ایران دا جمہوری انقلاب
| ||||
---|---|---|---|---|
شہر | ایران | |||
تریخ | ۱۹۰۵ | |||
آغاز وقت | ۱۹۰۵ | |||
انتہا وقت | ۱۹۱۱ | |||
ترمیم |
ایرانی آئینی انقلاب | |||
---|---|---|---|
سردر ساختمان مجلس شورای ملی واقع در میدان بہارستان | |||
تاریخ | ۱۲۸۴–۱۲۸۸ | ||
مقام | |||
وجہ | آگاهی از پیشرفتهای غرب، ظهور طبقه متوسط، تنگنای اقتصادی و بی عدالتی حکام و دادگاه ها نسبت به مردم | ||
طریقہ کار | تشکیل انجمن ها، بستنشینی، انتشار مطبوعات، سخنرانیهای مذهبی، نبرد مسلحانه | ||
اختتام | • استقرار آئینی بادشاہی • بنیانگذاری مجلس • تدوین قانون اساسی آئینی | ||
| |||
مرکزی رہنما | |||
بھانويں آئینی ازم دی فکری جڑاں برساں پہلے پچھلی نيں جدوں ایرانی ، تعلیم یا تجارت دے ذریعے ، مغرب وچ ترقی دے مظہر توں آشنا ہوئے تے ایرانی حکمراناں نوں کسی نہ کسی طرح ایرانی عوام دی اصلاح تے بیداری دے لئی راضی کرنے دی کوشش کيتی ، پہلی چنگاری اس وچ اس تحریک دا ۱۲ دسمبر ۱۹۰۴کو اس وقت حملہ ہويا جدوں تہران دے حکمران علاء الدولہ نے چینی دی قیمت وچ اضافے دے لئی تہران وچ متعدد معروف کاروباری افراد نوں سخت سزا دی۔ اس چنگاری دے بعد ، تہران دے دو ممتاز تقلید ، سید محمد تبت بائی تے سید عبد اللہ بہباہانی ، جو آئینی انقلاب دے ناں توں مشہور نيں ، دی سربراہی وچ احتجاج تے دھرنے دا اک سلسلہ تشکیل دتا گیا۔ اس انقلاب دا حصول اس وقت دے شاہ دے ایران دے دستوری فرمان اُتے دستخط سی۔ یعنی مظفرالدین شاہ قومی اسمبلی دی تشکیل تے آئینی آئین دا مسودہ تیار کرنا سی۔ آئینی انقلاب دی فتح نے آزادی دی فضا پیدا کردتی جس وچ آئین دے حامی صحافیاں تے مبلغین ، جماعتاں تے انجمناں نے پرانی روایات ، اقتدار وچ آنے والےآں تے محمد علی شاہ دے فرد دی شدید تنقید دی ، جو اپنے والد دی وفات دے بعد شہنشاہ بنے سن ۔ . اس دے برعکس ، شیعہ علما دے اک گروہ ، جسنوں قانون دان کہندے نيں ، نے آزادی تے قانون دی حکمرانی سمیت متعدد آئینی اصولاں دی مخالفت کيتی۔ ۱۹۰۶ماں ، تہران وچ متعدد اسکالرز ، جنہاں دی سربراہی شیخ فضل اللہ نوری نے دی ، محمد علی شاہ نوں لکھے گئے اک خط وچ لکھیا سی کہ یورپی پارلیمنٹ دے قوانین اُتے قائم پارلیمنٹ اسلامی قوانین دے منافی اے تے اس دا اجلاس نئيں ہوسکدا اے۔ پارلیمنٹ نوں تحلیل کرنے دی متعدد ناکام کوششاں دے بعد ، محمد علی شاہ ، جو ۳۰ مارچ ، ۱۹۰۶کو قاتلانہ حملے توں بچ گئے سن ، نے ۲ جولائی ، ۱۹۰۷کو پارلیمنٹ اُتے فوجی حملے تے تہران تے ہور شہراں وچ آئینی رہنماواں دی گرفتاری دا حکم دتا۔ بھانويں انہاں نے اک بیان وچ اعلان کيتا کہ انہاں دا ارادہ اے کہ اوہ مستقبل وچ نويں پارلیمنٹ تشکیل داں ، لیکن ایہ وعدہ بوہت سارے آئینی پرستاں دی نظر وچ پورا نئيں ہويا ، تے تبریز ، گیلان تے اصفہان وچ قائم سنجیدہ مزاحمت ، جسنوں نجف وچ نقل کرنے والےآں دی حمایت حاصل سی تے جلاوطن کيتا گیا سی۔ یورپ وچ دانشور۔ تے عثمانی شامل ہوئے۔ آئین ساز آخر کار محمد علی شاہ دا تختہ الٹنے تے تہران دی فتح توں آئینی نظام نوں زندہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔
اسی دے نال ہی ایران وچ آئینی انقلاب دے نال ، فارسی زبان وچ اک نويں ادبی لہر دا آغاز ہويا جس نے اس وقت دی سیاسی تے معاشرتی پیشرفتاں اُتے توجہ دتی۔ نويں ادبی لہر نے اک سیاسی قابو پالیا سی ، تے اس دور دے شاعراں تے ادیباں دی تخلیقات وچ حب الوطنی ، ظلم دے خلاف جدوجہد ، انصاف تے قانون دی حکمرانی جداں تصورات متعارف کروائے گئے سن ۔ کچھ لفظاں ، جو قدیم فارسی ادب وچ مستعمل نيں ، نے آئینی ادب وچ اک نواں رنگ لیا۔ اس عرصے دے دوران ، صحافت بہت مشہور ہوئی تے آزادی صحافت دی تعداد تے آزادی اِنّی زیادہ سی کہ آزاد کتاباں دی طباعت بوہت گھٹ ہوگئی۔ انہاں وچوں کچھ اشاعتاں نے سیاسی ظلم تے مذہبی تعصبات دے خلاف سخت موقف اختیار کيتا تے بہت سارے حامی تے مخالفین پائے گئے۔ پریس دے علاوہ ، اس عرصے دے دوران ، خفیہ اخبارات وی شائع ہوئے ، جو رات دے اخبار دے ناں توں جانے جاندے نيں۔ انہاں کتابچے دے پبلشر بنیادی طور اُتے سیاسی انجمناں سی۔ انجمناں نے اجلاساں تے لیکچرز دے ذریعے اپنے سیاسی عہدےآں دی وضاحت تے ترقی وی کيتی۔ اس تحریک نے ایران دی معاصر تریخ دے بعد دے واقعات اُتے نمایاں اثر ڈالیا ، تے بہت سالاں دے بعد وی ، اس دی یاد دے لئی تقریبات تے عناصر تاحال قائم نيں۔
ادوار دے زندہ بچ جانے والے ایڈیشن دے علاوہ ، انہاں تاریخی واقعات دے بے شمار ذرائع موجود نيں جو اس دے ہم عصر کچھ لوکاں دے روز مرہ دی تریخ دی پیداوار نيں۔ انہاں کتاباں وچ اک مشہور ایرانیاں دے ناظم الاسلام کرمینی دے بارے وچ بیداری دی تریخ اے ۔ اس دے کچھ آئینی ہم عصر ، جداں مہدی ملک زادہ تے احمد قصراوی نے وی برساں بعد واقعات لکھنا شروع کيتا۔ اُتے ، آئینی تحریک دے واقعات دا تاریخی تجزیہ ، سن ۱۹۵۰ دے بعد توں ، مؤرخین دے ظہور دے نال ہی ہويا۔ جداں کہ فیریدون آدمیت نے اپنے کماں وچ اس میدان وچ اک قسم دا تاریخی تجزیہ کیتا اے۔
اصطلاحات
[سودھو]لفظ مشروطہ فرانسیسی دا آئینی ترجمہ. لیکن اس دی اصل جڑ معلوم نئيں اے۔ عبد الہدی ہیری نے اسنوں ماخذ مصدر دا عربی لفظ سمجھیا ہے تے تقی ذادہ تے رضازادہ شفق نے اسنوں فرانسیسی لفظ لی چارٹ کے معنی چارٹر توں لیا اے۔ دھخدا دا مننا اے کہ آئین ، جس دا مطلب قانون دی حکمرانی اے ، کسی وی عربی یا فارسی بولی وچ عام نئيں سی تے عثمانی ترکاں نے اسنوں فارسی وچ متعارف کرایا سی۔ عہد قاجر دے کچھ افراد جداں سعد الدولہ تے صادق آغا تبریزی نے آئین نوں اک غلط فہمی سمجھیا تے ايسے لفظ آئین نوں استعمال کرنے نوں ترجیح دتی۔ [۱]
ہسٹوریگرافی تے کتابیات
[سودھو]آئین دے تاریخی ذرائع نوں تن قسماں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے۔ آئین دے وقت لکھی جانے والی کتاباں ، آئینی عہد دے متعدد سال بعد لکھی جانے والی کتاباں تے آئینی ہم عصر دے مصنفاں دیاں کتاباں۔ [۲]
ایرانی بیداری دی تریخ ناظم الاسلام کرمانی دی اک کتاب اے جو آئینی انقلاب دے وقت لکھی گئی سی۔ اوہ فروری ۱۹۰۳ توں ڈائری لکھ رہے نيں۔ یعنی ، ایہ آئینی انقلاب توں اک سال پہلے شروع ہويا سی تے اگست ۱۹۰۸تک جاری رہیا۔ ایہ نوٹ پہلی بار کوکب میگزین وچ حاشیہ دے طور اُتے شائع ہوئے سن تے کچھ سال بعد اک کتاب دے طور اُتے ۔ [۳] مصنف دا سید محمد صادق طباطبائی توں گہرا تعلق اے تے ايسے وجہ توں ، اوہ تبت بائی دی ملاقاتاں ، تقاریر تے آراء دے بارے وچ پہلے ہتھ توں معلومات دے اظہار وچ اک اہم وسیلہ نيں۔ اس کتاب وچ آئینی عہد دے پادریاں دے وچکار اندرونی تقسیم تے دھڑاں دی وی عکاسی ہُندی اے۔ اس کتاب توں ، دو تصحیح دی گئیاں نيں ، انہاں وچوں اک علی اکبر سعیدی سرجانی نے دی سن ۔ [۴]
آذربائیجان وچ انقلاب تے تبریز وچ ہونے والے فسادات دی تریخ محمد باقر ویجوہ دی اک کتاب اے ، جو تبریز دے آئینی لوکاں وچوں اک سی۔ اس کتاب وچ ، تبریز دے محاصرے دے واقعات دی تفصیل دتی گئی اے۔ [۵] ہور آئین نوں مسترد کرنے وچ شیخ فضل اللہ نوری نے تہران دے عوام وچ جو اعلانات تقسیم کيتے اوہ بعد وچ جناب شیخ فضل اللہ دے ذریعہ کتاباں دی کتاب دی شکل وچ شائع ہوئے۔ [۶]
آئینی مدت دے دوران غیر ایرانی مصنفاں دی لکھی ہوئی کتاباں وی موجود نيں ، انہاں وچ سب توں مشہور کتاباں اورنج (روسی وزارت خارجہ) ، دی بلیو (برطانوی دفتر خارجہ) ، ایران دی تریخ دی آئین ( ایڈورڈ براؤن ) ، تے ایرانی نيں۔ جبر ( مورگان ششتر )۔ [۷]
آئینی انقلاب دے تِیہہ سال بعد ، احمد قصراوی ، جو آئینی حامی واقعات دے وقت نوعمر سی ، نے کتاب لکھنے تے آئین دی تریخ لکھنے دا سوچیا۔ [۸] <i id="mwZQ">قصوروی کے ذریعہ ایران کی آئینی تاریخ</i> انہاں کتاباں وچوں اک اے جو زبانی حکایتاں تے مصنف دے مشاہدے دے استعمال دے لئی مشہور اے۔ اس کتاب وچ مصنف دا تجزیہ وی اے۔ اس کتاب وچ مصنف دی آئینی مدت دے دوران تبریز وچ ہونے والے واقعات اُتے اک خاص نگاہ اے۔ [۹] اس دے علاوہ ، قصراوی نے آذربائیجان دی اپنی ۱۸ سالہ تریخ وچ آئین سازی دے واقعات توں نمٹا اے۔
آئینی انقلاب دی تریخ دا ست جلداں دا مجموعہ ، جسنوں مہدی ملک زادہ ، جو مذہبی مذہب دی ملکہ دا بیٹا اے ، نے لکھیا اے ، اس موضوع اُتے تحقیقی ذرائع وچوں اک اے جس نوں اِنّی توجہ نئيں ملی جِنّی ایرانی آئین تے تریخ دی تریخ ایرانی بیداری دی تریخ ۔ اس دے مصنف ڈیموکریٹک پارٹی دے حامی سن ۔ [۱۰] ہور دو کتاباں جو آذربائیجان وچ ہونے والے واقعات توں متعلق نيں ، اوہ نيں ایران دی آئینی انقلاب وچ اسماعیل امیرخیزی دی تحریر آذربائیجان تے ستار خان تے کریم طہرزادہ بہزاد دی ازراہ بغاوت از آذربائیجان۔ امیرخیزی ستار خان دے قریبی سن تے تبریز دے محاصرے توں متعلق لڑائیاں وچ انہاں دے نال سن ۔ تہرزادہ آئینی مجاہدین دا وی اک ممبر سی ، جس دی دس ماہ تک تبریز دے محاصرے دی داستان تفصیل دے نال اے۔ [۱۱]
آئینی مورخین دی ہر نسل نے اس واقعے دے اک خاص پہلو اُتے توجہ دتی اے۔ ایڈورڈ براؤن ، اک لبرل اسکالر ، نے مغرب دے مقابلے وچ ایرانی عوام دی جمہوری کامیابیاں اُتے توجہ دتی ، لیکن آئین سازاں دے مذہبی تے نظریاتی اختلافات اُتے توجہ نئيں دتی ، حالانکہ اوہ انہاں توں واقف سی۔ احمد قصراوی نے انقلابی تنظیماں تے خاص طور اُتے تبریز آئین سازاں دے لئی ہمدردی داستان پیش کيتی ، جو خود وی سماجی جمہوری نظریات توں متاثر سن ۔ براؤن دے برعکس ، قصراوی نے دانشورانہ آئین سازاں دے نال آئین مخالف علمائے کرام دے محاذ آرائیاں نوں خطاب کيتا ، لیکن بنیاد پرست آئینی پرستاں دی ناراضگی دا ذکر نئيں کيتا۔ ملک زادہ تے دولت آبادی نے وی مذہبی تعصب دے خوف توں آئینی رہنماواں دی خفیہ مذہبی تے نظریاتی وابستگی دا انکشاف نئيں کيتا۔ [۱۲]
۱۹۵۰ دی دہائی توں ، تریخ دے اسکالرز دی آمد دے نال ہی ، آئینی تریخ اُتے ایداں دے کم تخلیق ہوئے جو تجزیاتی پہلو رکھدے سن تے واقعات نوں "محض" بیان نئيں کردے سن ۔ انہاں محققاں وچوں اک فیریدون ادمیت اے ، جو اس شعبے وچ متعدد کم کرچکی اے تے اس نے بوہت سارے پہلے ہتھوں توں اپنے کماں وچ پہلی بار پرنٹ یا خطاطی دا مطالعہ کيتا اے۔ [۱۳] رحیم رئیس نواں تے باقر مومنی اپنے کماں وچ کھبے بازو دے طبقاتی نقطہ نظر توں آئینی تحریک دے معاشی تے معاشرتی پہلوآں توں نمٹتے نيں۔ [۱۴]
احمد اشرف نے آئینی مورخین دے نقطہ نظر نوں دو عام قسماں وچ تقسیم کيتا اے ، "آئین دے حامی" تے "آئینی مخالف" ، جنہاں وچوں ہر اک نوں دو ذیلی زمرے وچ تقسیم کيتا گیا اے۔ انہاں دے خیال وچ ، آئین دے سب توں مشہور مورخین ، جداں نجمالاسلام کرمینی ، یحییٰ دولت آبادی ، ایم ملک زادہ ، احمد کسراوی تے فریڈون انسانیت ، راویاں کو آزاد خیال تے آزاد خیال مشروتھنڈ۔ لیکن آئین وچ سوشلسٹ حامی وی نيں جو اسنوں جاگیرداری نظام دے خلاف بورژوا انقلاب دے طور اُتے دیکھدے نيں۔ کچھ دا کہنا اے کہ اس انقلاب نے جاگیردارانہ تعلقات نوں ختم کرنے دے خواہاں نتائج اُتے پوری طرح قابو نئيں پایا ، بلکہ بعد دے ادوار وچ سرمایہ دارانہ تعلقات دی ترقی دی راہ ہموار کردتی۔ باقر مومینی انہاں مورخین وچ شامل نيں۔ [۱۵] آئین مخالف مورخین وی وڈے پیمانے اُتے سیاسی قدامت پسنداں تے مذہبی قدامت پسنداں وچ منقسم نيں۔ سیاسی قدامت پسند ، جداں محمود محمود تے ابراہیم صفائی ، اس آئین نوں ملک دے دانشوراں تے علمائے کرام نوں دراندازی کرنے تے ایران دے قومی اختیار نوں نشانہ بنانے دی برطانوی سازش دی پیداوار دے طور اُتے دیکھدے نيں۔ مذہبی قدامت پسند اکثر شیخ فضل اللہ نوری توں وی وابستہ رہندے نيں ، جو آئین نوں اسلامی قانون دے خلاف تے "جائز" سمجھدے نيں۔ یعنی ، اوہ اسلام دی حکمرانی نوں اہل سمجھدا سی۔ حزب اختلاف دے دونے گروہ آئین نوں انگریزاں دا کارنامہ سمجھدے نيں ، لیکن سیاسی قدامت پسند پادریاں نوں دیکھدے نيں ، تے مذہبی قدامت پسند دانشوراں نوں برطانوی اداکار دے طور اُتے دیکھدے نيں۔ [۱۶]
جمہوریت دے خلاف پروپیگنڈا تے مراجع دا جواب
[سودھو]اساس این مجلس محترم مقدس بر امور مذکور مبتنی است. بر هر مسلمی سعی و اهتمام در استحکام و تشیید این اساس قویم لازم، و اقدام در موجبات اختلال آن محاده و معانده با صاحب شریعت مطهره علی الصادع بها و آله الطاهرین افضل الصلاه و السلام، و خیانت به دولت قوی شوکت است.الاحقر نجل المرحوم الحاج میرزا خلیل قدس سره محمد حسین، حررّہ الاحقر الجانی محمد کاظم الخراسانی، من الاحقر عبدالله المازندرانی [۲۰]
’’پارلیمنٹ دی بنیاد اسلام دے اصولاں اُتے رکھی گئی اے، لہٰذا ہر مسلمان اُتے فرض اے کہ اوہ اس دی حمایت کرے۔ تے جو لوک اسےناکام بنانے دی کوشش کردے نيں، انہاں کایہ عمل شریعت دے منافی اے ۔‘‘- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔
جمہوری تحریک دے آغاز وچ شیخ فضل اللہ نوری نجف دے مراجع تقلید دی حمایت کردے رہے۔ اُتے جدوں نويں بادشاہ محمد علی شاہ قاجار نے جمہوریت نوں ختم کرنے تے فوجی تے غیر ملکی حمایت توں اپنی مطلق العنان حکومت دوبارہ قائم کرنے دا فیصلہ کیا، تاں شیخ فضل اللہ نے انہاں دا نال دینا شروع کر دتا۔ [۲۱]
دراں اثنا نويں بادشاہ نے سمجھ لیا سی کہ اوہ شاہ توں وفاداری دے ناں اُتے آئینی جمہوریت نوں ختم نئيں کر سکدے نہ اس طرح پرانا دور واپس لا سکدے نيں، اس لئی انہاں نے مذہب دا کارڈ استعمال کرنے دا فیصلہ کيتا۔ [۲۲] نوری اک امیر تے اعلیٰ درجے دے درباری سن ۔ [۲۳] انہاں نے پارلیمنٹ دے ادارے دی بنیاداں نوں نشانے اُتے رکھ لیا۔ انہاں نے اپنے پیروکاراں نوں نال لے کے ۲۱ جون ۱۹۰۷ نوں شاہ عبدالعظیم دے مزار اُتے دھرنا شروع کر دیاجو ۱۶ ستمبر ۱۹۰۷ تک جاری رہیا۔ اپنے ایجنڈے نوں اگے ودھانے دے لئی مذہب دے تصور نوں اک مکمل ضابطہ حیات دے طور اُتے پیش کیاجس وچ جدید دور دے ہر سوال دا جواز پہلے توں موجود سی۔ انہاں نے کہیا کہ جمہوریت "کیمسٹری، فزکس تے غیر ملکی زباناں دی تعلیم" دی اجازت دے گی، جس دے نتیجے وچ الحاد پھیلے گا۔ [۲۴] اپنی گلاں نوں ملک دے گوشہ و کنار تک پہنچانے دے لئی انہاں نے اک پرنٹنگ پریس خریدیا اوراک اخبار "روزنامہ شیخ فضل اللہ" شروع کيتا تے چھوٹے چھوٹے کتابچے شائع کيتے۔ [۲۵] اس دا خیال سی کہ حکمران خدا دے علاوہ کسی ادارے دے سامنے جوابدہ نئيں اے تے لوکاں نوں اختیارات نوں محدود کرنے یا بادشاہ دے طرز عمل اُتے سوال اٹھانے دا کوئی حق نئيں اے۔ انہاں نے اعلان کيتا کہ جمہوری طرز حکومت کیتی حمایت کرنے والے بے ایمان تے بدعنوان تے مرتد نيں۔ [۲۶] انہاں نے سوانیاں دی تعلیم دی شدید مخالفت کيتی تے کہیا کہ کُڑیاں دے اسکول بدکاری دے اڈے نيں۔ [۲۷] اس دے نال نال انہاں نے جدید صنعت دے لئی فنڈز مختص کرنے، جدید طرز حکمرانی، اقلیتاں دے لئی مساوی حقوق تے آزادی صحافت دی وی مخالفت کيتی۔ انہاں دا مننا سی کہ لوک مویشی نيں، لیکن کھلا تضاد ایہ اے کہ اوہ انہاں مسلم بھائیاں نوں بیدار وی کرنا چاہندے سن ۔ [۲۸]
جمہوریت مخالف مولویاں نے لوکاں نوں تشدد اُتے وی اکسایا تے پارلیمنٹ دے باہر جلسہ کردے ہوئے نوری گروپ دے اک مولوی نے کہیا کہ پارلیمنٹ دے نیڑے جانا زنا، چوری تے قتل توں وی وڈا گناہ اے۔ [۲۹] زنجان وچ ملیا قربان علی زنجانی نے چھ سو غنڈےآں دی اک فوج نوں جمع کيتا جنہاں نے جمہوریت دے حامی تاجراں دی دکاناں لوٹ لاں تے کئی دناں تک شہر اُتے قبضہ کر کے نمائندے سعد السلطنہ نوں قتل کر دتا۔ [۳۰] نوری صاحب نے جمہوریت دے حامیاں نوں ہراساں کرنے دے لئی جرائم پیشہ گروہاں نال رابطہ کر کے کرائے دے غنڈےآں نوں بھرتی کيتا۔ ۲۲ دسمبر ۱۹۰۷ نوں نوری اک ہجوم دی قیادت کردے ہوئے توپخانہ اسکوائر دی طرف گئے تے تاجراں اُتے حملہ کيتا تے دکاناں نوں لُٹ لیا۔[۳۱] بادشاہ تے جاگیرداراں توں نوری دے تعلقات نے انہاں دے جنون نوں ہور تقویت دی۔ حتیٰ کہ انہاں نے مدد دے لئی روسی سفارت خانے نال رابطہ کيتا تے انہاں دے آدمیاں نے مسیتاں وچ جمہوریت دے خلاف تقریراں کاں، جس دے نتیجے وچ افراتفری پھیل گئی۔ [۳۲] اس معاملے وچ آخوند خراسانی توں مشورہ کيتا گیا تے ۳۰ دسمبر ۱۹۰۷ نوں اک خط وچ تِناں مراجع نے کہیا: [۳۳]چون نوری مخل آسائش و مفسد است، تصرفش در امور حرام است.پر، نوری نے اپنی سرگرمیاں جاری رکھن تے چند ہفتےآں بعد آخوند خراسانی تے باقی دو مراجع نے انہاں نوں تہران توں کڈے جانےکا فتویٰ دے دتا: [۳۵]محمد حسین (نجل) میرزا خلیل، محمد کاظم خراسانی، عبدالله مازندرانی [۳۴]
"چونکہ نوری مصیبت تے فتنہ دا باعث اے، اس لئی اس دا کسی وی معاملے وچ دخل دینا حرام اے۔"- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔
رفع اغتشاشات حادثه و تبعید نوری را عاجلاً اعلام.الداعی محمد حسین نجل المرحوم میرزا خلیل، الداعی محمد کاظم الخراسانی، عبدالله المازندرانی [۳۶]
"امن بحال کرن تے نوری نوں جلد از جلد شہر بدر کرن۔"- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔
جہاں تک نوری دے استدلال دا تعلق اے، آخوند خراسانی نے شاہ عبدالعظیم دے مزار اُتے لگے ہوۓ مجمعے دی سب ایرانیاں اُتے اپنی راۓ تھوپنے دی کوشش دا الزامی رد کردے ہوۓ کہیا کہ اوہ "بہارستان چوک اُتے موجود پارلیمنٹ" دی حمایت کردے نيں۔ [۳۷]
شیعہ اسلام وچ امام دی غیبت توں مراد اس عقیدے دی طرف اشارہ اے کہ امام مہدی ، جو کہ اسلام دے پیغمبر محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی نسل توں پیدا ہوۓ نيں ، اک دن حضرت عیسیٰ دے نال آئیاں گے تے عالمی انصاف قائم کرن گے۔ آخوند خراسانی تے انہاں دے ساتھیاں نے امام دی غیر موجودگی وچ مذہبی سیکولرازم دا اک نظریہ پیش کیا، جو اج وی شیعہ مدارس وچ غالب اے تے جس دے مطابق مذہبی رہنما اپنی مذہبی حیثیت دی بنیاد اُتے کوئی سیاسی عہدہ قبول نئيں کردے۔ ایہ نظریہ آیت الله خمینی دے نظریہ ولایت مطلقہ فقیہ دے برعکس اے تے اس دے مطابق مثالی حکمران یعنی امام مہدی دی عدم موجودگی وچ سیکولر جمہوریت بہترین دستیاب آپشن اے۔ مثالی حکمران یعنی امام مہدی دی غیبت وچ جمہوریت اک کامل نظام نئيں لیکن غیر معصوم دی آمریت توں بہتر اے۔ [۳۸] اوہ آئینی جمہوریت دی مخالفت نوں امام مہدی دے خلاف بغاوت سمجھدے نيں۔ [۳۹] انہاں نے آئینی جمہوریت دی مکمل حمایت دا اعلان کيتا اورکہیا کہ "جمہوری آئین دی بنیاداں" اُتے اعتراض غیر اسلامی اے۔ [۳۰] آخوند دے مطابق، "اک صحیح مذہب انساناں دے اعمال تے کردار اُتے پابندیاں عائد کردا اے "، جو کہ مقدس متن یا منطقی استدلال توں سمجھی جاندیاں نيں تے ایہ پابندیاں بنیادی طور اُتے استبداد نوں روکنے دے لئی نيں۔ [۴۰]ان کاکہنا اے کہ اسلامی نظام حکومت اس وقت تک قائم نئيں ہو سکدا جدوں تک کہ امام معصوم حاضر نہ ہوئے۔ غیبت امام وچ مناسب قانون سازی توں ریاستی جبر نوں کم کرنے، امور دے بہتر انتظام تے امن و سلامتی نوں برقرار رکھنے دی کوشش ہی دی جا سکدی اے۔ انہاں نے کہیا : [۴۱]"شیعہ عقیدہ دے مطابق صرف امام معصوم نوں حکومت کرنے، لوکاں دے معاملات چلانے، مسلم معاشرے دے مسائل نوں حل کرنے تے اہم فیصلے کرنے دا حق حاصل اے۔ جداں کہ انبیاء علیہم السلام دے زمانے وچ سی یا امیر المومنین علی علیہ السلام دی خلافت دے زمانے وچ سی تے جداں کہ امام مہدی علیہ السلام دے ظہور تے واپسی دے وقت ہوئے گا۔ جے سیاسی ولایت مطلقہ معصوم دے علاوہ کسی دے پاس ہوئے تاں ایہ غیر اسلامی حکومت ہوئے گی۔ چونکہ ایہ غیبت دا زمانہ اے، اس لئی دو طرح دی غیر اسلامی حکومتاں ہو سکدیاں نيں: پہلی نسبتاً عادلانہ جمہوریت جس وچ لوکاں دے معاملات ایماندار تے پڑھے لکھے لوکاں دے ہتھ وچ ہاں تے دوسری ظالم حکومت کہ جس وچ اک آمر نوں مطلق اختیارات حاصل ہُندے نيں۔ لہٰذا شریعت تے عقل دونے دی رو توں عدل ظلم توں بہتر اے۔ انسانی تجربے تے محتاط غور و فکر توں ایہ گل واضح ہو گئی اے کہ جمہوریت ریاست دے جبر نوں کم کردی اے تے چھوٹی برائی نوں ترجیح دینا واجب اے۔"
- محمد کاظم خراسانی
فارسی: سلطنت مشروعه آن است کہ متصدی امور عامه ی ناس و رتق و فتق کارهای قاطبه ی مسلمین و فیصل کافه ی مهام به دست شخص معصوم و موید و منصوب و منصوص و مأمور مِن الله باشد مانند انبیاء و اولیاء و مثل خلافت امیرالمومنین و ایام ظهور و رجعت حضرت حجت، و جے حاکم مطلق معصوم نباشد، آن سلطنت غیرمشروعه است، چنان کہ در زمان غیبت است و سلطنت غیرمشروعه دو قسم است، عادله، نظیر مشروطه کہ مباشر امور عامه، عقلا و متدینین باشند و ظالمه و جابره است، مثل آنکه حاکم مطلق یک نفر مطلق العنان خودسر باشد. البته به صریح حکم عقل و به فصیح منصوصات شرع «غیر مشروعه ی عادله» مقدم است بر «غیرمشروعه ی جابره». و به تجربه و تدقیقات صحیحه و غور رسی های شافیه مبرهن شده که نُه عشر تعدیات دوره ی استبداد در دوره ی مشروطیت کمتر میشود و دفع افسد و اقبح به فاسد و به قبیح واجب است.[۴۲]
- محمد کاظم خراسانی
آخوند دے نزدیک "جداں کہ شریعت مقدسہ تے مذہب دی تعلیمات توں واضح اے "، اک اسلامی حکومت صرف معصوم امام ہی تشکیل دے سکدے نيں۔[۴۳] آقا بزرگ تہرانی دے بقول آخوند خراسانی کہندے سن کہ جے کسی وی دور وچ صحیح معنےآں وچ اسلامی حکومت دے قیام دا امکان ہوئے تاں خدا امام زمانہ دی غیبت نوں ختم کردے گا۔ اس لئی آخوند نے فقیہ دی حکومت دے خیال نوں باطل قرار دتا۔[۴۴] آخوند دے مطابق شیعہ فقہا نوں جمہوری اصلاحات دی حمایت کرنی چاہیے۔ اوہ اجتماعی عقل نوں فردی عقل اُتے ترجیح دیندے نيں تے فقیہ دے کردار نوں اک مومن دے ذاتی زندگی دے معاملات وچ مذہبی رہنمائی فراہم کرنے تک محدود سمجھدے نيں۔ [۴۵] اوہ جمہوریت دی تعریف اک ایداں دے نظام حکمرانی دے طور اُتے کردے نيں جو ریاست دے سربراہ تے سرکاری ملازمین اُتے کلی "حدود تے شرائط" نافذ کردا اے تاکہ اوہ انہاں حداں دے اندر کم کرن جو قوم دے ہر فرد دے لئی یکساں ہون۔ آخوند دا خیال اے کہ جدید سیکولر قوانین روايتی مذہب دی حفاظت کردے نيں۔ اوہ اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ مذہبی احکام تے مذہب دے دائرہ توں باہر دے قوانین دونے ہی "ریاستی استبداد" دا مقابلہ کردے نيں۔[۴۶] آئین سازی دا تصور "انساناں دی موروثی تے فطری آزادیاں" دے دفاع دے اصول اُتے قائم اے اوراس دے برعکس مطلق طاقت مطلق بدعنوانی دا موجب بن دے قوم دی صلاحیتاں دے بھرپور اظہار دا راستہ بند کر دیندی اے۔ [۴۷]
نوری نے شریعت دی تشریح اپنی انا تے تنگ نظری دی بنیاد اُتے کی، جدوں کہ آخوند خراسانی گہری ہمہ جانبہ تحقیق دے بعد کوئی رائے قائم کردے تے معاشرے وچ مذہب توں وابستگی نوں اک فرد یا اک تشریح دی پیروی توں بالاتر سمجھدے سن ۔ [۴۸] جوری نے شریعت نوں اک جدید معاشرے دے تحریری آئین دے نال خلط ملط کیا، لیکن آخوند خراسانی دونے دے فرق تے دائرہ کار نوں سمجھدے سن ۔ [۴۹]
سزاۓ موت
[سودھو]به عموم ملت ایران، حکم خدا را اعلام می داریم، الیوم همت در دفع این سفاک جبار، و دفاع از نفوس و اعراض و اموال مسلمین از اهم واجبات، و دادن مالیات به گماشتگان او از اعظم محرمات، و بذل جهد و سعی بر استقرار مشروطیت به منزله جہاد در رکاب امام زمان ارواحنا فداه، و سر موئی مخالفت و مسامحه به منزله خذلان و محاربه با آن حضرت صلوات الله و سلامه علیه است. اعاذ الله المسلمین من ذلک. انہاں شا الله تعالیٰ16 جولائی ۱۹۰۹ نوں شاہ نوں معزول کر دتا گیا تے جمہوریت بحال ہوئی۔ نوری نوں گرفتار کيتا گیا، مقدمہ چلایا گیا تے " بدعنوانی تے بغاوت" دا مجرم ثابت ہونے اُتے سزاۓ موت سنیا دتی گئی۔ [۵۲]الاحقر عبدالله المازندرانی، الاحقر محمد کاظم الخراسانی، الاحقر نجل الحاج میرزا خلیل [۵۱]
"ایرانی قوم دی شرعی ذمہ داری ایہ اے: اج اس ظالم غاصب نوں نیست و نابود کرنے دی کوشش کرنا تے مسلماناں دی جان، مال تے عزت دی حفاظت کرنا سب توں وڈا واجب اے۔ اس حکومت دے افسراں نوں ٹیکس دینا گناہ کبیرہ اے۔ جمہوریت دی بحالی دے لئی کم کرنا اِنّا ہی چنگا اے جِنّا امام مہدی دے مقصد دے لئی لڑنا تے آئین دی مخالفت کرنا انہاں دے لشکر توں نکل جانے دے مترادف اے۔ خدا اسيں سب دی مدد کرے۔"- مرزا حسین تہرانی، محمد کاظم خراسانی، عبداللہ مازندرانی۔
ذرائع
[سودھو]آزادی فکر
[سودھو]یورپ وچ ایرانیاں دی تعلیم عباس مرزا تے فرہانی دے نائب دے دور وچ شروع ہوئی۔ جو ایرانی یورپ گئے سن اوہ پہلے ایرانی سن جو آزادی دے نظریات تے قومی حکومت دے اصولاں توں واقف سن ۔ [۵۳] انہاں افراد وچوں اک مرزا صالح شیرازی نيں ، جو ایران وچ فارسی کتاباں دا پہلا پرنٹنگ ہاؤس تے پہلے اخبار دا بانی نيں۔ اپنے سفر نامے وچ ، انہاں نے برطانیہ وچ پارلیمانی حکومت ، قانون ، عدلیہ ، یونیورسٹی ، اسپتال تے ہور سیاسی ، معاشی ، صنعتی تے معاشرتی ڈھانچے دے بارے وچ اپنے مشاہدات نوں بیان کيتا۔ [۵۴] اپنے سفر نامے وچ ، انہاں نے برطانیہ نوں اک "صوبہ آزادی" دے طور اُتے حوالہ دتا جس وچ برطانوی حکومت نے چھ مہینےآں تک اسنوں ہٹانے دے لئی کوشش کيتی ، لیکن بادشاہ توں بھکاری تک ناکام رہیا ، تے اس دی ہر خلاف ورزی دی سزا دتی جائے گی۔ [۵۵] مرزا صالح اپنے سفر نامے وچ فرانسیسی انقلاب دی تفصیل وی پیش کردے نيں ، جو فریڈون آدمیت دے مطالعے توں پتہ چلدا اے کہ اس تاریخی واقعے دے بارے وچ کِسے ایرانی دا پہلا حوالہ اے۔ [۵۶]
یورپی ملکاں دے نال ایران دے خارجہ تعلقات دی ترقی دے نال ، مختلف افراد نے بیرون ملکاں دا سفر کيتا تے انہاں ملکاں دی پیشرفت نوں نیڑے توں دیکھیا۔ انہاں نے اپنے مشاہدات دی تفصیل اپنے سفری تھانواں تے نوٹ وچ لکھی۔ ۱۲۰۷ وچ ، ایران توں اک وفد ماسکو دا سفر کيتا تے روسی سماجی سہولیات دا دورہ کيتا ، جنہاں وچ اسپتالاں ، فوجی اسکولاں ، سائنسی ادارےآں ، یونیورسٹیاں تے فیکٹریاں سمیت شامل نيں۔ بورڈ دی سربراہی کھسرو مرزا نے دی سی ، تے مرزا تقی خان فرہانی (جو حالے تک جوان سن تے حالے صدر نئيں بنے سن ) بورڈ وچ سن ۔ مرزا مصطفیٰ خان ، جو سکریٹری جو اس وفد دے سکریٹری سن ، نے اس سفر دی تفصیل لکھی۔ [۵۷]
مغربی دنیا دے نال انہاں مقابلےآں دا نتیجہ اشرافیہ دے اک گروپ دی تربیت سی ، جنہاں وچوں تن انسانیت دے مطابق ، یعنی ، ایران وچ اصلاحات دے آغاز تے ایرانیاں دی بیداری اُتے مرزا طغی خان فرہانی ، مرزا حسین خان سپہ سالار تے مرزا ملک خان تے انہاں دے رشتہ داراں تے پیروکاراں دے حلقے نے نمایاں اثر ڈالیا۔ [۵۸]
ایرانی بیداری
[سودھو]احمد قصراوی آئین دے ماخذ نوں "ایرانیاں دی بیداری" سمجھدے نيں۔ قصراوی دا مطلب ایرانیاں دی بیداری ، انہاں دی پسماندگی توں آگاہی ، ترقی یافتہ ملکاں دے مقابلہ وچ کمزوری تے آمرانہ حکمرانی دے خلاف احتجاج توں اے۔ ایران دی آئینی تریخ توں متعلق اپنی کتاب وچ ، اوہ وضاحت کردے نيں کہ نادر شاہ دے قتل دے بعد ، ایران دے زوال دا عمل شروع ہويا ، جدوں کہ مغرب وچ وڈی تبدیلیاں آئیاں ۔ فرانسیسی انقلاب ، نپولین بوناپارٹ دی فتوحات ، عوامی تحریک ، نويں ایجادات ، فوجی پیش قدمی ، وغیرہ۔ دنیا دی دو وڈی طاقتاں۔ یعنی ، برطانیہ تے روس ایران دی شمالی تے جنوبی سرحداں اُتے نمودار ہوئے ، لیکن قار بادشاہاں دے دور حکومت وچ انہاں تمام حکومتاں دے نال ہونے والی تمام جنگاں وچ ، ایرانی فوج نوں شکست ہوئی تے ایران اپنی سرزمین دا کچھ حصہ کھو بیٹھیا۔ بھانويں اصلاحات دا آغاز کچھ قار وزرائے اعظم ، جداں فرہانی ، امیر کبیر ، تے حسین سیپاحسالر نے کيتا سی ، لیکن ایہ اصلاحات انہاں دے خاتمے دے نال کدرے نئيں ودھ سکن۔ اگلے مرحلے وچ ، سید جمال الدین اسدآبادی تے مرزا ملککمخان جداں مفکرین نے عوام نوں روشن کيتا ، تے آخر کار تمباکو دی تحریک جداں ایرانی بیداری دی پہلی علامت بن دے ابھری۔ قصراوی اخبارات تے رسالےآں دی اشاعت ، عبدالرحیم طالبوف تے زین العابدین مراغی دی تخلیقات ، اسکولاں دی ترقی تے عالمی واقعات وچ لوکاں دی دلچسپی نوں اس فکری تبدیلی دی علامت سمجھدے نيں۔ قصوروی توں پہلے ایڈورڈ براؤن تے ناظم الاسلام کرمینی وی آئین دی جڑاں نوں ایرانیاں دی بیداری سمجھدے سن ۔ [۵۹]
میرزا ملکم خان ، جو فرانس وچ فری میسنری تنظیم توں واقف سن ، نے ایران وچ اک خفیہ تنظیم قائم کيتی جس نوں فرسٹینگ ہاؤس کہیا جاندا اے ، جس وچ بہت سارے اصلاح پسنداں تے ماہرین تعلیم نے شرکت کيتی۔ ایتھے تک کہ ناصرالدین شاہ ابتدا وچ ہی اس دے بارے وچ اُتے امید سن ، تے کچھ قجر شہزادے اس دے ممبر بن گئے سن ۔ اُتے جلد ہی انھاں اصلاحات دے پھیلاؤ دا اندیشہ ہويا تے انہاں نے ملککم خان نوں جلاوطن کردتا۔ [۶۰]
ویہويں صدی دے موقع اُتے ، روس دے صنعتی شہراں وچوں اک باکو ، آذربائیجان ، ایران توں آنے والے موسمی کارکناں دی میزبانی کردا سی۔ ۱۲۷۹ ش ھ (۱۹۰۰ ء) وچ باکو وچ اک لکھ دے نیڑے ایرانی مزدور رہندے سن ، جنہاں وچ زیادہ تر کسان تے عام مزدور سن ۔ روس اس وقت مزدوراں دی جدوجہد دا مرکز سی تے ایرانی کارکناں نے انہاں سیاسی تحریکاں وچ مشاہدہ کيتا تے ایتھے تک کہ اس وچ حصہ لیا۔ انہاں کارکناں وچوں کچھ باکو وچ سیکولر سوشلسٹ فرقے وچ شامل ہوئے سن ۔ ایران واپسی اُتے ، اوہ انقلابی نظریات دے علمبردار تے پھیلانے والے سن ۔ [۶۱]
روس وچ ۱۹۰۵ دے انقلاب دے پھیلنے توں خطے تے دنیا وچ انقلابات تے اہم تحریکاں متاثر ہوئیاں۔ حسن تغیزادہ ، سیسل اسپرنگ رائس (ایران وچ برطانوی سفیر) ، ایوان الیسیویچ زینوویف (روسی سفارتکار) تے ایڈورڈ براؤن انہاں افراد وچ شامل نيں جنھاں نے سن ۱۹۰۵ دے روسی انقلاب تے ایرانی آئینی انقلاب دے وچکار رابطے اُتے زور دتا اے۔ اس انقلاب دا اثر قفقاز دے خطے اُتے واضح تے گہرا سی ، تے ایرانی جو کم تے کاروبار دے لئی اس خطے وچ آئے تے اوتھے جانے والے علم تے تعلقات دی مدد توں آئینی انقلاب وچ اپنا کردار ادا کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ جداں کہ بعد دے سالاں وچ ، جارجیائی ، آذری تے ارمینی انقلابی ایرانی دستہ سازاں دی مدد نوں پہنچے۔ [۶۲]
متوسط طبقے دا عروج
[سودھو]آبراہمیان نے وسط تے انیہويں صدی دے آخر وچ ایران وچ دو قسم دے مڈل کلاس دے قیام دی وضاحت کيتی اے : اک: روايتی مڈل کلاس ، جو تاجراں اُتے مشتمل سی تے روايتی معیشت تے اسلامی نظریے توں تعلقات نوں برقرار رکھدے ہوئے ، بیرونی دنیا دے نال معاشی تعلقات دے ذریعے۔ ، آہستہ آہستہ درد اُتے قابو پا لیا۔ تے انہاں دی عام پریشانیاں دا ادراک کيتا۔ تے اک ہور ، دانشور طبقہ ، جو جدید تعلیمی ادارےآں توں فکری تے نظریاتی رابطے تے رابطے تے نويں نظریات تے نويں ملازمتاں دے ابھردے ہوئے پیدا ہويا سی۔ [۶۳]
معاشی رکاوٹ
[سودھو]ایران ، جو صفوی دے دور وچ خطے وچ تجارت دا مرکز سی ، یورپی تے روسی معاشی طاقتاں دے عروج دے نال ، اسنوں آہستہ آہستہ عالمی سرمایہ دارانہ مارکیٹ دے حاشیے اُتے دھکیل دتا گیا۔ غیر ملکی کمپنیاں دی آمد دے نال ، چند وڈے تاجراں دی رعایت دے نال ، باقی بزنس مین عملی طور اُتے انہاں کمپنیاں دے دلال بن گئے۔ برطانوی تے روسی تجارتی کمپنیاں دی منگ دی وجہ توں زرعی خام مال جداں کٹن ، چاول تے افیون وچ تجارت وچ وادھا ہويا ، تے اس دی بجائے ٹیکسٹائل تے ریشم ورگی مصنوعات وچ تجارت وچ وادھا ہويا۔ تاجراں تے چھوٹے تاجراں نے اپنی معاشی طاقت کھو دتی ، تے وڈے تاجراں نے زرعی اراضی خریدنے تے زیادہ منگ والی فصلاں دی کاشت کرنا شروع کردتی جس دی وجہ توں اوہ زرعی مصنوعات برآمد کرنے وچ حاصل ہوئے۔ ايسے وجہ توں ، ایران جو ہمیشہ گندم تے جو دا برآمد کنندہ رہیا اے ، ویہويں صدی دے آغاز وچ انہاں مصنوعات دا پہلا درآمد کنندہ بن گیا۔ [۶۴]
انیہويں صدی دے دوسرے نصف حصے وچ ، ناصرالدین شاہ قاجار نے برطانویاں تے روسیاں نوں متعدد مراعات داں تے اس دوران غیر ملکی سرمایہ کاری دا حجم صفر توں ودھ کے ۱۲ ملین پاؤنڈ ہو گیا ۔ انہاں مراعات توں حاصل ہونے والی رقم ، ادھار دے نال نال ، مختلف استعمالات وچ گئياں ، انہاں وچوں اک شاہی دربار تے بادشاہ دے یورپ جانے دے زیادہ اخراجات سن ۔ انہاں محصولات دا اک ہور اہم حصہ افراط زر توں لڑنے دے لئی استعمال ہويا ، جو مختلف وجوہات دی بناء اُتے تشکیل دتا گیا ، جس وچ چاندی دی عالمی قیمت وچ کمی وی شامل اے۔ ۱۲۲۹ توں ۱۲۷۹ تک ، قیمتاں وچ ۶۰۰ فیصد وادھا ہويا۔ [۶۵] تمباکو دی رعایت دی منسوخی دے نتیجے وچ وی ایرانی حکومت برطانوی کمپنی نوں معاوضے دی ادائیگی دے لئی رائل بینک توں پنج لکھ ڈالر قرض لینے پر مجبور ہوگئی ، جو ملک دا پہلا وڈا غیر ملکی قرضہ سی۔ [۶۶] ہور ۱۲۷۹ تے ۱۲۸۱ وچ ، روس توں ۲٫۴ تے ۱۰ لکھ پاؤنڈ دے دو قرض لئے گئے سن ، جو پچھلے برطانوی قرضے دی ادائیگی دے لئی استعمال ہُندے سن تے مظفرالدین شاہ دے تن مہنگے دورے یورپ گئے سن ۔ ایران نے وی روس دی منظوری دے بغیر کسی وی ملک دے نال مذاکرات نہ کرنے دا وعدہ کيتا۔ [۶۷]
۱۲۷۰ شمسی سال دے بعد دے سال ایرانی حکومت دے لئی معاشی پریشانیاں دے شدت دے سال سن ۔ اک طرف ، اعلیٰ افراط زر نے زمینی ٹیکس دی قدر نوں کم کردتا ، تے دوسری طرف ، چاندی دی عالمی قیمت وچ کمی توں پاؤنڈ سٹرلنگ دے مقابلے وچ قرآن دی قدر وچ زبردست کمی واقع ہوئی۔ انہاں مسائل نے ایرانی عدالت نوں بالترتیب ۱۲۷۹ تے ۱۲۸۱ وچ روسی حکومت توں ویہہ لکھ تے دس لکھ پاؤنڈ ادھار لینے اُتے مجبور کيتا۔ مملکت ایران ، جس نے اپنی آمدنی وچ وادھا کرنے دی کوشش کيتی سی ، جوزف نوز دی خدمات حاصل کرکے ۱۲۷۷ وچ اپنی کسٹمز محصولات نوں ۲۰۰٬۰۰۰ ڈالر توں ودھیا کر ۱۲۸۳ وچ ۶۰۰٬۰۰۰ ڈالر کردتی گئی سی۔ [۶۸] ۱۲۸۴ وچ ، اقتصادی بحران ایران نوں پيا۔ ہیضے دی وباء ، زرعی مصنوعات دی ناقص فصل ، تے روس-جاپان جنگ تے اس دے نتیجے وچ روسی انقلاب دی وجہ توں شمال وچ تجارت وچ کمی اس بحران دی وجوہات سی۔ کھانے دی قیمتاں وچ تیزی توں وادھا ہويا۔ جداں کہ اس سال دی پہلی سہ ماہی وچ تہران ، تبریز ، رشت تے مشہد دے شہراں وچ ، چینی تے چینی ۳۳ فیصد تے گندم وچ ۹۰٪ مہنگی ہوگئی ، کسٹم دی آمدنی وچ کمی واقع ہوئی تے حکومت نوں نويں قرضےآں دی درخواست منظور نئيں ہوئی۔ حکومت تاجراں اُتے محصولات ودھانے تے مقامی قرضےآں دی ادائیگی وچ تاخیر کرنے اُتے مجبور سی۔ ایہ فسادات عوامی احتجاج دا باعث بنے تے بالآخر اگست ۱۲۸۵ دے انقلاب تے آئینی فرمان دے اجراء دا باعث بنے۔ [۶۹]
خطے وچ اقتدار دی جدوجہد
[سودھو]انیہويں صدی دے آغاز دے نال ہی ، بین الاقوامی تعلقات وچ نويں تعلقات پیدا ہوئے جس نے ایران دی سیاسی تے سماجی منزل نوں متاثر کيتا۔ روس نے شمال توں ایران اُتے حملہ کيتا ، تے نپولین بوناپارٹ نے ایران دے توسط توں ہندوستان اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کيتا۔ دوسری طرف برطانیہ نے ایشیاء وچ اپنی کالونیاں دے تحفظ دی کوشش کيتی۔ ایران روس دے خلاف اپنا دفاع کرنے دے لئی تیار ہونے دی کوشش کر رہیا سی ، لہذا اوہ کدی فرانس دی طرف جھکاؤ تے کدی برطانیہ دی طرف۔ جدوں وی روس دے نال انہاں دے اختلافات شدت اختیار کردے رہے تاں انہاں نے اپنے سیاسی مفادات توں ایران نوں مضبوط بنانے دی کوشش کيتی۔ ہتھیاراں دی فیکٹری بناواں ، اک باقاعدہ فوج ، نقشہ بنانے ، بارودی سرنگاں دی کھوج لگانے وچ مدد کرن۔ [۷۰]
تقریبات
[سودھو]انقلاب
[سودھو]۲۱ فارسی تریخ آذر ۱۲۸۴ علا ، دو تہران دے شوگر دی قیمت نوں آسمان توں نکالنے دی کوشش وچ ، تہران دے گورنر۔ [۷۱] اس خبر دے بعد ، کاروباری مالکان نے اپنی دکاناں تے ورکشاپس بند کيتياں تے بازار مسجد وچ جمع ہوگئے۔ سید محمد طباطبائی تے سید عبد اللہ بہبہانی دی سربراہی وچ دو ہزار تاجران تے سکالر شاہ عبد العزیز دے مزار پر بیٹھ گئے تے انہاں دے مطالبات نوں اس طرح توں اعلان کیا: تہران دے حکمران دی برطرفی ، نوز دی برطرفی ، شریعت دا نفاذ تے عدالت دا قیام۔ [lower-alpha ۱] آخر کار اک ماہ بعد حکومت نے ہتھیار ڈال دتے ، تے تہران واپس پرتن والے مظاہرین دا استقبال وڈے ہجوم نے "ایرانی قوم نوں زندہ باد" دے نعرے اُتے کيتا۔ ناظم الاسلام کرمانی نے اپنی یاداں وچ لکھیا اے کہ اس توں پہلے انہاں نے تہران وچ "ایرانی قوم" دا جملہ کدی نئيں سنیا سی۔ [۷۳]
شاہ دی عدالت قائم کرنے تے نوز نوں اقتدار توں بے دخل کرنے توں قاصر ہونے دی وجہ توں مظاہرےآں دی بحالی دی راہ ہموار ہوگئی۔ محرم ۱۲۸۵ وچ ، حکومت دے خلاف بولنے والے مبلغ دی گرفتاری دے بعد ، احتجاج دا تیسرا مرحلہ شروع ہويا۔ طلبہ دا اک گروپ پولیس ہیڈ کوارٹر وچ جمع ہويا ، تے انہاں جھڑپاں دے بعد اک طالب علم نوں گولی مار دے ہلاک کردتا گیا۔ اگلے ہی دن جدوں اس دے جسد خاکی نوں دفنانے دے لئی تاجراں ، گلڈاں تے علمائے کرام دے اک بہت وڈا ہجوم بازار توں گرینڈ مسجد تک نکلیا ، ابراہیمیان دے مطابق ، اک ہور تصادم کوساکس تے مظاہرین دے وچکار ہويا جس وچ ۲۲ افراد ہلاک تے ۱۰۰ توں ودھ زخمی ہوگئے سن ۔ زخمی ہوئے۔ اس تشدد دے بعد ، تبت بائی ، بہبہانی تے ہور مذہبی شخصیتاں تہران توں قم روانہ ہو گئياں ، تے متعدد تاجراں تے علما نے باغ غلک وچ برطانوی سفارت خانے وچ قیام پذیر کيتا۔ دفتر خارجہ نوں لکھے گئے اک نوٹ وچ ، اس وقت دے برطانوی سفیر نے دسیا کہ ایہ تعداد ۱۴٬۰۰۰ توں زیادہ اے۔ [۷۴] دار الفونون طلباء قیدیاں وچ شامل ہونے دے نال ہی ، یورپ وچ آئینی نظام اُتے متعدد تقاریر کيتياں گئياں ، [۷۵] تے نو تعلیم یافتہ ممبراں دے مشورے اُتے ، قومی اسمبلی دے قیام نے مظاہرین دے عدالت دے ابتدائی مطالبہ دی جگہ لے لئی۔ [۷۶]سانچہ:ویکی ماخذعدالت نے ابتداء وچ مطالبات نوں مننے توں انکار کردتا ، لیکن آخر کار ، برطانوی سفارتخانے وچ دھرنے دے تن ہفتےآں بعد مظفرالدین شاہ نے آئینی فرمان اُتے دستخط کرکے مشیر الدولہ نوں وزیر اعظم منتخب کيتا۔ [۷۷] اس پروگرام دی تریخ ۱۳ اگست ۱۲۸۵ سی جو ۱۴ جمادی الثانی ۱۳۲۴ دے برابر سی۔ [۷۸][۷۹]
قومی اسمبلی دا قیام
[سودھو]قومی اسمبلی دا افتتاح ۵ اکتوبر ۱۲۸۵ ش ھ نوں ہويا [lower-alpha ۲] تے اس نے بیلجیم تے فرانس دے حلفےآں اُتے مشتمل اک آئین دا مسودہ تیار کرنا شروع کيتا۔ [۸۰] ارکان پارلیمنٹ جاندے سن کہ ولی عہد شہزادہ محمد علی مرزا آئین دے منافی نيں تے جے اوہ اقتدار وچ آئے تاں آئین اُتے دستخط کرنا مشکل ہوئے گا۔ چنانچہ انہاں نے کم ختم کرنے وچ جلدی دی جدوں کہ بیمار بادشاہ حالے تک زندہ سی۔ انہاں نے متن نوں اس طرح ترتیب دینے دی کوشش کيتی کہ ایہ بادشاہ دے لئی ناخوشگوار تے ذلت آمیز نہ ہوئے۔ لہذا ، اس دے کچھ اصول واضح طور اُتے نئيں لکھے گئے سن ۔ اس قانون وچ لوکاں دے حقوق دا ذکر نئيں کيتا گیا سی ، تے پارلیمنٹ دے سامنے بادشاہ تے اس دے وزرا دی حیثیت تے انہاں دے فرائض غیر واضح رہے۔ اس قانون دے مطابق پارلیمنٹ وچ توثیق دے بغیر کوئی وی معاہدہ جائز نئيں سی تے پارلیمنٹ ملک دا واحد قانون سازی اختیار سی۔ [۸۱] آئینی دستاویز دے مطابق ، پارلیمنٹ ، عوام دی نمائندہ دی حیثیت توں ، تمام قوانین ، ضوابط ، بجٹ ، معاہدےآں ، قرضےآں ، مراعات تے اجارہ داریاں دے ل. حتمی فیصلہ ساز ادارہ اے۔ پارلیمنٹ دی ہر میعاد دو سال مقرر کيتی گئی سی ، اس دوران پارلیمنٹ دے ممبراں نوں انہاں دی اجازت دے بغیر نظربند کرنا غیر قانونی سی۔ [۸۲]
مظفرالدین شاہ نے بالآخر ۲۹ دسمبر ۱۲۸۵ ش ھ نوں آئین اُتے دستخط کيتے ، لیکن پنج دن بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بیٹا محمد علی شاہ تخت نشین ہويا۔ [۸۳] انہاں نے تاجپوشی دی تقریب وچ مندوبین نوں مدعو نئيں کيتا ، کابینہ دے وزراء نوں پارلیمنٹ نوں نظرانداز کرنے دی ترغیب دتی ، تے اپنے مخالفین نوں کمزور کرنے دے لئی ملک دے مختلف حصےآں وچ مذہبی تے نسلی تقسیم نوں ہويا دی۔ [۸۴]
پہلی پارلیمنٹ دا حکومت تے عدالت دے نال شدید تنازعہ سی۔ نائب افراد نے صدر مشیر الدولہ توں مطالبہ کيتا کہ اوہ اپنے وزراء نوں آئین دے مطابق پارلیمنٹ وچ نامزد کرن۔ آخر کار ، ۵ فروری نوں کابینہ نوں پارلیمنٹ وچ پیش کيتا گیا ، لیکن انہاں سب وچ شامل نئيں۔ مندوب ایہ جاننا چاہندے سن کہ آیا کامران مرزا وزیر جنگ سی تے جوزف نوز کسٹم وزیر سن ۔ سربراہ مملکت نے انہاں دونے عہدیداراں دے لئی کسی نوں وی پارلیمنٹ وچ متعارف نئيں کرایا سی تے جواب دینے توں گریز کيتا سی۔ [۸۵] اپریل ۱۲۸۵ ش ھ وچ وزیر اعظم افخم دے نويں وزیر اعظم دی تقرری دے نال ، صورتحال ہن وی اوہی سی۔ پارلیمنٹ دے وزرا نوں لکھے گئے خطوط غیر جوابی نيں ، تے جدوں کامران مرزا نے وزارت جنگ سنبھالی تاں پارلیمنٹ دے سامنے جوابدہ نئيں سی۔ [۸۶] اس دے برعکس ، غیر ملکی حکومتاں توں قرض لینے دے حکومتی بل دی پارلیمنٹ نے مخالفت کيتی ، تے اس دے بجائے نائب بینک نے نیشنل بینک تشکیل دینے دا مطالبہ کيتا۔ پارلیمنٹ نے کچھ بااثر آمراں تے وزراء ، جداں زول سلطان ، اصفہ - الدولہ ، تے کامران مرزا نوں معزول کردتا ، پہلے متوازن بجٹ مرتب کيتا ، مقامی حکمراناں نوں ریاستی خزانے نوں جمع کردہ تمام ٹیکس ادا کرنے دی ضرورت سی (تے جزوی طور اُتے انہاں دا اپنا فائدہ)۔ نئيں تھام لیا) تے غیرقانونی [lower-alpha ۳] تے تبادلہ کرن [lower-alpha ۴] [۸۷]
پر ، پارلیمنٹ وچ پرسکون قدامت پسندی غالب سی ، تے نائب افراد ابتدائی آزادی دے جذبے نوں ترک کردیندے سن ۔ بھانويں حکومت تے عدالت دی قوتاں مسلسل پارلیمنٹ نوں کمزور کرنے دی کوشش کر رہی سی ، لیکن قصراوی دے مطابق ، پارلیمنٹ دی طاقت دے خاتمے دی سب توں وڈی وجہ نائب افراد دی ہی کمزوری سی ، جنہاں دے پاس آزادی دا جذبہ نئيں سی۔ تے آزادی؛ چونکہ انہاں وچوں کچھ نے عدالت دے نال سفر کيتا تے پارلیمنٹ دی خبر عدالت تک پہنچیا دتی تے انہاں وچوں کچھ نے غیر ملکی حکومتاں نال رابطہ قائم کيتا۔ مندوبین مستقبل وچ شاہ دے حامیاں دی طرف توں ممکنہ پُرتشدد کارروائیاں توں نمٹنے دے لئی یا اہم تاریخی تھانواں اُتے فیصلہ کن فیصلے کرنے وچ ضروری تیاری کرنے وچ ناکام رہے۔ [۸۸] جداں ہی آئین دی کوتاہیاں عیاں ہوئیاں ، پارلیمنٹ نے آئین وچ ترمیم دی تیاری دا فیصلہ کيتا ، جو ہور تنازعات دا بہانہ بن گیا۔ [۸۹]
آئینی ترمیم دا مسودہ تیار کرنا
[سودھو]آئینی معاملات جداں مذہب تے بیورو آف اسمبلی دے اجلاساں ، انتخابات ، ریاستی انجمناں تے شہراں وچ بلدیہ دے تصادم تے تصادم دے دائمی تے تمدنی معاملات بالواسطہ یا بلاواسطہ نئيں۔ لیکن آئینی ترمیم وچ ایداں دے اصول شامل سن جو کچھ علما دے خیال وچ ، اسلامی قانون دے منافی سن ۔ شیخ فضل اللہ نوری انہاں مخالفین وچوں اک سن جنہاں نے انسانی قانون سازی نوں شریعت قانون دی خلاف ورزی اُتے غور کرنے دے علاوہ ، آئینی ترمیم دے آزادی اصول (اٹھواں) تے مساوات (اصول بیس) دی وی خاص طور اُتے مخالفت کيتی۔ اس وقت ، پہلی بار ، پارلیمانی قوانین نوں اسلام دے مطابق اپنانے دی ضرورت اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا۔ [۹۰]
۱۲۸۶ وچ ، فضل اللہ نوری دی سربراہی وچ اک آئینی مخالف تحریک نے پارلیمنٹ دی مخالفت تے اسلام دا دفاع کردے ہوئے اپنی سرگرمیاں شروع کیتیاں۔ انہاں نے آئین دے اصولاں تے اس وچ ہونے والی ترامیم اُتے اعتراض کيتا ، خاص طور اُتے جنہاں نے تمام مذہبی گروہاں دی مساوات تے غیر شرعی عدالتاں دے دائرہ اختیار وچ توسیع دا حوالہ دیندے ہوئے ، انہاں نوں اسلام مخالف قرار دتا۔ انہاں نے اک انجمن تشکیل دتی تے محمد علی شاہ توں اتفاق کيتا۔ بھانويں انہاں وچوں کچھ دے مادی یا ذاتی محرکات سن ، لیکن دوسرےآں نے آئین نوں اسلام وچ نامناسب بدعت دے طور اُتے دیکھیا۔ بعد وچ ، ۱۲۸۷ وچ ، نوری، جنہاں بہبہانی تے طباطبائی توں زیادہ انہاں دی سائنسی تے فقہی پوزیشن سمجھیا، کھلے عام شاہ دی حمایت دی تے خارج صحافیاں تے آئینی چال.[۹۱]
جینیٹ افاری دے مطابق ، آئینی رہنماواں دی اک قابل ذکر تعداد درحقیقت مذہبی مخالفین سی جنہاں نے اپنا جھکاؤ فری میسنری ، بابیزم ، بہائ ازم تے سوشلزم دی طرف چھپایا سی۔ انہاں وچوں بوہت سارے ، جداں سید جمال واعظ تے ملک المکلمین ، نے مبلغین تے مبلغین دی حیثیت توں کم کيتا ، اسلامی روایات اُتے بھروسہ کرکے لوکاں تے علما نوں نويں نظریاں دی طرف راغب کرنے دی کوشش کيتی۔ عفاری دے مطابق ، بوہت سارے معاملات وچ ، روايتی علماء انہاں لوکاں دے فکری رخ و فکر توں واقف سن ، لیکن اس وقت تک اس اُتے رد عمل ظاہر نئيں کيتا جدوں تک کہ اسلامی ظہور دا مشاہدہ نئيں ہُندا تے مفادات دے تنازعات پیدا نئيں ہُندے۔ [۹۲] دوسری طرف ، قصراوی دا خیال سی کہ بابی نوں آئینی قانون ساز نامزد کرنا اس تحریک نوں دبانے دے لئی عدالت دے پادریاں تے ظالماں تے مقامی حکمراناں دی مشترکہ سازش اے۔ آئینی تحریک دے کارکناں اُتے بابیس ہونے دا الزام لگانا ظالم حکومت تے اس توں وابستہ علما دے ذریعہ انہاں نوں دبانے دے لئی سب توں عام طریقہ استعمال کيتا گیا سی۔[۹۳]
آئینی ترمیم دی منظوری بادشاہ تے پارلیمنٹ دے وچکار وی بنیادی فرق سی۔ بیلجیم دے آئین دی مثال دے بعد ، پارلیمنٹ نے آئین وچ ایسی شقاں شامل کيتياں جنہاں توں بادشاہ دے اختیارات نوں سختی توں محدود کيتا گیا تے پارلیمنٹ نوں وسیع اختیارات دتے گئے۔ وزیر اعظم یا کسی وی وزرا دی برطرفی تے تمام فوجی اخراجات دی سالانہ منظوری شامل اے۔ شاہ نے اس اُتے دستخط کرنے توں انکار کردتا تے جرمن آئین دی بنیاد اُتے دوسری ترمیم دی تجویز پیش کيتی جس نے تہران ، تبریز ، کرمان شاہ ، اصفہان ، شیراز ، مشہد ، راشت ، تے انزالی بندرگاہ سمیت ایران دے مختلف حصےآں وچ لوکاں دی شدید مخالفت کيتی۔ [۹۴]
امین السلطان دا قتل تے سینٹ پیٹرزبرگ دا معاہدہ
[سودھو]امین السلطان نوں پارلیمنٹ چھوڑدے وقت ۲۹ اکتوبر ۱۲۸۶ ش ھ نوں قتل کردتا گیا سی۔ اس دا قاتل عباس آغا تبریز دا اک ۲۲ سالہ شخص سی جو تہران وچ منی چینجر دا کم کردا سی۔ اپنے قتل دے دن ، امین السلطان نے پارلیمنٹ وچ شاہ دا اک خط پڑھیا سی جس وچ شاہ نے آئینی ترمیم اُتے دستخط کرنے اُتے اتفاق کيتا سی۔ اک طرف ، انہاں نے شیخ فضل اللہ دی احتجاجی تحریکاں دی حمایت دی ، دوسری طرف ، انہاں نے پارلیمنٹ نوں روس توں قرض لینے اُتے راضی کرنے اُتے راضی کيتا ، تے دوسری طرف ، انہاں نے شاہ نوں آئینی ترمیم قبول کرنے اُتے راضی کيتا۔ عفاری دا کہنا اے کہ انہاں اُتے کدی وی سوشل ڈیموکریٹ مجاہدین نے اعتماد نئيں کيتا۔ [۹۵]
امین السلطان دے قتل دے بعد ، شاہ نے آخر کار آئینی ترمیم توں دستبردار ہوکے اک لبرل سیاستدان ناصر الملک نوں وزیر اعظم منتخب کيتا۔ اوہ آئین دے لئی اپنی حمایت ثابت کرنے دے لئی اسمبلی برائے انسانیت دے رکن بن گئے۔ [۹۶]
امین السلطان دا قتل سینٹ پیٹرزبرگ دے معاہدے دے نال ہويا۔ [۹۷] روس دی سلطنت تے برطانوی سلطنت نے ۱۲۸۶ ش ھ (۱۹۰۷) وچ ایران دے شمالی علاقےآں نوں روسی زیر اثر علاقےآں تے جنوبی علاقےآں نوں برطانوی زیر اثر علاقےآں دے طور اُتے تسلیم کردے ہوئے اک معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ اس معاہدے اُتے دستخط کرکے ، برطانیہ نے ، ۷۵ سال دے بعد ، ایران دے شمالی علاقےآں وچ اثر و رسوخ یا جارحیت دے لئی روس دی مخالفت ترک کردتی ، تے روسیاں نوں اپنے مفادات دے تحفظ دے لئی جو وی اقدام اٹھانا پيا ، اس دے تابع سی۔ انہاں اقدامات نوں انہاں دے زیر اثر علاقےآں تک ہی محدود ہونا چاہیدا۔ [۹۸] اس معاہدے نے روس دے لئی محمد علی شاہ دے حق وچ مداخلت دا دروازہ کھول دتا تاکہ اوہ برطانیہ دے خوف دے بغیر کم کر سکے ، جو کسی نہ کسی طرح آئین سازاں دی طرف سی۔ [۹۹]
میدان توپخانہ واقعہ
[سودھو]بھانويں محمد علی شاہ دی آئین دے خلاف مخالفت عمل وچ نئيں آئی ، تے شاہ پارلیمنٹ دے سامنے ہتھیار سُٹن اُتے مجبور ہوگئے ، لیکن ممبران تے مختلف سیاسی و مذہبی دھڑاں دے وچکار اختلافات ظاہر ہوگئے۔ پارلیمنٹ وچ لبرلز نے ایسی تجاویز تے تجاویز پیش کيتياں جو اعتدال پسنداں دی مخالفت توں ملیاں۔ انہاں منصوبےآں وچ انتخابی نظام وچ اصلاحات شامل سی ، جس نے انتخابات وچ حصہ لینے تے ریاستی سطح اُتے نشستاں نوں دوبارہ تقسیم کرنے دی پیشگی شرائط نوں کم کرنے تے مذہبی اقلیتاں دے لئی نمائندےآں دے انتخاب دے حق نوں تجویز کيتا سی۔ [۱۰۰] سور اسرافیل تے حبل الموتین ورگی اشاعتاں وچ علماء دی سیاست وچ شمولیت دی مخالفت کيتی گئی ، جس توں قدامت پسنداں تے کچھ اعتدال پسنداں دے احتجاج دا آغاز ہويا۔ انہاں نے اس گروہ نوں مذہب مخالف دسیا۔ ايسے وقت ، پارلیمنٹ دے نال نچلے طبقے وچ عدم اطمینان ودھ گیا۔ ناگوار معاشی حالات دی وجہ توں ، پارلیمنٹ نے آزاد بازار دی حمایت کردے ہوئے ٹیکساں نوں کم کرنے تے قیمتاں اُتے قابو پانے اُتے توجہ نئيں دی۔ پارلیمنٹ دے منظور شدہ بجٹ وچ ، جس نے عدالت دے اخراجات وچ یکسوئی کم کردتی سی ، شہزادےآں دی عدم اطمینان تے اشرافیہ نوں وی جنم دتا سی۔ [۱۰۱]
دسمبر ۱۹۰۷ماں ، شیخ فضل اللہ نوری نے لوکاں نوں دعوت دتی کہ اوہ "کافر آئینی لوکاں" دے خلاف اسلام دے دفاع دے لئی توپخانہ چوک وچ جمع ہون۔ ابراہیمیان دے مطابق ، لوکاں دی اک وڈی تعداد نے اس اجتماع وچ شرکت کيتی ، جنہاں وچ زیادہ تر عالم ، علما ، درباری تے نوکر ، ورامن شاہی اراضی دے کسان ، تہران وچ بازار دے عام کارکن تے شاہی محل دے نچلے درجے دے ملازمین شامل سن ۔ شیخ فضل اللہ نے اجتماع توں خطاب کردے ہوئے "مساوات " نوں غیر ملکی عقیدت قرار دتا۔ مظاہرین پارلیمنٹ اُتے حملہ کرنے دی تیاری کر رہے سن ، لیکن اس دے بدلے وچ ، گلڈ برادری نے آئین دے دفاع دے لئی اک عام ہڑتال دا اعلان کيتا ، تے ابراہیمیین دے مطابق ، اک لکھ توں زیادہ افراد نے پارلیمنٹ دا دفاع کرنے دے لئی رضاکارانہ خدمات انجام دتیاں۔ بالآخر ، محمد علی شاہ دستبرداری دا حلف اٹھانے تے اپنے حامیاں نوں منتشر ہونے اُتے زور دتا۔ [۱۰۲]
محمد علی شاہ دا قتل
[سودھو]۳۰ مارچ ، ۱۹۰۷ نوں ، جدوں محمد علی شاہ تہران دی سڑکاں نوں عبور کررہے سن ، شاہ دی گڈی اُتے دو دستی بم پھینکے گئے۔ بھانويں بادشاہ دے متعدد ساتھی تے متعدد راہ گیر ہلاک ہوگئے ، لیکن بادشاہ نوں کوئی نقصان نئيں پہنچیا۔ شاہ دے حکم توں ، متعدد مشتبہ افراد کوگولستان محل وچ گرفتار کيتا گیا تے انھاں قید کردتا گیا۔ اُتے ، ممبران پارلیمنٹ نے اسنوں ملک دے انتظامی امور وچ مداخلت دی اک مثال سمجھیا۔ انہاں نے شاہ دے حکم نوں قبول کرنے دے لئی وزیر انصاف ، چیف آف آرڈر تے چیف آف کورٹ اُتے الزام لگایا ، حالانکہ شاہ نوں خطرہ سی۔ [۱۰۳] سیاسی بحران دے پھوٹ پڑنے دے بعد ، احتشام السلطانہ نے اپریل ۱۹۰۸ دے آخر وچ پارلیمنٹ دی صدارت توں استعفیٰ دے دتا ، تے نظام السلطنہ نے ۱۲ مئی نوں حکومت کیتی صدارت توں استعفیٰ دے دتا۔ شاہ نے پارلیمنٹ دی رائے توں قطع نظر ، احمد مشیر السلطانہ نوں کابینہ تشکیل دینے دے لئی مقرر کيتا۔ [۱۰۴] انہاں واقعات دے بعد ، پارلیمنٹ دے اجلاس غیر منظم طور اُتے منعقد ہوئے تے ملک دے حالات دے بارے وچ اپنی تشویش دا اظہار کرنے دے لئی با اثر افراد دا اک گروپ ، عضد الملک ، ایلخان قاجار دے گھر جمع ہويا۔ ریلی آہستہ آہستہ پھیل گئی ، تے انہاں نے امیر بہادر ، شاپل ، تے شاہ دے ہور قریبی ساتھیاں دے اک گروپ نوں ختم کرنے تے ملک بدر کرنے دا مطالبہ کيتا تے دھمکی دتی کہ اس صورتحال دے تسلسل توں قجر خاندان دے تسلسل نوں خطرہ لاحق ہوسکدا اے۔ [۱۰۵]
پارلیمنٹ نوں بند کرنا
[سودھو]۵ جون ۱۲۸۷ نوں ، محمد علی شاہ باغ شاہ گیا۔ شہر توں باہر اک ایسی جگہ جس وچ اچھی قلعے سن تے گولسٹن محل دے برعکس ، شہر دے قلب وچ دستیاب نئيں سی۔ [۱۰۶] اس دے فورا بعد ہی ، محمد علی شاہ نے "قوم دی نجات تے امید دی راہ" دے عنوان توں اک بیان جاری کيتا ، جس وچ پریس قانون اُتے عمل درآمد ، انجمناں دے لئی قواعد و ضوابط دی فراہمی تے متعدد آئینی لوکاں دے ملک توں علیحدگی دا مطالبہ کيتا گیا اے۔ بیان وچ ، انہاں نے اس گل اُتے زور دتا کہ ایرانی حکومت آئینی اے ، تے کہیا اے کہ "بدعنوان" تے انہاں دی سرحداں توں اگے جانے والےآں دے نال سختی توں نمٹا جائے گا۔ [۱۰۷]
۲۲ جولائی نوں ، محمد علی شاہ نے تہران تے ہور شہراں وچ مارشل لاء دا اعلان کيتا۔ [۱۰۸] جولائی ۱۹۰۸ دے دوسرے دن [lower-alpha ۵] فوجی دستے تے توپ خانہ گاڑیاں پارلیمنٹ دی طرف گامزن ہوگئياں تے آخر کار تنازعہ شروع ہوگیا۔ اس مہم دا سب توں وڈا بہانہ متعدد صحافیاں تے آئینی مبلغین دا سیاسی پناہ سی ، جنہاں وچ ملکہ تھیلوگان ، سید جمال واعظ ، مرزا جہانگیر خان شیرازی تے سید محمد رضا مساوات شامل سن ۔ [۱۰۹] ریاستی افواج دی فتح دے نال ہی آئینی قوتاں نوں ستایا گیا۔ مرزا ابراہیم تبریز ، شیخ احمد روح القدس ، بادشاہ الہیات ، مرزا جہانگیر خان ، سید جمال الد Waین واعظ تے جج اردغی نوں گرفتار کيتا گیا ، تشدد کيتا گیا تے ہلاک کيتا گیا۔ انزالی تے اردبیل جداں دوسرے شہراں وچ وی آئینی لوکاں نوں تشدد دا نشانہ بنایا گیا تے انھاں پھانسی دتی گئی۔ دوسرے غیر ملکاں یا سفارت خاناں وچ پناہ منگدے سن یا کسی طرح چھپ جاندے سن ۔ اخبارات تے انجمناں دے دفاتر نوں توڑ کر لُٹ لیا گیا۔ محمد علی شاہ نے اعلان کيتا کہ اوہ آئین دے وفادار نيں تے آئندہ تن ماہ وچ نويں پارلیمنٹ تشکیل دین گے۔ [۱۱۰] وسط|thumb|500x500px| باغیہ وچ آزادی پسند جنگجو قید
خانہ جنگی
[سودھو]پارلیمنٹ دی بندش تے محمد علی شاہ دے اقدامات توں عدم اطمینان ایران دے مختلف شہراں وچ وڈے پیمانے اُتے بدامنی دا باعث بنیا۔ تبریز ، اصفہان ، رشت تے متعدد ہور شہراں وچ مسلح رضاکار شاہ توں مقابلہ کرنے دے لئی تیار نيں۔ سب توں شدید جھڑپ تبریز وچ ہوئی۔ تبریز اسٹیٹ ایسوسی ایشن نے قومی اسمبلی دی غیر موجودگی وچ خود نوں "آذر بائیجان دی عبوری حکومت" کہیا۔ اوکولٹ سنٹر نے اپنے آپ نوں ارمینی دانشوراں توں اتحاد کيتا تے باکو سوشل ڈیموکریٹس دے نال رابطے وچ ۱۰۰ کاکیشین مسلح رضاکاراں دی بھرتی کيتی۔ تبریز دے مسلح رضاکار ، جو عام طور اُتے شیخی محلے دے پڑھے لکھے طبقے توں سن ، وی ستار خان تے باقر خان دی سربراہی وچ تشکیل پائے سن ۔ ستار خان امیرخیز محلے دا دیوتا سی تے باقر خان تبریز وچ گلی محلے دا دیوتا سی۔ تبریز دے کچھ علاقےآں وچ عام طور اُتے شیخی تے عامرخیز جداں اعتدال پسند محلےآں اُتے قبضہ کيتا گیا سی ، جدوں کہ نماز جمعہ دے مقامی رہنما نے محمد علی شاہ دے حامی بنائے سن ، تے شاہون قبیلے دی حمایت توں ، سورخاب جداں غریب علاقےآں نوں مضبوط بنایا سی ۔ [۱۱۱] قدامت پسند علما نے ، معاشرے دے غریب عوام نوں متحد کرنے دے لئی ، انہاں نوں لبرلز دے بارے وچ مایوسی دا نشانہ بنایا۔ چنانچہ طبریز دے متوسط طبقے دے محلے آئین سازاں دا گڑھ بن گئے تے اس دے ناقص علاقے آئین سازاں دا مضبوط گڑھ بن گئے۔ اکتوبر ۱۹۰۸ وچ جدوں آئین پسنداں نے پورے شہر اُتے قبضہ کرنے دے قابل ہوگئے ، [۱۱۲] پنڈ والےآں تے شاہسوناں نے انہاں دا محاصرہ کرلیا۔ [۱۱۳] ۲۸ دسمبر ، ۱۹۰۸ نوں ، قراداغ دے شاہی رہنما ، صمد شجاع الدولہ نے مراگاہ اُتے قبضہ کر ليا تے تبریز چلا گیا۔ [۱۱۴] ایہ محاصرہ ۶ فروری ۲۰۰۹ نوں مکمل ہويا سی تے شہر دے تمام داخلی رستےآں تے رستےآں نوں سرکاری فوج دے مکمل کنٹرول وچ آ گیا سی۔ [۱۱۵]
اپریل ۱۹۰۹ دے وسط وچ ، روس تے برطانیہ نے روسی فوج دے اک گروپ نوں ایران وچ داخل ہونے تے محاصرے نوں توڑنے دی اجازت دینے اُتے اتفاق کيتا۔ انہاں نے یقین دلایا کہ تبریز وچ انہاں قوتاں دی موجودگی عارضی ہوئے گی۔ اس فیصلے دی ابتدا ایسوسی ایشن نے منظور نئيں کيتی سی ، لیکن آخر کار ایسوسی ایشن نے اس اُتے اتفاق کيتا۔ [۱۱۶] ستار خان تے باقر خان نے زنارسکی دا دورہ کيتا تے مجاہدین فوج نوں حکم دتا کہ روسی افواج نوں تبریز وچ داخل ہونے دتیاں [۱۱۷] ایرانی سرکاری فوج منتشر ہوگئی۔ لیکن اس شہر وچ روسیاں دی موجودگی عارضی نئيں سی۔ [۱۱۸]
تبریز مزاحمت دی وجہ توں آئین سازاں نوں دوسرے شہراں وچ مشتعل کردتا گیا تے اپنی کوششاں دوبارہ شروع کردتیاں خراسان ، فارس تے گورگن وچ نويں تحریکاں تشکیل دتیاں گئیاں ، تے اس توں وی اہم گل ایہ کہ تحریکاں ایسی سی جو اصفہان تے گیلان وچ قائم ہوئیاں۔ [۱۱۹] دوسری طرف ، اتبت وچ شیعہ علمائے کرام نے ، آئین دی نظریاتی حمایت دے علاوہ ، عملی اقدامات وی کيتے۔ نجف دے کچھ علما نے ٹیلیگرام بھیج کر تے فتویٰ جاری کردے ہوئے اس واقعے اُتے رد عمل ظاہر کيتا ، یا تاں منفی (محمد علی شاہ دی حکمرانی نوں مسترد کردے ہوئے) یا مثبت طور اُتے (سامعین تے تقلید کرنے والےآں دے خلاف مزاحمت دا حکم جاری کردے ہوئے)۔ [۱۲۰] اخوند خراسانی ، محمد حسین تہران تے عبد اللہ مازندانی شاہ تے حکمراناں نوں غاصب سمجھدے سن ۔ [۱۲۱] انہاں نے غاصب حکومت نوں ٹیکس ادا کرنے توں منع کيتا تے آئین دی بنیاد دی مخالفت نوں امام دے خلاف جنگ سمجھیا۔ [۱۲۲] نجف دے کچھ علمائے کرام نے استنبول وچ سعادت ایسوسی ایشن توں گفتگو کردے ہوئے تاجراں نوں تبریز دے مجاہدین دی مدد دے لئی چندہ دی شکل وچ مالی امداد اکٹھا کرنے دی اجازت دتی سی۔ [۱۲۳]
رشت وچ ، ییرم خاں دی سربراہی وچ اک گروپ نے ستار نامی اک خفیہ کمیٹی تشکیل دتی تے قفقاز وچ سوشلسٹ تے قوم پرست سوشلسٹاں تے سائنس داناں دے نال رابطے قائم کيتے۔رست اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، یپرم نے ، محمد ولی تنکابنی دی مدد توں ، اپنی فوجاں تہران منتقل کیتیاں۔ [۱۲۴] اصفہان وچ ، شمس السلطنہ ، ایلخان بختیاری تے سردار اسد بختیاری دے اتحاد دے بعد ، رضاکار دستے تہران چلے گئے۔ [۱۲۵] انہاں واقعات نے دوسرے شہراں دے لوکاں نوں وی مشتعل کيتا ، تے کچھ شہراں وچ ، جنہاں وچ کرمان شاہ تے مشہد وی شامل سن ، بادشاہت پسند حکمراناں نوں گرفتار کيتا گیا یا ملک توں کڈ دتا گیا۔ [۱۲۶]
دسمبر ۱۹۰۸ماں ، اصفہان دے بازار تے گروہ شاہ مسجد اُتے جمع ہوئے ، تے بختیار گھڑسوار دی سربراہی وچ زرغھم السلطنہ دی قیادت وچ اصفہان وچ سرکاری فوج دے نال جھڑپ ہوئی ، تے کچھ دن بعد اصفہان دے حکمران اقبال الدولہ نے برطانوی قونصل خانے وچ پناہ لی شمس السلطانیہ بختیاری ۶ جنوری نوں اصفہان پہنچی تے اس شہر دی انتظامیہ دا قلمدان سنبھالیا۔ انہاں نے اپنے آپ نوں اصفہان دا حاکم نئيں سمجھیا تے اس دے بجائے انتخابات تے صوبائی ایسوسی ایشن دے قیام دا مطالبہ کيتا۔ [۱۲۷] شورش دا مقابلہ کرنے دے لئی ، حکومت نے اصفہان دی حکومت عبد الہوسین مرزا فرمان فرما دے حوالے دی تے اسنوں ظفر خان دی سربراہی وچ چند سو بختیری گھڑسوار دے نال اصفہان بھیج دتا۔ لیکن عبدالحسین مرزا نے اصفہان نہ جانے دا فیصلہ کيتا تے کاشان توں اگے نئيں ودھیا۔ [۱۲۸]
تہران دی فتح
[سودھو]راشت اُتے مکمل کنٹرول دے بعد ، گیلان دی آئینی قوتاں نے وی انزالی دا کنٹرول حاصل کرلیا تے ، تہران نوں فتح کرنے دے خیال وچ ، مارچ ۱۹۰۸ماں منجیل تے رودباداور قزوین نوں ۶ مئی ۱۹۰۹کو سرکاری فوج دے کنٹرول توں کڈ لیا۔ [۱۲۹]
بختیاری فوجاں ، سردار اسد بختیار کيتی سربراہی وچ ، ۲۰ مئی ۱۹۰۹کو اصفہان توں تہران چلی گئياں۔ شاہ دے وفادار بختاری قوتاں نے حسن آباد دی بلندیاں وچ پوزیشن سنبھالی ، لیکن سردار اسد نے انہاں نوں پِچھے چھڈ دتا تے روبیت کریم چلا گیا ، آخر کار گیلانی فوج وچ شامل ہويا ، جو کارج توں ہُندا ہويا تہران دے نیڑے پہنچیا سی۔ گیلان تے بختیاری لشکراں دے ضم ہونے توں تشکیل پانے والی آئینی قوتاں ۲۴ جولائی ۱۹۰۹کو تہران دی طرف چلی گئياں ، جدوں کہ محمد علی شاہ نے تہران دے دروازےآں نوں توپ خانے توں آراستہ کردتا سی تے روسی تے برطانوی ایلچیاں نے انہاں نوں صاف کرنے دی کوشش کيتی سی۔ راجگڑھ [۱۳۰] ۱۳ جولائی نوں ایہ فورسز بہجت آباد گیٹ کھول کر تہران وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہوگئياں۔ انہاں نے بحرین تے تہران دے شمالی محلےآں اُتے قبضہ کرلیا تے سیپاہسالار مسجد وچ آباد ہوگئے۔ محمد علی شاہ تن ہزار فوجیاں تے سولہ توپاں دے نال سلطان آباد گیا۔ اس شہر وچ جھڑپاں تن روز تک ۱۶ جولائی تک جاری رہی ، جدوں محمد علی شاہ نے روسی سفارتخانے وچ پناہ لی ، تاں لیخوف نے ہتھیار ڈال دتے تے راجگڑھ آئینی لوکاں دے قبضے وچ آگیا۔ [۱۳۱]
اقتدار دی منتقلی
[سودھو]فتح تہران دے بعد ، محمد علی شاہ نوں معزول کردتا گیا تے اس دے بیٹے احمد مرزا نوں تخت اُتے مقرر کيتا گیا۔ نويں بادشاہ ، عزڈولمالک دی عمر دی وجہ توں ، ایلخان قجر نوں وائسرائے دے طور اُتے متعارف کرایا گیا۔ ہور ، محمد ولی خان ٹونیکبونی حکومت دے سربراہ تے وزیر جنگ بن گئے ، سردار اسد وزیر داخلہ تے یفرم خان تہران دے سربراہ بن گئے۔ [۱۳۲]
آئین مخالف رہنماواں نوں آزمانے دے لئی تہران وچ اک مقدمہ چلایا گیا ، تے فضل اللہ نوری تے میر ہاشم تبریزی جداں افراد نوں موت دی سزا سنائی گئی۔ [۱۳۳]
۲۰ اگست نوں ، احمد شاہ دے بھائی ، محمد حسن مرزا نوں ولی عہد دی حیثیت توں تعارف کرایا گیا ، تے محمد علی شاہ ، جو ایران وچ قیام دی کوشش وچ ناکام رہے سن ، اپنے چالیس رشتہ داروںاور نوکراں سمیت ۹ ستمبر نوں ایران چھڈنے اُتے مجبور ہوگئے سن ۔اودیسا دے شہر نوں گئے۔ [۱۳۴]
ارباب کیخوسرو تے شیخ حسن میمر دی نگرانی وچ بحریہ حویلی نوں بحال کيتا گیا سی تے دوسری پارلیمنٹ دا افتتاح ۱۴ نومبر ۱۹۰۹کو احمد شاہ دی تقریر توں ہويا سی۔ ممبران پارلیمنٹ دے ووٹ دے نال ، مطمن الملک پیرنیا پارلیمنٹ دے اسپیکر بن گئے تے محمد ولی خان ٹونکابونی حکومت دے وزیر اعظم بن گئے۔ [۱۳۵]
سول سوسائٹی دیاں تنظیماں
[سودھو]ریاست تے صوبائی ایسوسی ایشن
[سودھو]انتخابی قانون دے آرٹیکل ۹ وچ ایہ عندیہ دتا گیا اے کہ انتخابات دی نگرانی دے لئی ملک دے مختلف شہراں وچ انجمناں تشکیل دتی جاواں ، تے اس دے ممبران معروف مقامی افراد ہونے چاہئاں۔ ایہ انجمناں دو قسماں دی سی۔ ریاست دے راجگڑھ وچ ریاستی انجمناں تے دوسرے شہراں وچ مقامی انجمناں۔ [۱۳۶] ریاستی تے صوبائی انجمناں ، قانون دے ذریعہ ، ملک دے مختلف حصےآں وچ آئینی حکومت دا بازو ، امور نوں سنبھالنے تے ٹیکساں دے وصولی دی نگرانی وچ گورنر دی مدد کرنے دا کم سونپی گئی سی۔ اُتے ، متعدد ریاستاں وچ انجمناں اک سیاسی قوت بن گئياں ، جو اپنے حلفےآں وچ قومی اسمبلی دی مؤثر نمائندگی تے اس دی جگہ لے رہیاں نيں۔ تبریز اسٹیٹ ایسوسی ایشن انہاں انجمناں وچوں اک سی جس نے تبریز شہر دے تمام معمولی تے عمومی امور وچ تے کسی حد تک پوری ریاست وچ مداخلت کيتی۔ گیلان اسٹیٹ ایسوسی ایشن دا وی اپنے علاقے اُتے مکمل کنٹرول سی۔ [۱۳۷]
ملک دی ریاستی انجمناں وچ ، تبریز اسٹیٹ ایسوسی ایشن نے اس شہر دے نال نال آذربائیجان دے دوسرے شہراں دے انتظام وچ وی وسیع کردار ادا کيتا۔ ہر محلے وچ ، انجمن دی اک شاخ تشکیل دتی جاندی سی ، جو باقاعدگی نال ملاقات کردی سی ، مقامی امور نوں حل کردی سی ، تے اس دا نتیجہ تحریری طور اُتے ایسوسی ایشن دے صدر دفتر نوں گھلدا سی۔ اس ایسوسی ایشن نے نويں اسکولاں دے قیام وچ سہولت فراہم دی تے ملک دی پہلی عدالت تبریز وچ اپیل عدالت قائم کيتی۔ اس ایسوسی ایشن نے کھانے دی قیمتاں اُتے قابو پانے دے لئی وسیع پیمانے اُتے نگرانی دی تے اسنوں اجارہ دار رکھنے والےآں نوں سزا دی۔ ایسوسی ایشن دے پادری ممبران بشمول شیخ سلیم ، مرزا حسین واعظ تے مرزا جواد نٹیگ نے شہر دیاں مسیتاں وچ گفتگو دی تے نويں حکم دے فائدے دے بارے وچ گل کيتی۔ [۱۳۸] تبریز صوبائی ایسوسی ایشن اُتے ابتداء ہی توں ہی ارتداد تے تعصب کا الزام لگایا گیا سی ، لیکن با اثر تبریز عالم دین ، طائقہ الاسلام تبریز دا دفاع ، اس دی نجات تے بقا دے لئی موثر سی۔ [۱۳۹]
ریاستی انجمناں دے پاس عدالتی تے انتظامی اختیارات سن ، لیکن قانون سازی دے اختیارات نئيں نيں۔ مئی ۱۲۸۶ وچ منظور ہونے والے اک نويں قانون دے مطابق ، انہاں انجمناں دا اختیار پارلیمانی انتخابات دی نگرانی ، حکمراناں دی کارکردگی اُتے نظر رکھنا ، ٹیکس دی رقم دا تعین کرنا تے اسنوں جمع کرنا ، اسکولاں دی تعمیر جداں امور وچ مقامی ٹیکساں دا اک فیصد مختص کرنا سی۔ سڑکاں تے کلینک۔ ، عوامی املاک توں رقم کماواں ، ضرورت مند طلباء نوں گرانٹ فراہم کرن ، تے سرکاری ملازمین دے لئی پنشن فنڈ بناواں۔ [۱۴۰]
سیاسی جماعتاں
[سودھو]باکو وچ مقیم ایرانی کارکناں نے سول سوسائٹی فرقہ دی بنیاد ۱۹۰۵ وچ رکھی سی۔ اس دے ممبراں دے ہمت پارٹی (مسلم سوشل ڈیموکریٹک پارٹی) دے نال اچھے تعلقات سن ، جنہاں دی باکو تے تبلیسی وچ شاخاں سی۔ [۱۴۱] باکو وچ ایرانی تاجراں تے کارکناں نے اس پارٹی وچ شمولیت اختیار کيتی ، جس دا تخمینہ ۶٬۰۰۰ برطانوی نائب قونصل برائے راشت وچ اے۔ [۱۴۲] افاری دا خیال اے کہ عام لوکاں نوں "اک متفاوت خیال سی۔" اس فرقے نے لبرل ازم تے سوشلزم دی حمایت دی ، تے بھانويں اس نے شیعہ روایات دی حمایت دی ، لیکن اس نے روايتی علما دی طاقت دی مخالفت کيتی۔ انہاں نے طاقتور پارلیمنٹ تے آئین دی حمایت دی تے انقلاب دے لئی پرعزم سن ، لیکن ايسے دے نال ہی اپنے مقاصد دے حصول دے لئی تشدد تے دہشت گردی دے استعمال کیتی اجازت دی۔ انہاں دے ہور مطالبات وچ روزانہ کم دے اوقات وچ اٹھ گھینٹے دی کمی تے زرعی اراضی دی تقسیم شامل سن ۔ انہاں دے اعمال نوں مذہبی ذائقہ پیدا کرنے دے لئی ، انہاں نے مذہبی نعرہ لگایا کہ "خدا گدوک توں زیادہ کرنے والےآں نوں پسند کردا اے۔" [۱۴۳] ۱۲۸۵ تے ۱۹۰۹کے درمیان ، پارٹی نے ایران دے مختلف شہراں وچ متعدد شاخاں قائم کيتیاں ، جنہاں وچ تبریز ، تہران ، راشت ، انزالی ، کھوئی ، اردبیل ، قزوین تے اصفہان شامل نيں ، جو بنیادی طور اُتے مجاہدین ایسوسی ایشن دے ناں توں کم کردیاں نيں۔ ہر ایسوسی ایشن وچ "عقیدت منداں دا حلقہ" ہُندا سی جو تخریب کاری دی کارروائیاں دے لئی انہاں دا استعمال کردا سی۔ [۱۴۴]
فورم
[سودھو]سیاسی سرگرمیاں وچ اضافے دے نتیجے وچ سیاسی جماعتاں تے تنظیماں دا عمل دخل رہیا۔ راجگڑھ کیتی طرح ، ٹریڈ یونین یا نسلی نژاد دی ۳۰ توں زیادہ سیاسی انجمناں ابھراں۔ آذربایجان ایسوسی ایشن ، جس وچ ۳٬۰۰۰ توں زیادہ ممبران نيں ، انہاں انجمناں وچ سب توں وڈا انجمن سی ، جس دی سربراہی ہیدار امیوگلو نے دی ۔ [۱۴۵] اس فورم دے آئینی مقصد دا مقصد آزادی دے نظریات تے دفاعی اڈےآں دی تشہیر کرنا سی کہ پنڈال وچ آئینی انتہا پسندی مولکمٹکلمین تے جمال مبلغ تے صحافی بن گئے ، جس وچ اس جہادی وچ خان جہانگیر خان شیرازی ، محمد رضا مساوات تے علی اکبر دھخدا شامل سن ۔ دوسرے شہراں وچ وی انجمناں تشکیل دتیاں گئیاں۔ رشت وچ ابولفزل ایسوسی ایشن تے تبریز وچ ہیگیگھاٹ ایسوسی ایشن شامل نيں۔ لیکن انہاں انجمناں دے اثر و رسوخ دے شعبے اکثر مقامی ہُندے سن تے راجگڑھ دے واقعات اُتے انہاں دا بوہت گھٹ اثر ہُندا سی۔ [۱۴۶]
راجگڑھ وچ انجمناں دی مرکزی سرگرمی سیاسی سی۔ انجمناں دی سرگرمیاں وچ لیکچرز دا انعقاد ، اشاعتاں دی اشاعت تے جلساں دا انعقاد شامل سی۔ نازک لمحاں اُتے ، انہاں نے بہارسان اسکوائر وچ اپنے حامیاں نوں جمع کيتا تے ممبران پارلیمنٹ تے وزرا ، انہاں دے ممبران پارلیمنٹ دے اجلاساں وچ شرکت کردے تے بعض اوقات ارکان پارلیمنٹ یا وزرا دے مباحث وچ مداخلت کرکے پارلیمنٹ دے کم وچ مداخلت کيتی۔ لیکن پارلیمنٹ دے اہم حامی اوہ انجمناں سی جنھاں نے نازک تے نازک اوقات وچ اس دی حمایت کيتی۔ [۱۴۷]
جریدے
[سودھو]تقریبا ۱۹۹۸سے ، نويں اسکولاں دے قیام دی وجہ توں پرنٹنگ انڈسٹری دی توسیع تے لوکاں دی خواندگی دے نال ، پریس پبلشنگ ، جو محمد شاہ دے زمانے توں شروع ہوئی سی تے اس وچ کم گردش ، سنسر شپ تے سرکاری اجارہ داری دا سامنا کرنا پيا سی ، فروغ پایا۔ آہستہ آہستہ.[۱۴۸] آئینی انقلاب دے پھوٹ پڑنے دے نال ہی ، قومی اسمبلی دے ذریعہ منظور شدہ آئین وچ آزادی صحافت نوں قوم دے بنیادی حقوق وچوں اک دے طور اُتے تسلیم کيتا گیا سی ، تے محمد سدر ہاشمی دے مطابق ، جو وی اشاعت شائع کرسکدا سی۔ [۱۴۹] انہاں دی تعداد ۶ توں ودھ کے ۱۰۰ توں زیادہ ہوگئی۔ اس دور دی مشہور اشاعتاں وچ مساوات ، اسرافیل ، روح القدس ، تے وائس آف فادر لینڈ دی تصاویر شامل سی۔ [۱۵۰] اس دور دے پہلے اخبارات وچوں اک ملانصریدین تھا جو جلیل محمد غوثیزدہ دی ترمیمی تے ترکی وچ تبلیسی وچ شائع ہويا سی۔ ۱۹۰۵ دے روسی انقلاب دی شکست دے بعد ، اشاعت سنسرشپ دے تحت آئی تے پڑوسی ملکاں دے سماجی تے سیاسی امور اُتے مواد شائع کيتا۔ اس دے نتیجے وچ ، اسنوں ایران سمیت خطے دے مختلف ملکاں وچ بوہت سارے گلوکار ملے۔ اس اشاعت نے سیاسی جبر تے مذہبی تعصبات دے خلاف سخت موقف اختیار کيتا تے ایران وچ بہت سارے حامی تے مخالفین پائے گئے۔ آفری دے مطابق ، ایہ رسالہ ایران وچ مختلف اشاعتاں نوں متاثر کردا اے۔ انہاں تصاویر وچ اسرائیل ، ندائے شمل تے آذربایجان دی قومی ایسوسی ایشن شامل سی ۔ [۱۵۱]
اس عرصے وچ پریس دی کثرت تے آزادی اِنّی زیادہ سی کہ آزاد کتاباں دی اشاعت بوہت گھٹ ہوگئی ، تے صدر ہاشمی دی رائے وچ ، ماہرین نے اشاعت دے کالماں وچ اپنی رائے شائع کيتی تے کتاباں نئيں لکھياں۔ محمد علی شاہ دی بغاوت تے پارلیمنٹ دی گولہ باری توں پہلے ، پریس نوں سنسر نئيں کيتا جاندا سی تے ایتھے تک کہ اوہ فحش مواد وی استعمال نئيں کردا سی۔ [۱۵۲] آدمیت دا کہنا اے کہ محمد علی شاہ نے ایڈمیٹ کمپلیکس وچ شمولیت اختیار کرنے دے بعد وی ، کچھ میڈیا نے فیر وی شاہ دی بدنامی دی تے انہاں دی برخاستگی یا پھانسی دا مطالبہ کيتا۔ [۱۵۳] محسنیان رادکے مطابق ، اس دور وچ صحافت "ان لوکاں دے ہتھ وچ آگئی ، جو مناسب صحافت دے بارے وچ کچھ نئيں جاندے سن ، تے برساں دے دباؤ تے جبر دی وجہ توں ، اخبارات رات دے اخبار بن گئے۔" پارلیمنٹ دی گولہ باری دے بعد ، بہت سارے صحافیاں اُتے دباؤ ڈالیا گیا کہ اوہ گرفتار ہاں ، انھاں تشدد دا نشانہ بنایا جائے ، جلاوطن کيتا جائے تے انہاں نوں پھانسی دتی جائے۔ لہذا ، فتح تہران تے آئینی نظام دے ازسر نو قیام دے بعد وی ، لوکاں نے آزادی دے متلاشی اپنے سابقہ جذبے نوں دوبارہ حاصل نئيں کيتا ، تے بولنے تے لکھنے وچ احتیاط ودھدتی گئی۔ [۱۵۴]
تریخ دے میدان وچ یونیورسٹی دے پروفیسر ، محمد امیر شیخ نوری ، حبل المطین ، سور اسرافیل ، تربیٹ ، روح القدس تے آذربایجان دی قومی ایسوسی ایشن دی پنج اشاعتاں دی لسٹ پیش کردے نيں ، ہر اک وجہ توں ، اس دور دی اہم اشاعت دے طور اُتے ۔ انہاں دے بقول ، حبلہ المطین پر انہاں دی ۳۳ سال دی پریس زندگی دے دوران ۴۷ مرتبہ پابندی عائد کيتی گئی سی تے اوہ بیرون ملک توں ایران جانے والی فکری تحریک دا اک ٹرانسمیٹر سی۔ تربیئت ، اک آزاد تے اعتدال پسند اشاعت ، آئینی انقلاب توں دس سال پہلے شائع کيتی گئی سی ، تے اس دی جاری اشاعت دے نال نال ، اس دے خوبصورت خوبصورت نثر دے نال ، جس نے اسنوں استعمال کيتا اے ، وی اس دی تمیز کرلئی اے۔ آذربائیجان دی قومی ایسوسی ایشن دے عہدیدار عضو سی' آذربائیجان ایسوسی ایشن ، جس وچ قفقاز تے سلطنت عثمانیہ دی فکری دھاراں توں بہت متاثر سن، تے اک بااثر سٹی اشاعت تھا. سورہ اسرافیل تے روح القدس وی انڈیکس دی فراہمی انتہا پسندی دے آئینی مسائل سن ۔ [۱۵۵]
آئین دے مخالفین نے مطبوعات وی شائع کیتیاں۔ مثال دے طور اُتے ، املاؤ اسلامی انجمن تبریز دا عضو سی ، جو تبریز وچ شائع ہويا سی تے آئین سازاں دی مخالفت وچ لکھیا سی تے انہاں نوں بابی یا غیر مذہبی سمجھدا سی۔ [۱۵۶]
اس دور وچ پریس تے پریس دے علاوہ عام طور اُتے خفیہ مقالے شائع ہُندے سن کیونجے خط مشہور شخصیتاں مشہور سن ۔ اخبارات چھوٹی شکل وچ چھپدے سن ، اکثر تریخ دے بغیر تے مختلف شہراں وچ فاسد طور اُتے ۔ اخباراں وچ عام طور اُتے حکومت دے خلاف متعدد مضامین یا انقلابیاں توں متعلق خبراں شامل ہُندیاں سن۔ [۱۵۷] آفاری نے اطلاع دتی اے کہ آئینی انقلاب دے موقع اُتے نائٹ لیٹر دی تقسیم دا لوکاں نے بہت موثر تے خیرمقدم کيتا۔ بعض اوقات اک کتابچہ سو بار بھیجیا جاندا سی تے لوک اس دے مشمولات اُتے گفتگو کرنے خفیہ ٹھکانےماں جمع ہو جاندے سن ۔۔ [۱۵۸]
قانونی حیثیت دا دھارا
[سودھو]آئینی تحریک دی فتح دی دہائیاں دے دوران ، "آزادی " دے تصور اُتے ممتاز علمائے کرام تے علمائے کرام دے درمیان شدید اختلافات سن ۔ آئین دے مخالفین نے اسنوں غیر معقول تے بے غیرتی دے طور اُتے دیکھیا تے اس دی مخالفت کيتی۔ اس دے برعکس ، ایداں دے مولوی موجود سن جو مذہبی اصولاں دی اک نويں تشریح پیش کردے ہوئے اسلام نوں قانون دی حکمرانی تے انفرادی آزادیاں توں مطابقت رکھدے سن ۔ شروع توں ہی پادری مسلمانہاں وچوں ، نظریاتی طور اُتے دانشورانہ قانون سازاں دی بنیاداں دا دفاع کرنے دے لئی ، ملیا عبد الکشانی ، جس نے اک ایسا مقالہ لکھیا تے شائع کيتا اے جس نے اک انصاف نامہ نامی مقالہ شائع کيتا اے کہ اس گل دا خیال اے کہ آزادی توں ضروری اے کہ اسلام تنازعہ وچ نئيں اے تے تنازعہ کيتا اے۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں دونے دے درمیان شریعت دے احکام دے روايتی تاثر دی وجہ توں اے۔ [۱۵۹] آئینی انقلاب دی فتح توں پہلے روايتی نظام حکومت دے حامی تے اصلاح پسنداں دے وچکار نظریاتی بحث ہوئی۔ قومی اسمبلی دے قیام تے آئین دی منظوری دے بعد ، دونے گروہاں دے وچکار نويں بحثاں شروع ہوگئياں۔ روايتی نظام نوں مقبول بنانے تے نويں تصورات نوں عملی جامہ پہنانے دا خطرہ اس دے حامیاں اُتے تیزی توں ظاہر ہُندا جارہیا اے۔ آئین پرست تے آئین مخالف علماء دے درمیان نظریاتی محاذ آرائی (جو قانون سازاں دے ناں توں جانیا جاندا اے ) انقلاب توں پہلے ہی شروع ہويا سی۔ شیخ فضل اللہ نوری اس موجودہ افکار دے سب توں اہم تے مشہور نمائندے نيں ، جو بالآخر اس طرح اپنی زندگی توں ہتھ دھو بیٹھے۔ [۱۶۰] علما دا ایہ گروہ ، جسنوں آفاری توں روايتی علماء کرام کہندے نيں ، آئینی انقلاب دے آخری مراحل وچ شامل ہوئے تے ایداں دے آئین دا مطالبہ کيتا جس وچ صرف شیعہ اسلام دا قانون تے مذہبی علماء دے احکام شامل ہون۔ [۱۶۱]
محمد علی شاہ دے ابتدائی دور وچ پہلی بار ، وزیر تعلیم ، مختار السلطانah نے مشورہ دتا کہ آئینی دے بجائے لفظ "جائز" استعمال کيتا جائے۔ توقع دی جارہی سی کہ پارلیمنٹ دے علما اس تجویز توں اتفاق کرن گے تے ہور ممبران پارلیمنٹ اس دی مخالفت کرنے دی جرات نئيں کرن گے۔ لیکن ایسا نئيں ہويا تے پارلیمنٹ نے اس دی مخالفت کيتی۔ احتجاج دے دوران ، تہران وچ متعدد علماء عبد العظم دے مزار اُتے بیٹھ گئے ، لیکن لوکاں دی طرف توں انہاں دی تحریک دا خیرمقدم نئيں کيتا گیا تے اوہ بیکار ہو گیا۔ [۱۶۲] اس پیکیج دے موقع اُتے ، شیخ فضل اللہ نے بلاں تے مقالےآں دی اشاعت کرکے اپنے خیالات شائع کيتے تے آئین دی حرمت اُتے مبنی فتوے جاری ک.۔ [۱۶۳] ۱۲۸۶ وچ ، تہران وچ متعدد اسکالرز ، جنہاں دی سربراہی شیخ فضل اللہ نے دی سی ، نے محمد علی شاہ نوں اک خط وچ لکھیا سی کہ یورپی پارلیمنٹ دے قوانین اُتے قائم پارلیمنٹ اسلامی قوانین دے منافی اے تے اس دا اجلاس نئيں ہوسکدا اے۔ [۱۶۴]
آئینی نظام اُتے پہلا تے سب توں اہم اعتراض قوم دے نمائندےآں دی طرف توں قانون سازی سی۔ [۱۶۵] اس مسئلے کوکشفالمراد من المشروطه و الاستبداد دے عنوان توں اک مقالے دی اشاعت دے نال ہی ، آئین دے سب توں مضبوط مخالفین وچ توں اک محمد حسین تبریز نے وی اٹھایا سی۔ تبریز نے پارلیمنٹ جداں نويں ادارےآں نوں شریعت دے متن دے منافی سمجھیا۔ انہاں دے بقول ، یورپی ملکاں وچ پارلیمنٹ تشکیل دینے دی ضرورت عیسائیت وچ شرعی قانون دا فقدان اے۔ بھانويں اسلام وچ شرعی قوانین دے کافی قواعد نيں ، لیکن اس دی شرعی نفاذ دی نگرانی دے لئی صرف اک پارلیمنٹ تشکیل دینا اے۔ [۱۶۶] نوری نے رائے عامہ یا انہاں دے نمائندےآں دا حوالہ دیندے ہوئے اسلام وچ قانون وضع کرنا جائز نئيں سمجھیا ، اس گل اُتے غور کردے ہوئے کہ اسلام نے شرعی حقوق دی تشکیل دی اے [۱۶۷] تے اس دے اصولاں وچ ، آئین دے انہاں اصولاں نوں جو اس دی رائے وچ شریعت توں متصادم نيں۔ . ، مخصوص اے۔ [۱۶۸]
تمام لوکاں دے حقوق دی مساوات یا مساوات ، آئینی ترمیم دے انہاں اصولاں وچوں اک سی ، جسنوں نوری غیر قانونی سمجھدے سن ، تے کیونجے اک نائب نے اسنوں دسیا کہ ایہ اصول اِنّا اہم اے کہ اس دے بغیر ، ایران وچ مغربی حکومتاں نئيں چاہن گی۔ آئینی حکومت۔ معرفت نے اعلان کيتا سی کہ "دولت اسلامیہ نوں آئینی نئيں بنایا جائے گا۔ انہاں نے وضاحت کيتی کہ کیوں کسی مسلمان دے لئی زرتشت ، عیسائی یا یہودی دے برابر ہونا ناممکن اے۔ آئینی ترمیم دے آرٹیکل ۱۸ دی ، جس نے آزادی صحافت دے لئے فراہم کيتی گئی "غلط کتاباں تے مذہب دے لئی نقصان دہ مواد دے علاوہ ،" شیخ فضل اللہ نے مخالفت کيتی سی۔ کیونجے اسنوں یقین اے کہ اس توں غیبت کرنے دا دروازہ کھل جائے گا۔ البتہ اوہ جاندا سی کہ ایہ قانون بدنامی تے جھوٹھ بولنے توں منع کرے گا تے اس دی سزا فراہم کرے گا ، لیکن انہاں دا خیال سی کہ اسلامی قانون وچ مالی سزا جائز نئيں اے۔ اس دے علاوہ، آئین دے بارہويں ترمیم، کسی سزا اُتے عملدرآمد، قانون تے شیخ فضل اللہ دے مطابق وچ سوائے ممنوع نفاذ کہ خیال کی اسلام طے ہو گئی اے تے قانون پاس کرنے دی ضرورت نئيں اے . انہاں دے خیال وچ ، اختیارات دی علیحدگی تے قانوناں دے لئی اختیارات دی تقسیم ، خالص مذہب سی۔ شیخ فضل اللہ نے آئین وچ ترمیم توں ویہہ اعتراضات اٹھائے سن جو انہاں دی رائے وچ شریعت دے مطابق نئيں سن ۔ [۱۶۹]
اس دے برعکس ، کچھ شیعہ علما نے آئینی حکومت دے شرعی اصولاں دی وضاحت دے لئی شریعت دی نويں ترجمانی دی پیش کش دی اے ، جس ماں آئینی بادشاہت دے اظہار اور عماد العلما خلخی دے فائدے اُتے اک معاہدہ وی شامل اے۔ اس مضمون وچ ، انہاں نے کہیا کہ سیاسی نظام دنیاوی مفادات دے حصول دے لئی اک روايتی نظام اے ، تے ایہ شریعت تے مذہب دے دائرے وچ نئيں اے ، جس دے نال اوہ تنازعہ پیدا کرنا چاہندا اے۔ انہاں نے آئینی حکومت نوں "دنیا وچ خدا دی خودمختاری دی شبیہہ" قرار دتا جس وچ اک بندہ دوسرے بندے اُتے ظلم نئيں کرسکدا اے۔ [۱۷۰] سید نصراللہ تقوی نے قومی اسمبلی دے فائدے اُتے سوال و جواب کے عنوان توں اک مقالہ وی لکھیا تے واضح کيتا کہ قومی اسمبلی دا قیام شریعت دے منافی نئيں اے۔ [۱۷۱]
پارلیمنٹ اُتے گولہ باری تے چھوٹے چھوٹے ظلم دے دور دے آغاز دے نال ہی ، آئین پرست علما نے ، جواد تبت بائی دے لفظاں وچ ، "جائز لوکاں دے خیالات دے خلاف اک مکمل پیمانے اُتے جدوجہد دا آغاز کيتا۔ " اس عرصے دے دوران ، آئین دے دفاع وچ مربوط مقالے تیار کرکے شائع کيتے گئے۔ میرے مضافاتی علاقے قراوی ، فقہا اتاتاب نے وی اک معاہدہ جسنوں اللیalyی المبربھتھ فی ضرورت الشمشرت ( آئینی بادشاہت کے فارسی معنی وچ ) نے لکھیا اے کہ مشروکواہن نے انہاں سوالات اُتے روشنی پائی تے انہاں دا جواب دتا تے فیر اس دی تصدیق عراق وچ دو مارجہ شیعاں نے کيتی۔ یعنی ، اوہ خراسانی تے عبداللہ مازندرانی نوں لے کے آیا سی۔ [۱۷۲] انہاں مقالےآں دی اک سب توں اہم مثال میرزا نینی دی <i id="mwAws">سزا ہے</i> ، جو نہ صرف آئین دے دفاع وچ اک معاہدہ اے۔ بلکہ ، اسنوں شیعہ سیاسی فکر دا پہلا باقاعدہ مقالہ سمجھیا جانا چاہیدا۔ نینی نے شیخ فضل اللہ دے خیالات نوں مسترد کردے ہوئے ایہ مقالہ مرتب کيتا تے آمرانہ حکمرانی نوں مسترد کردتا۔ [۱۷۳] مرزا نعینی نے حکومت کیتی بہترین قسم دی حکومت نوں " عدم استحکام" اُتے مبنی نظام سمجھیا ، جو عدم موجودگی دے دوران ممکن نئيں اے۔ لیکن چونکہ کوئی معاشرہ حکومت دے نظام دے بغیر زندہ نئيں رہ سکدا ، اس لئی حکمرانی دے دو راستے قابل فہم نيں۔ اک ایداں دے شخص (بادشاہ) دے حکمرانی تے تسلط اُتے مبنی جو عوام دے حریف دا مالک سمجھیا جاندا اے تے عوام نوں یتیم تے نابالغ سمجھیا جاندا اے۔ تے اک ہور ، ایسی حکومت جس وچ بادشاہ اپنی دولت وچ محدود ہو تے بادشاہت دی بنیاد "کچھ فرائض تے مفادات دا مظاہرہ" ہوئے۔ اس طرح ، ملک تے سیاسی اقتدار بادشاہ دے سپرد اے کہ اوہ عوامی مفاد دے مطابق مشروط طور اُتے اس دا انتظام کرے ، تے عوام انہاں عوامی مفادات توں متعلق تمام معاملات وچ یکساں طور اُتے شریک نيں۔ [۱۷۴]
آئینی ادب
[سودھو]آئینی ادب نثر و شاعری دا کم اے جو انیہويں صدی دے آخر توں لے کے ۱۹۲۱ ء (۱۳۰۰ ش ھ) تک دستور سازاں دے لبرل نظریات دے زیر اثر نمودار ہويا۔ آئینی ادب دی ابتدا ، خود آئینی تحریک دی طرح ، انیہويں صدی دے ایران وچ سیاسی ، معاشرتی ، معاشی ، تے ثقافتی پیشرفت سی۔ قدیم ادبی روایات نوں جدید ادبی نقطہ نظر توں جوڑنے وچ اس دور دا ادب اہم سی۔ [۱۷۵]
اسی دے نال ہی ایران وچ آئینی انقلاب دے نال ، فارسی زبان وچ اک نويں ادبی لہر دا آغاز ہويا جس نے اس وقت دی سیاسی تے معاشرتی پیشرفتاں اُتے توجہ دتی۔ نويں ادبی لہر نے اک سیاسی قابو پالیا سی ، تے اس دور دے شاعراں تے ادیباں دی تخلیقات وچ حب الوطنی ، ظلم دے خلاف جدوجہد ، انصاف تے قانون دی حکمرانی جداں تصورات متعارف کروائے گئے سن ۔ کچھ لفظاں ، جو قدیم فارسی ادب وچ مستعمل نيں ، نے آئینی ادب وچ اک نواں رنگ لیا۔ مثال دے طور اُتے ، اس دور وچ ، لفظ "آزادی" اپنے مغربی معنی وچ استعمال ہويا ، یعنی قانون دی حکمرانی تے معاشرے دے شہریاں دے حقوق دے تحفظ دے لئی۔ [۱۷۶]
آئینی دور دے دوران ، ادب دربار تے اشرافیہ دے قابو توں باہر ہو گیا تے عام لوکاں وچ اپنے سامعین نوں پایا ، کیوں کہ بہت سارے مصنفاں تے شاعراں نے معاشرے دے مختلف طبقات دے نال بہتر گفتگو کرنے دے لئی آسان بولی تے بعض اوقات بول چال دی بولی تے ایتھے تک کہ لفظاں وی استعمال کيتے سن ۔ اپنی نظماں وچ فرانسیسی بولی دا استعمال کيتا۔ [۱۷۷]
ناول لکھنا ، جداں کہ مغرب وچ عام اے ، آئینی مدت دے دوران وی عملی طور اُتے شروع ہويا۔ اس تاریخی دور وچ ، ایران دے پرانے معاشرتی نظام وچ سرمایہ داری نظام دی توسیع دے نال ہی اک تبدیلی آئی تے اس دے نتیجے وچ ، فارسی ادب معاشرے دی مرکزیت ، معاشرتی اصلاحات تے صنعتی پن دی طرف اپنے رجحان وچ مغربی سبھیاچار توں سخت متاثر ہويا۔ اس دور دے لکھاریاں نے ظلم اُتے تنقید کرنا اور توہمات تے پرانے عقائد دی مذمت کرنا ، تے روسی تے فرانسیسی ادب توں نويں تصورات اخذ کرنا اپنا مشن سمجھیا۔ اس وقت ناول تے ڈرامے لکھنے والے پہلے ایرانی اوہ سن جو کسی نہ کسی طرح مغرب دے ترقی یافتہ ملکاں توں واقف ہو چکے سن ۔ غیر ملکی دانشور ، تارکین وطن بزنس مین تے سیاسی جلاوطنی۔ قانون دی حکمرانی ، صنعتی ترقی ، تے حکومتاں دی بیوروکریسی دا مشاہدہ کردے ہوئے ، انہاں نے اپنے زمانے دے ایران دی موجودہ صورتحال اُتے تنقید دی تے ، انہاں توں پہلے دے مصنفاں دے برعکس ، عام لوکاں نوں مخاطب کرنے دے لئی اس دی مشکل تے پرانی شکل توں نثر لیا ۔ اشرافیہ؛ متوسط طبقے دے لوک جو اپنی زندگی تے اوقات دے بارے وچ پڑھنا چاہندے نيں۔ اس طرح ، معاشرے وچ شخصیت پسندی یا عام لوکاں دی زندگی اُتے توجہ مرکوز کرنا جداں ایرانی افسانے وچ خیالی کردار تشکیل پائے سن ۔ اس وقت دی ثقافتی تے معاشرتی پیشرفتاں نے اس ادبی صنف دی کامیابی وچ اہم کردار ادا کيتا۔ ملک وچ مغربی رہتل دے اظہار دی آمد (جداں اسکول ، پرنٹنگ تے اخبارات ) دے نال ہی معاشرے وچ پڑھے لکھے لوکاں دی تعداد وچ وادھا ہويا تے زیادہ توں زیادہ لوک انہاں نويں کماں نوں پڑھنے دے قابل ہوگئے۔ [۱۷۸]
دوسری طرف ، آئین ساز لکھنے والےآں نے ، شعوری طور اُتے یا لاشعوری طور اُتے ، گہری خلاء نوں دور کرنے دی کوشش کيتی جو فارسی وچ بولی جانے والی بولی تے تحریری بولی دے وچکار پیدا ہوئی سی۔ فارسی ادب وچ تخلیقی صلاحیتاں تے جدتاں دے بھیس نے (غالبا نويں صدی ہجری توں لے کے اس وقت تک) تحریری بولی نوں اشرافیہ تے پڑھے لکھے لوکاں دے ل dry اک خشک بیانات وچ بدل دتا سی تے عام لوکاں نے اس توں خوف طاری کيتا سی۔ ان کاوشاں دا اک نمایاں مظہر "اکھاڑے تے پرندےآں" کے عنوان توں طنزیہ مضامین دا مجموعہ سی جس دا ناں " اکبر دہکھوڈا " نے رسالہ " اسرافیل " وچ لکھیا سی۔ اک نواں انداز نثر ایجاد کرکے ، دہکھوڑا تحریر تے تقریر دے وچکار پائی جانے والی خلیج نوں ختم کرنے وچ کامیاب ہوگیا ، جس توں تحریری طور اُتے روزمرہ بولی جانے والی بولی دے استعمال کیتی راہ ہموار ہُندی اے۔ [۱۷۹]
عالمی عکاسی
[سودھو]عرب ملکاں وچ ، ایران وچ صورتحال تے پیشرفت دے بارے وچ کوئی درست معلومات موجود نئيں سی تے ايسے وجہ توں عرب صحافیاں نے ایران وچ سیاسی تے معاشرتی صورتحال دے بارے وچ معلومات فراہم کرنے دی کوشش کيتی۔ انہاں وچوں اک مصری رسالہ الہلال اے ، جس دے ہدایت کار تے مالک جارج زیدن سن ۔ «الدُستور الفارسی: تاریخهُ» (فارسی وچ : ایرانی آئین دی تریخ) دے عنوان توں اک مضمون وچ ، انہاں نے ایڈورڈ براؤن دی کتاب دا اک خلاصہ شائع کيتا ، جس وچ انہاں نے تمباکو دی تحریک جداں آئین دی تشکیل نوں بیان کيتا سی۔ تے سید جمال الدین اسدآبادی تے ملک خان دے اقدامات نوں انہاں نے پارلیمنٹ نوں گولی مار ہونے دی داستان سنائی۔ [۱۸۰] البیران ، ماہنامہ لبنان وچ احمد عارف ال زین دی ہدایت کاری وچ شائع ہويا ، جس وچ خبراں تے مضامین نوں شائع کرکے ایرانی آئین توں متعلق امور نوں وی شامل کيتا گیا۔ ۱۹۰۹ وچ ، اشاعت وچ "ایران دے احرار" دے عنوان توں اک مضمون شائع ہويا ، جس وچ ایران دی سیاسی تے معاشرتی صورتحال نوں بیان کيتا گیا ، تے مظفرالدین شاہ دی آئین نوں قبول کرنے اُتے تعریف کردے ہوئے ، انہاں نے محمد علی شاہ دی پالیسیاں اُتے کڑی تنقید کيتی۔ ايسے مسئلے وچ ، محمد علی شاہ نوں بادشاہت توں ہٹانے دی خبراں دا احاطہ کردے ہوئے ، آئین سازاں دی فتح نوں "علما تے دانشوراں" دی کاوشاں دا نتیجہ سمجھیا جاندا اے۔ انہاں کوششاں دی مثال دے طور اُتے ، اشاعت وچ نجف حکام دی جانب توں اک فتوی شائع کيتا گیا جس توں لوکاں اُتے زور دتا گیا کہ اوہ "اس شیطان دے خلاف اٹھیا کھڑے ہون۔" » [۱۸۱]
آئین تے اس دے واقعات دے دوران ، فرانسیسی اشاعتاں وچ ایران وچ ہونے والے واقعات دا آغاز ہويا۔ انہاں اشاعتاں وچ ٹتان،سانچہ:یادچپ سیکل،سانچہ:یادچپ اومانیته،سانچہ:یادچپ دو جهانسانچہ:یادچپ و بولتن تے فرانسیسی ایشیاء کمیٹی دا بلیٹن شامل اے۔ اُتے ، انہاں اشاعتاں نے کدی کدائيں ہی مقبول تحریکاں دی حمایت کيتی۔ ۱۹۰۹ وچ ، اخبار اومانیته نے جین جارسی دا ایران وچ روسی تے برطانوی پالیسیاں دی مخالفت وچ اک مضحکہ خیز مضمون شائع کيتا ، جس وچ اس معاملے اُتے فرانسیسی وزارت خارجہ دی خاموشی اُتے تنقید کيتی گئی سی۔ [۱۸۲]
جائزہ تے تجزیہ
[سودھو]جینیٹ افاری دے مطابق ، آئینی انقلاب مختلف سیاسی ، مذہبی تے تجارتی یونین گروپاں دے اتحاد دے ذریعہ تشکیل پایا سی ، لیکن اس اتحاد دی عظمت آہستہ آہستہ انہاں گروہاں دے وچکار تنازعات دا باعث بنی تے آئین دی نوعیت نوں کوتاہیاں دا سامنا کرنا پيا۔ [۱۸۳]
سہراب یزدانی دا مننا اے کہ آئین سازاں دی فتح تے چھوٹے چھوٹے ظلم دا خاتمہ سیاسی تے معاشرتی ادارےآں وچ بنیادی تبدیلی نئيں لاسکدے نيں۔ کیونجے حکمران طبقے دی سیاسی تے معاشی طاقت ، محمد علی شاہ دی برطرفی دے بعد ، باقی رہی تے ملک دے حکمران ، کچھ محدود تے غیر معمولی معاملات دے علاوہ ، پرانے نظام دے اوہی وابستہ سن ۔ [۱۸۴]
ویسٹرنائزیشن
[سودھو]احمد فردید نے آئین پرستی نوں "بدعنوانی کیخلاف بدعنوانی" تے "فری میسنری" تے "یہودیت" دی تحریک قرار دتا اے۔ انہاں دے مطابق ، آئینی تحریک دے دوران ، "ترقی پسندی تے جدیدیت" کہلانے والی مغرب دی "بوسیدہ تے متروک تریخ" ایران وچ "ان پڑھ دانشوراں تے نقالیاں" دے ذریعہ داخل ہوئی تے پھیل گئی۔ [۱۸۵] جلال الاحمد وی اسنوں "آئینی تنازعہ" تے "آئینی فساد" قرار دیندے نيں تے انہاں دا مننا اے کہ ایہ تنازعہ ڈارسی معاہدے تے ۱۹۰۱ وچ ایران دے تیل مراعات دی منتقلی توں متعلق اے۔ اوہ اسلام نوں مغرب پسندی دے اثر و رسوخ دی راہ وچ رکاوٹ دے طور اُتے دیکھدا اے تے آئینی لوکاں نوں ملحد گروہ نال تعلق رکھنے والا سمجھدا اے۔ انہاں دا خیال اے کہ شیخ فضل اللہ نوری نوں شیعاں دی حمایت کرنے دی پاداش وچ پھانسی دتی گئی سی تے اوہ ایران وچ مغربی تسلط دی علامت دے طور اُتے انہاں دے جسم نوں پھانسی اُتے چڑھا رہے نيں۔ دوسری طرف ، ایہ واضح اے کہ انہاں تمام تر تبدیلیاں تے وڈے چیلنجاں تے کارنامےآں نوں کسی خاص واقعے وچ کم کرنے وچ کِسے عظیم واقعے دی توڑ پھوڑ تے غیر حقیقی تے گمراہ کن نتائج اخذ کرنے دے سوا کچھ شامل نئيں سی۔ [۱۸۶]
عصری تریخ نوں متاثر کرنا
[سودھو]رسول مہربان ر جنگلات دی تحریک نوں آئینی تحریک دے اولین جھٹدے ميں توں اک سمجھدے نيں۔ [۱۸۷]
ہزویی تے ہیڈاری چالاکی توں سمجھدے نيں کہ آئینی عہد وچ "دانشورانہ گفتگو" ، مغربی آئین دا غلط نقش پیش کرکے ، مسلمان علما دے اک حصے دے نال اس قابل ہوگئی ، جسنوں "آئین پرست پادریاں دی گفتگو" کہیا جاندا اے۔ دانشورانہ علماء دے نال وابستگی دی وجہ توں آئینی پاسداراں دا چرچا تاریخی طور اُتے غیر فعال ہو گیا سی ، تے عدم موجودگی دے زمانے وچ حکومت دے مسئلے نوں حل کرنے توں ، اس نے آئینی تحریک وچ سنجیدہ کردار ادا کيتا تے اک قسم دا اسلامی آئینی نمونہ تشکیل دتا۔ بھانويں ایہ گفتگو بہت جلد ناکام ہوگئی ، لیکن تھلے لکھے واقعات وچ ، معاشرے دے تیرتی علامتاں نوں جذب کرکے ، ۱۹۷۹ دے انقلاب دے دوران اسلامی حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہوگئی۔ [۱۸۸]
الہام تے دوبارہ تخلیق
[سودھو]مشفق کاظمی دا خوفناک تہران اک ایسا ناول اے جس وچ آئینی واقعات نوں اک فنکارانہ انداز وچ دکھایا گیا اے - تاریخی نئيں۔ ناول دی پہلی جلد وچ آئینی تحریک دے تضادات تے کمزوریاں دی نشاندہی کيتی گئی اے تے دوسری جلد وچ آئینی وقت دے معاشرے دے مسائل توں نکلنے دے لئی اک روشن خیال ظلم دے ظہور دی بالواسطہ تائید کيتی گئی اے . ناول دا مرکزی کردار ، جو دانشور طبقے دی نمائندگی کردا اے ، اسنوں پہلے اپنے تے اپنے عاشق دے وچکار کوئی فاصلہ نظر نئيں آندا۔ لیکن آہستہ آہستہ مشکلات تے بربادی نے اسنوں مغلوب کردتا تے اسنوں احساس ہويا کہ اک برباد معاشرے وچ انسانی اقدار دی تلاش بیکار اے۔ لہذا اوہ معاشرتی سرگرمیاں ترک کردا اے تے اپنی ذاتی زندگی وچ خوشی دی تلاش کردا اے۔ [۱۸۹]
محمد سعید اردوبادی نے ۱۹۳۳ توں ۱۹۴۰ تک آذربائیجان ترکی ماں تبریز آلود لکھیا۔ فوگی تبریز اک ایسی محبت دی کہانی اے جو محاصرے دے دوران تبریز وچ ہوئی سی۔ اردوبادی خود تبریز تے واقعات دے مرکز وچ سن تے ستار خان دے جنگی ہیڈ کوارٹر دا ممبر سی۔ اس کتاب دا سعید منیری نے فارسی وچ ترجمہ کيتا اے۔ [۱۹۰]
۱۳۵۱ وچ ، علی حاتمی نے فلم ستار خان بنائی ، لیکن اس دی ریلیز دے بعد ، اس دے نال کچھ مارجن وی آئے تے اس دی ریلیز نوں جاری رکھنے توں روک دتا گیا۔ تبریز دے محاصرے توں متعلق اہم تاریخی نکات ، جداں مجاہدین دی تخفیف اسلحہ یا تبریز وچ آئینی لوکاں دی شکست تے ستار خان دی عثمانی سفارت خانے نوں سیاسی پناہ ، جداں اس فلم وچ جھلکدی اے۔ فلم تاریخی واقعات دا محض بیانیہ ہونے دی بجائے ، اس وقت دے معاشرتی تے طبقاتی تعلقات اُتے تنقیدی نگاہ ڈالدی اے۔ [۱۹۱] ہور ، محمد رضا ورزی دی ہدایت کاری وچ ستار خان ٹی وی سیریز فروری ۲۰۱۷ وچ دکھائی گئی سی۔ ایہ دس حصہ سیریز ستار خان دی زندگی دے آخری سالاں دا بیان کردی اے۔ [۱۹۲]
خراج تحسین
[سودھو]۱۹۹۸ دے بعد توں ، تبریز مزاحمتی حلقہ دے قائدین وچوں اک مہدی کوزہ کنانی دے گھر نوں ثقافتی ورثہ دی تنظیم نے میوزیم دے طور اُتے استعمال کيتا اے تے اسنوں آئینی ایوان دا ناں دتا گیا اے۔ اس ایوان وچ ، جو مزاحمت دے دوران آئینی رہنماواں دی ملاقات کيتی جگہ سی ، مزاحمتی رہنماواں دے کم آویزاں نيں۔ [۱۹۳] اگست ۲۰۰۸ وچ ، اصفہان وچ نور اللہ نجفی اصفہانی دا مکان اصفہان دے آئینی ایوان دی حیثیت توں کھولیا گیا۔ [۱۹۴]
اگست ۲۰۰۶ وچ ، آئین دی ۱۰۰ واں سالگرہ دے موقع اُتے اک ڈاک ٹکٹ جاری کيتا گیا۔ [۱۹۵] اس توں پہلے ، آئین دی ۵۰ واں تے ۷۰ واں سالگرہ دے موقع اُتے ، ۱۳۳۴ ش ھ تے ۱۳۵۴ ش ھ وچ یادگاری ڈاک ٹکٹ جاری کيتے گئے سن ۔ [۱۹۶]
ہر سال ، اگست وچ آئینی فتح دی برسی دے موقع اُتے ، آئینی تحریک دے لئی یادگاری تقاریب دا انعقاد کيتا جاندا اے۔ اس شعبے وچ ماہرین دی موجودگی دے نال ایہ تقریب کئی سالاں توں منعقد دی جارہی اے۔ ایہ تقریب ۲۰۰۴ وچ آئینی میوزیم وچ اس وقت دے صدر جمہوریہ سید محمد خاتمی دی موجودگی وچ منعقد ہوئی سی۔ [۱۹۷]
ہور ویکھو
[سودھو]نوٹ
[سودھو]- ↑ تهرانی خواستههای معترضان را هشت مورد گزارش کردهاست: «اول عزل علاءالدوله از حکومت طهران، دوم عودت میرزا محمدرضای کرمانی از رفسنجان به کرمان، سوم عزل مسیو نُز، چهارم الغای امتیاز اصغر گاریچی از راه قم، پنجم برگرداندن تولیت مدرسه مروی به آشتیانی، ششم عودت موقوفاندی که توقیف از طرف شده به متصدیان اولیه، هفتم موقوف کردن تومان دهشاهی کسر از مواجب و مستمریات، هشتم معدلتخانه که مرجع تظلم عمومی باشد.»[۷۲]
- ↑ برابر با ۱۸ شعبان ۱۳۲۴ و ۷ اکتبر ۱۹۰۶
- ↑ واگذاری مدتدار زمین به لوک با فرمان شاه
- ↑ پرداخت نقدی مالیات جنسی به خزانه دولت توسط حاکمان
- ↑ برابر با ۲۳ جمادیالاول ۱۳۲۶ و ۲۳ ژوئن ۱۹۰۸
فوٹ نوٹ
[سودھو]- ↑ قیصری، ar="روشنفکران در دوره مشروطهar="، روشنفکران ایران در قرن بیستم (از مشروطیت توں پایان سلطنت)، ۳۶ja
- ↑ دارالشفایی، ar="نگاهی به تاریخنگاری مشروطه - قسمت اولar="، بیبیسی فارسیja
- ↑ دارالشفایی، ar="نگاهی به تاریخنگاری مشروطه - قسمت اولar="، بیبیسی فارسیja
- ↑ مختاری، ۹ کتابی که باید دربارهٔ مشروطه بخوانیمja
- ↑ دارالشفایی، ar="نگاهی به تاریخنگاری مشروطه - قسمت اولar="، بیبیسی فارسیja
- ↑ دارالشفایی، ar="نگاهی به تاریخنگاری مشروطه - قسمت اولar="، بیبیسی فارسیja
- ↑ دارالشفایی، ar="نگاهی به تاریخنگاری مشروطه - قسمت اولar="، بیبیسی فارسیja
- ↑ دارالشفاییja
- ↑ مختاریja
- ↑ دارالشفایی، ar="نگاهی به تاریخنگاری مشروطه - قسمت اولar="، بیبیسی فارسیja
- ↑ دارالشفایی، ar="نگاهی به تاریخنگاری مشروطه - قسمت اولar="، بیبیسی فارسیja
- ↑ آفاری، ar="مقدمهar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)ja
- ↑ دارالشفایی، ar="نگاهی به تاریخنگاری مشروطه - قسمت دومar="، بیبیسی فارسیja
- ↑ دارالشفایی، ar="نگاهی به تاریخنگاری مشروطه - قسمت دومar="، بیبیسی فارسیja
- ↑ اشرف، ar="پیشگفتار: چهار روایت از انقلاب مشروطهar="، ایراننامه، ۳۶۴–۳۶۳ja
- ↑ اشرف، ar="پیشگفتار: چهار روایت از انقلاب مشروطهar="، ایراننامه، ۳۶۴–۳۶۵ja
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۷۳–۱۷۴.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. 173–174.
- ↑ Bayat, Mangol (1991). “Iran's First Revolution: Shi'ism and the Constitutional Revolution of 1905–1909”. Studies in Middle Eastern History. Oxford, New York: Oxford University Press. p. 181. ISBN 978-0-19-506822-1.
- ↑ محسن کدیور، ”سیاست نامه خراسانی“، ص۱۶۹، طبع دوم، تہران سنه ۲۰۰۸ء
- ↑ Arjomand, Said Amir (16 Nov 1989). The Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran (in English). Oxford: Oxford University Press. pp. 50–52. ISBN 978-0-19-504258-0. Arjomand, Said Amir (16 نومبر 1989). The Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran. Oxford: Oxford University Press. pp. 50–52. ISBN 978-0-19-504258-0.
{{cite book}}
: CS1 maint: date and year (link) - ↑ Arjomand, Said Amir (16 نومبر 1989). The Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran. Oxford: Oxford University Press. pp. 48–49. ISBN 978-0-19-504258-0.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۹۵.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۹۶.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۹۷.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۹۸.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۹۹.
- ↑ Arjomand, Said Amir (16 نومبر 1989). The Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran. Oxford: Oxford University Press. p. 51. ISBN 978-0-19-504258-0.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۹۳.
- ↑ ۳۰.۰ ۳۰.۱ Farzaneh 2015, pp. ۱۶۰.
- ↑ Farzaneh 2015, p. ۲۰۵.
- ↑ Bayat, Mangol (1991). “Iran's First Revolution: Shi'ism and the Constitutional Revolution of 1905-1909”. Studies in Middle Eastern History. Oxford, New York: Oxford University Press. p. 182. ISBN 978-0-19-506822-1.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. 212.
- ↑ محسن کدیور، ”سیاست نامه خراسانی“، ص۱۷۷، طبع دوم، تہران سنه ۲۰۰۸ء
- ↑ Hermann 2013, pp. 437.
- ↑ محسن کدیور، ”سیاست نامه خراسانی“، ص١٨٠، طبع دوم، تہران سنه ۲۰۰۸ء
- ↑ Farzaneh, Mateo Mohammad (2015). “The Iranian Constitutional Revolution and the Clerical Leadership of Khurasani”. Syracuse, New York: Syracuse University Press. p. 203. ISBN 978-0-8156-5311-0.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۵۲.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۵۹.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۶۱.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. 162.
- ↑ محسن کدیور، ”سیاست نامه خراسانی“، ص ۲۱۴-۲۱۵، طبع دوم، تہران سنه ۲۰۰۸ء
- ↑ Hermann 2013, pp. ۴۳۴.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۲۲۰.
- ↑ Hermann 2013, pp. ۴۳۶.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۶۶.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۱۶۷.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۲۰۰.
- ↑ Farzaneh 2015, pp. ۲۰۱.
- ↑ Hermann 2013, pp. ۴۴۶.
- ↑ محسن کدیور، ”سیاست نامه خراسانی“، ص ۲۱۰، طبع دوم، تہران سنه ۲۰۰۸ء
- ↑ Abrahamian, Ervand, Tortured Confessions by Ervand Abrahamian, University of California Press, 1999 p. 24
- ↑ آدمیت، ar="فصل دومar="، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیتja
- ↑ آدمیت، ar="فصل دومar="، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیتja
- ↑ آدمیت، ar="فصل دومar="، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیتja
- ↑ آدمیت، ar="فصل دومar="، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیتja
- ↑ آدمیت، ar="فصل دومar="، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، ۳۸ja
- ↑ آدمیت، ar="فصل دومar="، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیتja
- ↑ یزدانی، کسروی و تریخ مشروطه ایران، ۴۶–۴۸ja
- ↑ آفاری، ar="فصل اول: از وابستگی توں مقاومتar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۴۶ja
- ↑ آفاری، ar="فصل اول: از وابستگی توں مقاومتar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)ja
- ↑ آفاریja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۶۵–۶۶ja
- ↑ آفاری، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۳۸–۳۶ja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۷۲–۷۳ja
- ↑ آفاری، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۵۴ja
- ↑ آفاری، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۵۶ja
- ↑ Martinja
- ↑ آبراهامیانja
- ↑ آدمیت، ar="فصل دومar="، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، ۲۲–۲۳ja
- ↑ Martinja
- ↑ تهرانی (کاتوزیان)، تریخ انقلاب مشروطیت ایران، ۱۵۴ja
- ↑ آبراهامیانja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلابja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلابja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلابja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلابja
- ↑ یزدانی، مجاهدان مشروطهja
- ↑ اتحادیه، ar="نخستین دهه انقلاب مشروطه ایران (۱۳۲۴–۱۳۳۴ ق)ar="، ایراننامهja
- ↑ اتحادیهja
- ↑ یزدانیja
- ↑ آبراهامیانja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایرانja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلابja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایرانja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایرانja
- ↑ یزدانی، کسروی و تریخ مشروطه ایرانja
- ↑ یزدانی، کسروی و تریخ مشروطه ایرانja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایرانja
- ↑ سوری و شریعتی مزینانی، ar="بررسی پیامد خواسته و ناخواسته پروژهٔ مشروعسازی متمم قانون اساسی در مشروطه اولar="، رهیافتهای سیاسی و بینالمللیja
- ↑ فورانja
- ↑ آفاری، ar="فصل اول: از وابستگی توں مقاومتar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۴۳ja
- ↑ لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلابja
- ↑ آفاریja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلابja
- ↑ آفاری، ar="فصل پنجم: مطبوعات، طنز و انقلابar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۱۷۵ja
- ↑ کلارک، ar="مشروطه خواهان و قزاقها: جنبش مشروطیت و مداخله روسها در آذربایجان (۱۱–۱۹۰۷)ar="، تریخ روابط خارجیja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایران، ۸۱–۸۴ja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۱۱۸ja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۱۱۸–۱۱۹ja
- ↑ آبراهامیانja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایران، ۹۷ja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایران، ۹۹ja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایران، ۱۰۰–۱۰۱ja
- ↑ یزدانیja
- ↑ یزدانیja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایرانja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایرانja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایرانja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلابja
- ↑ یزدانی، مجاهدان مشروطهja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلابja
- ↑ یزدانی، مجاهدان مشروطهja
- ↑ Pistor-Hatam، ar="SATTĀR KHANar="، Encyclopædia Iranicaja
- ↑ کلارک، ar="مشروطه خواهان و قزاقها: جنبش مشروطیت و مداخله روسها در آذربایجان (۱۱–۱۹۰۷)ar="، تریخ روابط خارجیja
- ↑ کلارک، ar="مشروطه خواهان و قزاقها: جنبش مشروطیت و مداخله روسها در آذربایجان (۱۱–۱۹۰۷)ar="، تریخ روابط خارجیja
- ↑ کلارک، ar="مشروطه خواهان و قزاقها: جنبش مشروطیت و مداخله روسها در آذربایجان (۱۱–۱۹۰۷)ar="، تریخ روابط خارجیja
- ↑ یزدانی، مجاهدان مشروطه، ۱۵۳ja
- ↑ علم، علوم انسانی دانشگاه الزهرا، ۸۸–۹۰ja
- ↑ یزدانی، کودتاهای ایران، ۱۱۸ja
- ↑ علم، علوم انسانی دانشگاه الزهرا، ۸۸–۹۰ja
- ↑ علم، علوم انسانی دانشگاه الزهرا، ۹۳ja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۱۲۵ja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۱۲۵–۱۲۶ja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۱۲۶ja
- ↑ یزدانی، مجاهدان مشروطه، ۱۵۵–۱۵۶ja
- ↑ یزدانی، مجاهدان مشروطه، ۱۶۲ja
- ↑ یزدانی، مجاهدان مشروطه، ۱۷۶ja
- ↑ پزشکزاد، مروری در انقلاب مشروطیت ایرانja
- ↑ پزشکزاد، مروری در انقلاب مشروطیت ایرانja
- ↑ یزدانی، مجاهدان مشروطه، ۱۸۹ja
- ↑ پزشکزاد، مروری در انقلاب مشروطیت ایرانja
- ↑ پزشکزاد، مروری در انقلاب مشروطیت ایران، ۱۵۸ja
- ↑ پزشکزادja
- ↑ آفاری، ar="فصل سوم: مشروطه اولar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۱۰۳ja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایران، ۷۲–۷۳ja
- ↑ آفاری، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۱۱۲ja
- ↑ آفاری، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۱۱۳ja
- ↑ آفاری، ar="فصل سوم: مشروطه اولar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۱۰۵ja
- ↑ آفاری، ar="فصل سوم: مجلس اول، انجمنهای شهری و فرقه اجتماعیون عامیونar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۱۱۴ja
- ↑ آفاری، ar="فصل سوم: مجلس اول، انجمنهای شهری و فرقه اجتماعیون عامیونar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۱۱۵ja
- ↑ آفاری، ar="فصل سوم: مجلس اول، انجمنهای شهری و فرقه اجتماعیون عامیونar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۱۱۷ja
- ↑ آفاری، ar="فصل سوم: مجلس اول، انجمنهای شهری و فرقه اجتماعیون عامیونar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۱۱۸–۱۱۹ja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۱۱۰–۱۱۱ja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایران، ۷۴–۷۳ja
- ↑ یزدانی، کودتاهای ایران، ۷۴–۷۵ja
- ↑ یوسفینیا، ar="پیدایش و تحول مطبوعات در ایران (از آغاز توں پایان انقلاب مشروطیت)ar="، پیام بهارستان، ۱۱ja
- ↑ یوسفینیا، ar="پیدایش و تحول مطبوعات در ایران (از آغاز توں پایان انقلاب مشروطیت)ar="، پیام بهارستان، ۱۲ja
- ↑ آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۱۱۰–۱۱۱ja
- ↑ آفاری، ar="فصل پنجم: مطبوعات، طنز و انقلابar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۱۶۱ja
- ↑ یوسفینیا، پیام بهارستان، ۱۲ja
- ↑ آدمیت، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، ۲۸۹ja
- ↑ یوسفینیا، پیام بهارستان، ۱۲–۱۳ja
- ↑ شیخنوری، زمانه، ۳۹ja
- ↑ برادران شکوهی، ar="نگرشی انتقادی بر کارکرد مشروطه خواهان تبریزar="، زبان و ادب فارسی، ۸۰–۸۱ja
- ↑ یوسفینیا، پیام بهارستان، ۱۳ja
- ↑ آفاری، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)، ۸۰ja
- ↑ طباطبایی، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۳۲–۴۳۱ja
- ↑ طباطبایی، تاملی دربارهٔ ایران، ۳۷۴–۳۷۳ja
- ↑ آفاری، ایراننامه، ۴۰۵ja
- ↑ یزدانی، ar="فصل دومar="، کودتاهای ایران، ۷۱ja
- ↑ طباطبایی، ar="نظریه مشروعهخواهی اهل دیانتar="، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۰۵ja
- ↑ طباطبایی، ar="نظریه مشروعهخواهی اهل دیانتar="، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۰۸ja
- ↑ طباطبایی، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۱۲ja
- ↑ طباطبایی، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۰۰–۳۹۹ja
- ↑ طباطبایی، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۱۳ja
- ↑ طباطبایی، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۱۴ja
- ↑ طباطبایی، ar="نظریه مشروعهخواهی اهل دیانتar="، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۱۴–۴۱۷ja
- ↑ طباطبایی، ar="نظریه مشروطهخواهی اهل دیانتar="، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۳۷–۴۳۶ja
- ↑ طباطبایی، ar="نظریه مشروطهخواهی اهل دیانتar="، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۴۴ja
- ↑ طباطبایی، ar="نظریه مشروطهخواهی اهل دیانتar="، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۵۰–۴۵۱ja
- ↑ طباطبایی، ar="میرزای نائینی و نظریه مشروطیت ایرانar="، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۸۲–۴۸۳ja
- ↑ طباطبایی، ar="میرزای نائینی و نظریه مشروطیت ایرانar="، تاملی دربارهٔ ایران، ۴۸۸–۴۸۷ja
- ↑ Soroudi، Encyclopædia Iranicaja
- ↑ کلهر، ar="مفاهیم نو در -ادبیات مشروطهar="، مسکویه، ۱۱۷–۱۲۱ja
- ↑ کلهر، ar="مفاهیم نو در -ادبیات مشروطهar="، مسکویه، ۱۱۷–۱۲۱ja
- ↑ میرعابدینی، صد سال داستاننویسی (جلد اول)، ۱۹–۲۶ja
- ↑ کامشاد، پایهگذاران نثر جدید فارسی، ۶۶–۷۰ja
- ↑ گلسرخی، ar="بازتاب انقلاب مشروطه ایران در برخی از نشریات عربیar="، ایراننامه، ۵۰۶ja
- ↑ گلسرخی، ar="بازتاب انقلاب مشروطه ایران در برخی از نشریات عربیar="، ایراننامه، ۵۰۷ja
- ↑ آیندی، ar="انقلاب مشروطه ایران از نگاه یک نظامی فرانسویar="، تریخ معاصر ایرانja
- ↑ آفاری، ar="فصل دوم: طوفان انقلابar="، انقلاب مشروطه ایران ۱۹۰۶–۱۹۱۱ (۱۲۸۵–۱۲۹۰)ja
- ↑ یزدانی، مجاهدان مشروطه، ۱۹۰ja
- ↑ محمودی، ar="آل احمد، مشروطه، روشنفکری و دموکراسیar="، آیین، ۳۰ja
- ↑ محمودی، ar="آل احمد، مشروطه، روشنفکری و دموکراسیar="، آیین، ۲۹ja
- ↑ مهربان، ar="پس لرزههای انقلاب مشروطهar="، چیستاja
- ↑ هزاوهای و زیرکی حیدری، ar="همگرایی و واگرایی گفتمانهای روحانیت مشروطه خواه و روشنفکری از مشروطه توں انقلاب اسلامیar="، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، ۶۳ja
- ↑ رزاقپور، ar="نقد جامعه شناختی تهران مخوفar="، متنپژوهی ادبی، ۴۱ja
- ↑ پناهی، ar="در روايتی بلند، با لحظههای انقلاب مشروطهar="، چیستا، ۶۱۲ja
- ↑ مستغاثی، ar="مرغ سحر، ناله سر کن…ar="، همشهری آنلاینja
- ↑ نامعلوم، ar="«ستارخان» تنها سریال مناسبتی دهه فجر شد/ ۲ اثر جدید در راه استar="، خبرگزاری مهرja
- ↑ نامعلوم، ar="خانه مشروطه معروفترین و پرافتخارترین خانه تاریخی شهر تبریزar="، باشگاه خبرنگاران جوانja
- ↑ نامعلوم، ar="خانه مشروطیت اصفهان گشایش یافتar="ja
- ↑ نامعلوم، ar="تمبر یادبود یکصدمین سال مشروطیت در ایران رونمایی شدar="، خبرگزاری مهرja
- ↑ انجمن تمبر ایران، راهنمای تمبرهای ایران، ۱۲۱ و ۱۹۵ja
- ↑ نامعلوم، ar="گزارش: گزارش جشن سالگرد انقلاب مشروطیت در تبریزar="، بخاراja
کتابیات
[سودھو]- (مارچ 2015) Iranian Constitutional Revolution and the Clerical Leadership of Khurasani. Syracuse, NY: Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-3388-4. OCLC 931494838.
- Hermann, Denis (1 مئی 2013). "Akhund Khurasani and the Iranian Constitutional Movement". Middle Eastern Studies 49 (3): 430–453. doi: . ISSN 0026-3206. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00263206.2013.783828.
- احمد کسروی, Tārikh-e Mashruteh-ye Iran (تریخ مشروطهٔ ایران) (History of the Iranian Constitutional Revolution), in Persian, 951 p. (Negāh Publications, Tehran, 2003), ISBN [[Special:BookSources/964-351-138-3. Note: This book is also available in two volumes, published by Amir Kabir Publications in 1984. Amir Kabir's 1961 edition is in one volume, 934 pages.
- Ahmad Kasravi, History of the Iranian Constitutional Revolution: Tārikh-e Mashrute-ye Iran, Volume I, translated into English by Evan Siegel, 347 p. (Mazda Publications, Costa Mesa, California, 2006). ISBN [[Special:BookSources/1-56859-197-7
باہرلے جوڑ
[سودھو]وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: ایران دا جمہوری انقلاب |
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- CS1 maint: Date and year
- CS1 maint: English language specified
- CS1 maint: date and year
- صفحات مع خاصیت P17
- صفحات مع خاصیت P585
- تصویر دا متروک پیرامیٹر استعمال کرنے والے صفحات
- مضامین جنہاں وچ فارسی بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- ایران وچ بغاوتاں
- ایران روس تعلقات
- ایرانی خانہ جنگیاں
- ۱۹۰۶ء وچ ایران
- ۱۹۰۵ء وچ ایران
- ویہويں صدی دے انقلابات
- غیر نظر ثانی شدہ تراجم اُتے مشتمل صفحات
- ایران وچ ۱۹۰۰ء دی دہائی
- ۱۹۱۰ء دے تنازعات
- ۱۹۱۱ء دے تنازعات
- ایران وچ ۱۹۱۰ء دی دہائی
- ۱۹۰۸ء وچ ایران
- ایران وچ انقلابات
- ۱۹۰۷ء وچ ایران
- ۱۹۰۹ء دے تنازعات
- ۱۹۰۸ء دے تنازعات
- ۱۹۰۶ء دے تنازعات
- ۱۹۰۰ء دی دہائی دے تنازعات
- ۱۹۰۷ء دے تنازعات
- ایران وچ ۱۹۱۱ء
- قاجار ایران دی سیاست
- ۱۹۰۹ء وچ ایران
- ایران وچ ۱۹۱۰ء
- ۱۹۱۰ء دی دہائی دے تنازعات
- ۱۹۰۵ء دے تنازعات
- 1906ء وچ ایران
- 1905ء وچ ایران
- ایران وچ 1900ء دی دہائی
- 1910ء دے تنازعات
- 1911ء دے تنازعات
- ایران وچ 1910ء دی دہائی
- 1908ء وچ ایران
- 1907ء وچ ایران
- 1909ء دے تنازعات
- 1908ء دے تنازعات
- 1906ء دے تنازعات
- 1900ء دی دہائی دے تنازعات
- 1907ء دے تنازعات
- ایران وچ 1911ء
- 1909ء وچ ایران
- ایران وچ 1910ء
- 1910ء دی دہائی دے تنازعات
- 1905ء دے تنازعات