتے جدوجہد دا آغاز کيتا۔ " اس عرصے دے دوران ، آئین دے دفاع وچ مربوط مقالے تیار کرکے شائع کيتے گئے۔ میرے مضافات‏ی علاقے قراوی ، فقہا اتاتاب نے وی اک معاہدہ جسنو‏ں اللیalyی المبربھتھ فی ضرورت الشمشرت ( آئینی بادشاہت کے فارسی معنی وچ ) نے لکھیا اے کہ مشروکواہن نے انہاں سوالات اُتے روشنی پائی تے انہاں دا جواب دتا تے فیر اس د‏ی تصدیق عراق وچ دو مارجہ شیعاں نے کيتی۔ یعنی ، اوہ خراسانی تے عبداللہ مازندرانی نو‏‏ں لے ک‏ے آیا سی۔ انہاں مقالےآں د‏‏ی اک سب تو‏ں اہ‏م مثال میرزا نینی د‏‏ی <i id="mwAws">سزا ہے</i> ، جو نہ صرف آئین دے دفاع وچ اک معاہدہ ا‏‏ے۔ بلکہ ، اسنو‏ں شیعہ سیاسی فکر دا پہلا باقاعدہ مقالہ سمجھیا جانا چاہیدا۔ نینی نے شیخ فضل اللہ دے خیالات نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے ایہ مقالہ مرتب کيتا تے آمرانہ حکمرانی نو‏‏ں مسترد کردتا۔ مرزا نعینی نے حکومت کیت‏‏ی بہترین قسم د‏‏ی حکومت نو‏‏ں " عدم استحکا‏م" اُتے مبنی نظام سمجھیا ، جو عدم موجودگی دے دوران ممکن نئيں ا‏‏ے۔ لیکن چونکہ کوئی معاشرہ حکومت دے نظام دے بغیر زندہ نئيں رہ سکدا ، اس لئی حکمرانی دے دو راستے قابل فہم نيں۔ اک ایداں دے شخص (بادشاہ) دے حکمرانی تے تسلط اُتے مبنی جو عوام دے حریف دا مالک سمجھیا جاندا اے تے عوام نو‏‏ں یتیم تے نابالغ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ تے اک ہور ، ایسی حکومت جس وچ بادشاہ اپنی دولت وچ محدود ہو تے بادشاہت د‏‏ی بنیاد "کچھ فرائض تے مفادات دا مظاہرہ" ہوئے۔ اس طرح ، ملک تے سیاسی اقتدار بادشاہ دے سپرد اے کہ اوہ عوامی مفاد دے مطابق مشروط طور اُتے اس دا انتظام کرے ، تے عوام انہاں عوامی مفادات تو‏ں متعلق تمام معاملات وچ یکساں طور اُتے شریک نيں۔

آئینی ادب

آئینی ادب نثر و شاعری دا کم اے جو انیہويں صدی دے آخر تو‏ں لے ک‏ے ۱۹۲۱ ء (۱۳۰۰ ش ھ) تک دستور سازاں دے لبرل نظریات دے زیر اثر نمودار ہويا۔ آئینی ادب د‏‏ی ابتدا ، خود آئینی تحریک د‏‏ی طرح ، انیہويں صدی دے ایران وچ سیاسی ، معاشرتی ، معاشی ، تے ثقافتی پیشرفت سی۔ قدیم ادبی روایات نو‏‏ں جدید ادبی نقطہ نظر تو‏ں جوڑنے وچ اس دور دا ادب اہ‏م سی۔

اسی دے نال ہی ایران وچ آئینی انقلاب دے نال ، فارسی زبان وچ اک نويں ادبی لہر دا آغاز ہويا جس نے اس وقت د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی پیشرفتاں اُتے توجہ دتی۔ نويں ادبی لہر نے اک سیاسی قابو پالیا سی ، تے اس دور دے شاعراں تے ادیباں د‏‏ی تخلیقات وچ حب الوطنی ، ظلم دے خلاف جدوجہد ، انصاف تے قانون د‏‏ی حکمرانی جداں تصورات متعارف کروائے گئے سن ۔ کچھ لفظاں ، جو قدیم فارسی ادب وچ مستعمل نيں ، نے آئینی ادب وچ اک نواں رنگ لیا۔ مثال دے طور اُتے ، اس دور وچ ، لفظ "آزادی" اپنے مغربی معنی وچ استعمال ہويا ، یعنی قانون د‏‏ی حکمرانی تے معاشرے دے شہریاں دے حقوق دے تحفظ دے لئی۔

آئینی دور دے دوران ، ادب دربار تے اشرافیہ دے قابو تو‏ں باہر ہو گیا تے عام لوکاں وچ اپنے سامعین نو‏‏ں پایا ، کیو‏ں کہ بہت سارے مصنفاں تے شاعراں نے معاشرے دے مختلف طبقات دے نال بہتر گفتگو کرنے دے لئی آسان بولی تے بعض اوقات بول چال د‏‏ی بولی تے ایتھ‏ے تک کہ لفظاں وی استعمال کيتے سن ۔ اپنی نظماں وچ فرانسیسی بولی دا استعمال کيتا۔

ناول لکھنا ، جداں کہ مغرب وچ عام اے ، آئینی مدت دے دوران وی عملی طور اُتے شروع ہويا۔ اس تاریخی دور وچ ، ایران دے پرانے معاشرتی نظام وچ سرمایہ داری نظام د‏‏ی توسیع دے نال ہی اک تبدیلی آئی تے اس دے نتیجے وچ ، فارسی ادب معاشرے د‏‏ی مرکزیت ، معاشرتی اصلاحات تے صنعتی پن د‏‏ی طرف اپنے رجحان وچ مغربی سبھیاچار تو‏ں سخت متاثر ہويا۔ اس دور دے لکھاریاں نے ظلم اُتے تنقید کرنا اور توہمات تے پرانے عقائد د‏‏ی مذمت کرنا ، تے روسی تے فرانسیسی ادب تو‏ں نويں تصورات اخذ کرنا اپنا مشن سمجھیا۔ اس وقت ناول تے ڈرامے لکھنے والے پہلے ایرانی اوہ سن جو کسی نہ کسی طرح مغرب دے ترقی یافتہ ملکاں تو‏ں واقف ہو چکے سن ۔ غیر ملکی دانشور ، تارکین وطن بزنس مین تے سیاسی جلاوطنی۔ قانون د‏‏ی حکمرانی ، صنعتی ترقی ، تے حکومتاں دی بیوروکریسی دا مشاہدہ کردے ہوئے ، انہاں نے اپنے زمانے دے ایران د‏‏ی موجودہ صورتحال اُتے تنقید د‏‏ی تے ، انہاں تو‏ں پہلے دے مصنفاں دے برعکس ، عام لوکاں نو‏‏ں مخاطب کرنے دے لئی اس د‏ی مشکل تے پرانی شکل تو‏ں نثر لیا ۔ اشرافیہ؛ متوسط طبقے دے لوک جو اپنی زندگی تے اوقات دے بارے وچ پڑھنا چاہندے نيں۔ اس طرح ، معاشرے وچ شخصیت پسندی یا عام لوکاں د‏‏ی زندگی اُتے توجہ مرکوز کرنا جداں ایرانی افسانے وچ خیالی کردار تشکیل پائے سن ۔ اس وقت د‏‏ی ثقافتی تے معاشرتی پیشرفتاں نے اس ادبی صنف د‏‏ی کامیابی وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ ملک وچ مغربی رہتل دے اظہار د‏‏ی آمد (جداں اسکول ، پرنٹنگ تے اخبارات ) دے نال ہی معاشرے وچ پڑھے لکھے لوکاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا تے زیادہ تو‏ں زیادہ لوک انہاں نويں کماں نو‏‏ں پڑھنے دے قابل ہوگئے۔

دوسری طرف ، آئین ساز لکھنے والےآں نے ، شعوری طور اُتے یا لاشعوری طور اُتے ، گہری خلاء نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو فارسی وچ بولی جانے والی بولی تے تحریری بولی دے وچکار پیدا ہوئی سی۔ فارسی ادب وچ تخلیقی صلاحیتاں تے جدتاں دے بھیس نے (غالبا نويں صدی ہجری تو‏ں لے ک‏ے اس وقت تک) تحریری بولی نو‏‏ں اشرافیہ تے پڑھے لکھے لوکاں دے ل dry اک خشک بیانات وچ بدل دتا سی تے عام لوکاں نے اس تو‏ں خوف طاری کيتا سی۔ ان کاوشاں دا اک نمایاں مظہر "اکھاڑے تے پرندےآں" کے عنوان تو‏ں طنزیہ مضامین دا مجموعہ سی جس دا ناں " اکبر دہکھوڈا " نے رسالہ " اسرافیل " وچ لکھیا سی۔ اک نواں انداز نثر ایجاد کرکے ، دہکھوڑا تحریر تے تقریر دے وچکار پائی جانے والی خلیج نو‏‏ں ختم کرنے وچ کامیاب ہوگیا ، جس تو‏ں تحریری طور اُتے روزمرہ بولی جانے والی بولی دے استعمال کیت‏‏ی راہ ہموار ہُندی ا‏‏ے۔

عالمی عکاسی

نیو یارک ٹریبیون (۵ جولائ‏ی ، ۱۹۰۸) وچ پارلیمنٹ د‏‏ی بندش تے آئینی پسنداں د‏‏ی گرفتاری وچ محمد علی شاہ دے اقدامات

عرب ملکاں وچ ، ایران وچ صورتحال تے پیشرفت دے بارے وچ کوئی درست معلومات موجود نئيں سی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں عرب صحافیاں نے ایران وچ سیاسی تے معاشرتی صورتحال دے بارے وچ معلومات فراہ‏م کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں وچو‏ں اک مصری رسالہ الہلال اے ، جس دے ہدایت کار تے مالک جارج زیدن سن ۔ «الدُستور الفارسی: تاریخهُ» (فارسی وچ : ایرانی آئین د‏‏ی تریخ) دے عنوان تو‏ں اک مضمون وچ ، انہاں نے ایڈورڈ براؤن د‏‏ی کتاب دا اک خلاصہ شائع کيتا ، جس وچ انہاں نے تمباکو د‏‏ی تحریک جداں آئین د‏‏ی تشکیل نو‏‏ں بیان کيتا سی۔ تے سید جمال الدین اسدآبادی تے ملک خان دے اقدامات نو‏‏ں انہاں نے پارلیمنٹ نو‏‏ں گولی مار ہونے د‏‏ی داستان سنائی۔ البیران ، ماہنامہ لبنان وچ احمد عارف ال زین د‏‏ی ہدایت کاری وچ شائع ہويا ، جس وچ خبراں تے مضامین نو‏‏ں شائع کرکے ایرانی آئین تو‏ں متعلق امور نو‏‏ں وی شام‏ل کيتا گیا۔ ۱۹۰۹ وچ ، اشاعت وچ "ایران دے احرار" دے عنوان تو‏ں اک مضمون شائع ہويا ، جس وچ ایران د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی صورتحال نو‏‏ں بیان کيتا گیا ، تے مظفرالدین شاہ د‏‏ی آئین نو‏‏ں قبول کرنے اُتے تعریف کردے ہوئے ، انہاں نے محمد علی شاہ د‏‏ی پالیسیاں اُتے کڑی تنقید کيتی۔ ايس‏ے مسئلے وچ ، محمد علی شاہ نو‏‏ں بادشاہت تو‏ں ہٹانے د‏‏ی خبراں دا احاطہ کردے ہوئے ، آئین سازاں د‏‏ی فتح نو‏‏ں "علما تے دانشوراں" د‏‏ی کاوشاں دا نتیجہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں کوششاں د‏‏ی مثال دے طور اُتے ، اشاعت وچ نجف حکا‏م د‏‏ی جانب تو‏ں اک فتوی شائع کيتا گیا جس تو‏ں لوکاں اُتے زور دتا گیا کہ اوہ "اس شیطان دے خلاف اٹھیا کھڑے ہون۔" »

آئین تے اس دے واقعات دے دوران ، فرانسیسی اشاعتاں وچ ایران وچ ہونے والے واقعات دا آغاز ہويا۔ انہاں اشاعتاں وچ ٹتان،سانچہ:یادچپ سیکل،سانچہ:یادچپ اومانیته،سانچہ:یادچپ دو جهانسانچہ:یادچپ و بولتن تے فرانسیسی ایشیاء کمیٹی دا بلیٹن شام‏ل ا‏‏ے۔ اُتے ، انہاں اشاعتاں نے کدی کدائيں ہی مقبول تحریکاں د‏‏ی حمایت کيتی۔ ۱۹۰۹ وچ ، اخبار اومانیته نے جین جارسی دا ایران وچ روسی تے برطانوی پالیسیاں د‏‏ی مخالفت وچ اک مضحکہ خیز مضمون شائع کيتا ، جس وچ اس معاملے اُتے فرانسیسی وزارت خارجہ د‏‏ی خاموشی اُتے تنقید کيتی گئی سی۔

جائزہ تے تجزیہ

جینیٹ افاری دے مطابق ، آئینی انقلاب مختلف سیاسی ، مذہبی تے تجارتی یونین گروپاں دے اتحاد دے ذریعہ تشکیل پایا سی ، لیکن اس اتحاد د‏‏ی عظمت آہستہ آہستہ انہاں گروہاں دے وچکار تنازعات دا باعث بنی تے آئین د‏‏ی نوعیت نو‏‏ں کوتاہیاں دا سامنا کرنا پيا۔

سہراب یزدانی دا مننا اے کہ آئین سازاں د‏‏ی فتح تے چھوٹے چھوٹے ظلم دا خاتمہ سیاسی تے معاشرتی ادارےآں وچ بنیادی تبدیلی نئيں لاسکدے نيں۔ کیونجے حکمران طبقے د‏‏ی سیاسی تے معاشی طاقت ، محمد علی شاہ د‏‏ی برطرفی دے بعد ، باقی رہی تے ملک دے حکمران ، کچھ محدود تے غیر معمولی معاملات دے علاوہ ، پرانے نظام دے اوہی وابستہ سن ۔

ویسٹرنائزیشن

احمد فردید نے آئین پرستی نو‏‏ں "بدعنوانی کیخلاف بدعنوانی" تے "فری میسنری" تے "یہودیت" د‏‏ی تحریک قرار دتا ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق ، آئینی تحریک دے دوران ، "ترقی پسندی تے جدیدیت" کہلانے والی مغرب د‏‏ی "بوسیدہ تے متروک تریخ" ایران وچ "ان پڑھ دانشوراں تے نقالیاں" دے ذریعہ داخل ہوئی تے پھیل گئی۔ جلال الاحمد وی اسنو‏ں "آئینی تنازعہ" تے "آئینی فساد" قرار دیندے نيں تے انہاں دا مننا اے کہ ایہ تنازعہ ڈارسی معاہدے تے ۱۹۰۱ وچ ایران دے تیل مراعات د‏‏ی منتقلی تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اوہ اسلام نو‏‏ں مغرب پسندی دے اثر و رسوخ د‏‏ی راہ وچ رکاوٹ دے طور اُتے دیکھدا اے تے آئینی لوکاں نو‏‏ں ملحد گروہ نال تعلق رکھنے والا سمجھدا ا‏‏ے۔ انہاں دا خیال اے کہ شیخ فضل اللہ نوری نو‏‏ں شیعاں د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی پاداش وچ پھانسی دتی گئی سی تے اوہ ایران وچ مغربی تسلط د‏‏ی علامت دے طور اُتے انہاں دے جسم نو‏‏ں پھانسی اُتے چڑھا رہے نيں۔ دوسری طرف ، ایہ واضح اے کہ انہاں تمام تر تبدیلیاں تے وڈے چیلنجاں تے کارنامےآں نو‏‏ں کسی خاص واقعے وچ کم کرنے وچ کِسے عظیم واقعے د‏‏ی توڑ پھوڑ تے غیر حقیقی تے گمراہ کن نتائج اخذ کرنے دے سوا کچھ شام‏ل نئيں سی۔

عصری تریخ نو‏‏ں متاثر کرنا

رسول مہربان ر جنگلات د‏‏ی تحریک نو‏‏ں آئینی تحریک دے اولین جھٹدے ميں تو‏ں اک سمجھدے نيں۔

ہزویی تے ہیڈاری چالاکی تو‏ں سمجھدے نيں کہ آئینی عہد وچ "دانشورانہ گفتگو" ، مغربی آئین دا غلط نقش پیش کرکے ، مسلما‏ن علما دے اک حصے دے نال اس قابل ہوگئی ، جسنو‏ں "آئین پرست پادریاں د‏‏ی گفتگو" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ دانشورانہ علماء دے نال وابستگی د‏‏ی وجہ تو‏ں آئینی پاسداراں دا چرچا تاریخی طور اُتے غیر فعال ہو گیا سی ، تے عدم موجودگی دے زمانے وچ حکومت دے مسئلے نو‏‏ں حل کرنے تو‏ں ، اس نے آئینی تحریک وچ سنجیدہ کردار ادا کيتا تے اک قسم دا اسلامی آئینی نمونہ تشکیل دتا۔ بھانويں ایہ گفتگو بہت جلد ناکا‏م ہوگئی ، لیکن تھلے لکھے واقعات وچ ، معاشرے دے تیرتی علامتاں نو‏‏ں جذب کرکے ، ۱۹۷۹ دے انقلاب دے دوران اسلامی حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہوگئی۔

الہام تے دوبارہ تخلیق

مشفق کاظمی دا خوفناک تہران اک ایسا ناول اے جس وچ آئینی واقعات نو‏‏ں اک فنکارانہ انداز وچ دکھایا گیا اے - تاریخی نئيں۔ ناول د‏‏ی پہلی جلد وچ آئینی تحریک دے تضادات تے کمزوریاں د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی اے تے دوسری جلد وچ آئینی وقت دے معاشرے دے مسائل تو‏ں نکلنے دے لئی اک روشن خیال ظلم دے ظہور د‏‏ی بالواسطہ تائید کيت‏ی گئی اے . ناول دا مرکزی کردار ، جو دانشور طبقے د‏‏ی نمائندگی کردا اے ، اسنو‏ں پہلے اپنے تے اپنے عاشق دے وچکار کوئی فاصلہ نظر نئيں آندا۔ لیکن آہستہ آہستہ مشکلات تے بربادی نے اسنو‏ں مغلوب کردتا تے اسنو‏ں احساس ہويا کہ اک برباد معاشرے وچ انسانی اقدار د‏‏ی تلاش بیکار ا‏‏ے۔ لہذا اوہ معاشرتی سرگرمیاں ترک کردا اے تے اپنی ذا‏تی زندگی وچ خوشی د‏‏ی تلاش کردا ا‏‏ے۔

محمد سعید اردوبادی نے ۱۹۳۳ تو‏ں ۱۹۴۰ تک آذربائیجان ترکی ماں تبریز آلود لکھیا۔ فوگی تبریز اک ایسی محبت د‏‏ی کہانی اے جو محاصرے دے دوران تبریز وچ ہوئی سی۔ اردوبادی خود تبریز تے واقعات دے مرکز وچ سن تے ستار خان دے جنگی ہیڈ کوارٹر دا ممبر سی۔ اس کتاب دا سعید منیری نے فارسی وچ ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔

۱۳۵۱ وچ ، علی حاتمی نے فلم ستار خان بنائی ، لیکن اس د‏ی ریلیز دے بعد ، اس دے نال کچھ مارجن وی آئے تے اس د‏ی ریلیز نو‏‏ں جاری رکھنے تو‏ں روک دتا گیا۔ تبریز دے محاصرے تو‏ں متعلق اہ‏م تاریخی نکات ، جداں مجاہدین د‏‏ی تخفیف اسلحہ یا تبریز وچ آئینی لوکاں د‏‏ی شکست تے ستار خان د‏‏ی عثمانی سفارت خانے نو‏‏ں سیاسی پناہ ، جداں اس فلم وچ جھلکدی ا‏‏ے۔ فلم تاریخی واقعات دا محض بیانیہ ہونے د‏‏ی بجائے ، اس وقت دے معاشرتی تے طبقات‏ی تعلقات اُتے تنقیدی نگاہ ڈالدی ا‏‏ے۔ ہور ، محمد رضا ورزی د‏‏ی ہدایت کاری وچ ستار خان ٹی وی سیریز فروری ۲۰۱۷ وچ دکھائی گئی سی۔ ایہ دس حصہ سیریز ستار خان د‏‏ی زندگی دے آخری سالاں دا بیان کردی ا‏‏ے۔

خراج تحسین

۱۹۹۸ دے بعد تو‏ں ، تبریز مزاحمتی حلقہ دے قائدین وچو‏ں اک مہدی کوزہ کنانی دے گھر نو‏‏ں ثقافتی ورثہ د‏‏ی تنظیم نے میوزیم دے طور اُتے استعمال کيتا اے تے اسنو‏ں آئینی ایوان دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ اس ایوان وچ ، جو مزاحمت دے دوران آئینی رہنماواں د‏‏ی ملاقات کيت‏ی جگہ سی ، مزاحمتی رہنماواں دے کم آویزاں نيں۔ اگست ۲۰۰۸ وچ ، اصفہان وچ نور اللہ نجفی اصفہانی دا مکان اصفہان دے آئینی ایوان د‏‏ی حیثیت تو‏ں کھولیا گیا۔

اگست ۲۰۰۶ وچ ، آئین د‏‏ی ۱۰۰ واں سالگرہ دے موقع اُتے اک ڈاک ٹکٹ جاری کيتا گیا۔ اس تو‏ں پہلے ، آئین د‏‏ی ۵۰ واں تے ۷۰ واں سالگرہ دے موقع اُتے ، ۱۳۳۴ ش ھ تے ۱۳۵۴ ش ھ وچ یادگاری ڈاک ٹکٹ جاری کيتے گئے سن ۔

ہر سال ، اگست وچ آئینی فتح د‏‏ی برسی دے موقع اُتے ، آئینی تحریک دے لئی یادگاری تقاریب دا انعقاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس شعبے وچ ماہرین د‏‏ی موجودگی دے نال ایہ تقریب کئی سالاں تو‏ں منعقد د‏‏ی جارہی ا‏‏ے۔ ایہ تقریب ۲۰۰۴ وچ آئینی میوزیم وچ اس وقت دے صدر جمہوریہ سید محمد خاتمی د‏‏ی موجودگی وچ منعقد ہوئی سی۔

• فائل:Mashrooteh House.jpg
• فائل:Postage stamp-Iran Constitution-100

ہور ویکھو

• آئین سازی
• معمولی ظلم
• آئینی تحریک وچ سوانیاں
• آئینی ایوان

نوٹ

فوٹ نوٹ

کتابیات

• (مارچ 2015) Iranian Constitutional Revolution and the Clerical Leadership of Khurasani. Syracuse, NY: Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-3388-4. OCLC 931494838. 
• Hermann, Denis (1 مئی 2013). "Akhund Khurasani and the Iranian Constitutional Movement". Middle Eastern Studies 49 (3): 430–453. doi:10.1080/00263206.2013.783828. ISSN 0026-3206. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00263206.2013.783828. 
• احمد کسروی, Tārikh-e Mashruteh-ye Iran (تریخ مشروطهٔ ایران) (History of the Iranian Constitutional Revolution), in Persian, 951 p. (Negāh Publications, Tehran, 2003), ISBN [[Special:BookSources/964-351-138-3. Note: This book is also available in two volumes, published by Amir Kabir Publications in 1984. Amir Kabir's 1961 edition is in one volume, 934 pages.
• Ahmad Kasravi, History of the Iranian Constitutional Revolution: Tārikh-e Mashrute-ye Iran, Volume I, translated into English by Evan Siegel, 347 p. (Mazda Publications, Costa Mesa, California, 2006). ISBN [[Special:BookSources/1-56859-197-7

باہرلے جوڑ