ایران وچ سنیت توں شیعت دی صفوی تبدیلی
ایران وچ اسلام |
---|
ایران وچ تریخ اسلام |
علماء اسلام |
اسلامی مکاتب فکر |
مذہبی شہر تے مقدس تھاں |
اسلامی تعلیم و سبھیاچار |
اسلامی فن تعمیر |
اسلامی ادارے |
ایران وچ سنیت توں شیعیت دی صفوی تبدیلی دا عمل تقریبا ۱۶ویں صدی توں ۱۸ ویں صدی وچ وقوع پذیر ہويا تے ایران جو پہلے سنی اکثریت والا ملک سی ، شیعہ اکثریت اوراس دے روحانی گڑھ وچ بدل دتا گیا۔ شیعیت دے اندر وی زیدیہ تے اسماعیلی فرقےآں اُتے غلبے نوں یقینی بنایا گیا جنہاں نے پہلے ازاں اپنے اپنے ادوار وچ شیعیت اُتے غلبہ رکھیا سی۔ صفویاں نے اپنے طرز عمل توں، ۱۵۰۱ء وچ ایران نوں اک آزاد ریاست دے طور اُتے متحد کيتا تے اثناعشری شیعیت نوں اپنی سلطنت دے باضابطہ مذہب دے طور اُتے رائج کيتا، جو اسلامی تریخ دا اک اہم ترین موڑ ثابت ہويا۔
اس عمل دے براہ راست نتیجہ وچ موجودہ ایران تے ہمسایہ ملک آذربائیجان دی آبادی نوں تریخ وچ بیک وقت سنی توں شیعہ آبادی وچ تبدیل کر دتا گیا۔[۱] دونے ملکاں وچ ہن شیعہ دی وڈی تعداد موجود اے تے آذربائیجان وچ شیعہ آبادی ایران دے بعد دوسرے نمبر اُتے اے۔[۲]
صفوی ایران توں پہلے
[سودھو]عرباں دی فتح تے دخول اسلام دے بعد ایران دی آبادی صفوی فتح تک (جو ابتدا وچ خود شافعی صوفی رہ چکے سن ) زیادہ تر شافعی [۳] تے حنفی مذہب دی پیرو سنی آبادی سی۔ [۴] ستم ظریفی ایہ اے کہ پندرہويں صدی دے آخر تک سلطنت عثمانیہ (سب توں ممتاز سنی ریاست تے آئندہ چلکر شیعہ صفوی ریاست دی سب توں طاقتور دشمن) دے اندر دینی مدرسےآں (اسلامی مکتبےآں ) دی کمی دی وجہ سےاپنے بوہت سارے علمائے کرام نوں دین پڑھنے تے اسلامی علم سیکھنے دے لئی ایران بھیجیا کردتی سی۔ [۵] فارس ہی سنی اسلام سیکھنے دی اک ترجیحی جگہ سی۔ [۶] ایرانی سنیاں نے ہمیشہ محمدﷺ دے خاندان نوں بہت ہی عزت دی نگاہ توں دیکھیا۔ [۷] اس دے برعکس، صفوی دور توں پہلے، ایرانیاں وچ شیعہ اک اقلیت سی تے ایران وچ شیعہ علماء دی تعداد نسبتاً کم سی۔ [۸]
ایرانی شاہ اسماعیل اول
[سودھو]۱۵۰۰-۲ء وچ اسماعیل اول نے ایران وچ تبریز دے نال آرمینیا ، آذربائیجان تے داغستان دے کچھ حصے ( شمالی قفقاز ، اج کل روس دا حصہ) فتح کيتا۔ اسنے اگلی دہائی دا بیشتر حصہ ایران اُتے اپنا تسلط مستحکم کرنے وچ لیا، جتھے دی زیادہ تر فارسی گو آبادی حالے تک سنی سی۔ ۱۵۰۴ء وچ اس دی فوج پہلے وسطی علاقےآں وچ پھیل گئی۔ اس نے ۱۵۰۵ء توں ۱۵۰۸ء دے درمیان جنوب مغربی ایران اُتے قبضہ کرلیا۔ ۱۵۱۰ء وچ خراسانی علاقے تے ہرات شہر نوں فتح کيتا[۹] ڈینیل ڈ- براؤن دے مطابق، اسماعیل " فاطمیاں دے سقوط دے بعد کامیاب ترین تے سنگدل شیعہ حکمران تھا"۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ اس دا مقصد سنیت کامکمل طور اُتے خاتمہ سی، تے اپنے زیر قبضہ علاقےآں وچ اوہ اس مقصد وچ وڈی حد تک کامیاب رہیا۔ اس دی سنیاں نال نفرت دی کوئی حد نئيں سی تے انہاں اُتے ظلم و ستم وچ انتہائی بے رحمانہ سی۔ [۱۰] اوہ پہلے تن خلفاء اُتے باقاعدگی توں لعنت بھیجنے، سنی تصوف دی بیخ کنی، انہاں دی املاک اُتے قبضہ کرنے دا حکم دتا کردا، تے سنی علماء نوں تبدیلی مذہب، موت یا جلاوطنی دا انتخاب دتا کردا۔ تے شیعہ علماء نوں انہاں دی جگہ لینے دے لئی دوسرے علاقےآں توں لیایا کردا۔ [۱۱]
اسماعیل دی تبدیلی دی پالیسی دی وجوہات
[سودھو]صفویاں نے مسلم حکمراناں وچ سب توں زیادہ اسلامی مذہب وچ تبدیلی تے نظریاتی ہم آہنگی اُتے کم کيتا۔ اس تبادلاں دی پالیسی دی وجوہات وچ درجذیل شامل نيں:
- اسماعیل تے اس دے پیروکاراں نے اس طرح دی متشدد تبدیلی مذہب دی پالیسی اُتے عمل کرنے دی اک اہم وجہ ایہ سی کہ اس دے دو ہمسایہ سنی ریاستاں دے یعنی ازلی حریف سلطنت عثمانیہ دی سنی ترک فوجی تے سیاسی دشمن وسطی ایشیائی ازبکاں دے بالمقابل جتھے تک ممکن ہوئے ایران تے صفوی سرزمین نوں اک وکھ تے انفرادی حیثیت دینا سی جو بالترتیب مغرب تے شمال مشرق وچ سن ۔ [۱۲][۱۳][۱۴]
- صفوی عثمانیاں دے نال اک طویل جدوجہد وچ مصروف سن - جس وچ دونے خانداناں دے وچکار متعدد جنگاں وی شامل سن - تے ایہ جدوجہد صفویاں دی مستقل طور اُتے حوصلہ افزائی کردتی رہی کہ اوہ ایران وچ عثمانی خطرہ تے پنجويں ستون دے امکانات دا مقابلہ کرنے دے لئی سنیاں دے وچکار اک مربوط ایرانی شناخت پیدا کرے[۱۵]
- ایہ تبدیلی اس ریاست دی تشکیل تے عوام دی ادارےآں دے نال وفاداری دا ناگزیر حصہ تھی،تاکہ ریاست اوراس دے ادارے پورے علاقے وچ اپنے حکم نوں پھیلانے دے قابل بنیاں۔ [۱۶]
ایران نوں بدلنے دے طریقے
[سودھو]اسماعیل نے ملک اُتے اپنی حکمرانی نوں مستحکم کيتا تے اکثریتی سنی آبادی نوں اثناعشری شیعہ وچ بدلنے تے اس طرح ایران دے مذہبی منظر نامے نوں تبدیل کرنے دے لئی اک بھرپور تے بعض اوقات سفاکانہ مہم چلائی۔ [۱۷] ایران تبدیل کرنے دے لئےاس دے طریقے:
- پوری ایرانی قوم اُتے شیعیت نوں بطور ریاستی لازمی مذہب مسلط کرنا تے ایرانی صوفی سنیاں توں زبردستی مذہب تبدیل کروانا۔ [۱۸][۱۹][۲۰]
- اس نے سدر دا نظام دوبارہ قائم کيتا - مذہبی ادارےآں تے اوقاف دی مالیاتی نگرانی دا ذمہ دار اک دفتر قائم کيتا جسنوں ایران نوں اثناعشری شیعہ ریاست وچ بدلنے تے اثناعشری نظریے نوں پھیلانے دا کم سونپیندا گیا سی۔ [۲۱]
- اس نے سنی مسیتاں نوں تباہ کيتا۔ حتی کہ چین وچ پرتگالی سفیر ، ٹومے پیرس نے ۱۲-۱۵۱۱ء وچ ایران دا دورے دے سرگزشتاں وچ اسماعیل دا ذکر کردے ہوئے لکھدا اے کہ: "وہ (یعنی اسماعیل) ساڈے گرجاں وچ بہتری دی کوشش کردا اے، تے محمد (کی سنت ) اُتے عمل کرنے والے تمام مسلمانان اندلس دے مکانات نوں تباہ کردا اے۔ " [۲۲]
- اس نے پہلے تن سنی خلفاء (ابو بکر ، عمر تے عثمان) اُتے بطور غاصبین لعنت بھیجنے دی رسم (تبرا) نوں تمام مسیتاں وچ نافذ کيتا، سنی طریقت نوں تحلیل کيتا تے ریاستی سرپرستی وچ شیعہ مزارات، ادارےآں تے مذہبی آرٹ دی ترقی دے لئی اورشیعہ علماء نوں سنی علماء دی جگہ لیانے دے لئی سنیاں دے اثاثے استعمال کردا ۔ [۲۳][۲۴][۲۵]
- اس نے سنیاں دا خون بہایا تے سنیاں دی قبراں تے مسیتاں دی بے حرمتی کيتی۔ اس دی وجہ توں عثمانی سلطان بایزید دوم (جس نے ابتداء وچ اسماعیل نوں اس دی فتوحات اُتے مبارکباد دتی تھی) اس نوجوان بادشاہ نوں ("پدرانہ" انداز وچ ) سنی مخالف اقدامات روکنے دا مشورہ دتا۔ پر، سخت سنی مخالف اسماعیل نے سلطان دی تنبیہ نوں نظرانداز کيتا، تے تلوار توں شیعہ عقیدے نوں پھیلاندے رہے۔ [۲۶][۲۷]
- اس نے راسخ العقیدہ کٹر مزاحمتی سنیاں نوں ستایا ، قید کيتا ، جلاوطن کيتا تے انہاں نوں پھانسی دی۔ [۲۸][۲۹]
- صفوی حکمرانی دے قیام دے نال ہی، ۲۶ ذی الحجہ نوں خلیفہ عمر دے قتل دا جشن منانے دے موقع اُتے اک بہت ہی مضحکہ خیز تے رنگین، تقریبا میلہ ورگی تعطیل سی۔ اس دن دی خاص گل ایہ سی کہ عمر دے پتلے اُتے لعنت کرنا، توہین کرنا تے بالآخر جلا دینا سی۔ اُتے ، جداں جداں ایران تے سنی ملکاں دے وچکار تعلقات وچ بہتری آندتی گئی، تعطیل ختم ہُندتی گئی (گھٹ توں گھٹ سرکاری طور پر)۔ [۳۰]
- ۱۵۰۱ء وچ ، اسماعیل نے ایران توں باہر بسنے والے تمام شیعاں نوں ایران آنے دی دعوت دتی تے انہاں نوں سنی اکثریت توں تحفظ دی یقین دہانی کروائی گئی۔ [۳۱]
سنی تے شیعہ علمائے کرام دا انجام
[سودھو]سنی علماء
[سودھو]ابتدائی صفوی حکمراناں نے ایران دے سنی علمائے کرام دے خلاف متعدد اقدامات اٹھائے۔ انہاں اقدامات وچ علمائے دین نوں مذہب دی تبدیلی ، موت ، یا جلاوطنی دا انتخاب دینا [۳۲][۳۳][۳۴] تے سنی علماء دا قتل عام شامل سی جو شیعہ تبدیلی دی ایران دے خلاف مزاحمت کردے سن ، جداں کہ ہرات وچ مشاہدہ کيتا گیا۔ [۳۵] اس دے نتیجے وچ ، بوہت سارے سنی علماء جنہاں نے نويں دینی سمت اختیار کرنے توں انکار کردتا اوہ اپنی جان توں ہتھ دھو بیٹھے یا ہمسایہ ملک سنی ریاستاں وچ فرار ہوئے۔ [۳۶][۳۷]
عرب شیعہ علماء
[سودھو]فتح دے بعد ، اسماعیل نے ایرانی آبادی اُتے اثناعشری نوں مسلط کرکے ایران دے مذہبی منظر نامے نوں تبدیل کرنا شروع کيتا۔ چونکہ اس آبادی نے سنی اسلام قبول کيتا سی تے چونکہ اس وقت ایران وچ شیعیت دی شکل اک کم تعلیم یافتہ صورت وچ سی، اسماعیل نے عربی بولنے والے علاقےآں دے روايتی تشیعی مراکز توں نويں شیعہ علماء نوں ، مذہبی قیادت تشکیل دینے دے لئی زیادہ تر جنوبی لبنان دے جبل عامل، لبنان ، شام، مشرقی عربستان تے جنوبی عراق توں درآمد کيتا۔ [۳۸][۳۹][۴۰][۴۱] اسماعیل نے وفاداری دے بدلے وچ انہاں نوں زمین تے رقم دی پیش کش کيتی۔ انہاں علمائے کرام نے اثناعشری شیعہ دے نظریے دی تعلیم دتی تے اسنوں عوام تک رسائ دتی تے سرگرمی توں تبدیلی مذہب دی ترغیب دی۔ [۳۵][۴۲][۴۳][۴۴] اس گل اُتے زور دینے دے لئی کہ ایران وچ اثناعشری دی تعداد کِنّی کم سی ، اک سرگزشت سانوں دسدا اے کہ اسماعیل دے راجگڑھ تبریز وچ اسنوں صرف اک شیعہ عبارت مل سکی ۔ [۴۵] ایہ گل مشتبہ اے کہ اسماعیل تے اس دے پیروکار کِداں عرب شیعہ علمائے کرام دی حمایت دے بغیر تمام ایرانی لوکاں نوں اک نواں عقیدہ اپنانے اُتے مجبور کرنے وچ کامیاب ہوسکدے نيں؟ [۳۷] صفوی فارس دے حکمراناں نے وی انہاں غیر ملکی شیعہ مذہبی علماء نوں فارس اُتے اپنی حکمرانی دے جواز فراہم کرنے دے لئی اپنی عدالت وچ مدعو کيتا۔ [۴۶]
عباس اول نے وی اپنے دور حکومت وچ زیادہ توں زیادہ عرب شیعہ علماء نوں ایران درآمد کيتا، انہاں دے لئی بوہت سارے مدراس (دینی مدارس) سمیت ہور مذہبی ادارے بنائے تے حکومت وچ حصہ لینے دے لئی راضی کرنے وچ کامیاب ہويا،(امام غائب دے عقیدہ پر) جس توں ماضی وچ انہاں نے دستبرداری اختیار کر رکھی سی۔ ۔ [۴۷]
ایران توں باہر تبدیلیاں
[سودھو]آذربائیجان
[سودھو] تفصیلی لی لئی ویکھو: آذربائیجان وچ اسلام
ایران وچ تبریز نوں فتح کرنے دے بعد ، آذربائیجان ، جنوبی داغستان ، تے آرمینیا دے نال ، ۰۲-۱۵۰۰ء تک، [۳۴] انہاں نويں علاقےآں وچ سنی اکثریت دے باوجود اثناعشری شیعیت نوں ریاستی مذہب قرار دینا اسماعیل دا پہلا حکم سی۔ حصول علاقہ تے سرکاری مذہب دے اعلان دے بعد، تبدیلی مذہب دی اک مہم چلائی گئی [۴۸] تے قفقازی مسلم عوام پر ، شیعیت قبول کرنے دے لئی شدید دباؤ آیا۔ [۴۹] شیروان جتھے اک وڈی سنی آبادی دا قتل عام کيتا گیا سی اوتھے اُتے شیعیت مسلط کرنا خاص طور اُتے دشوار تے گراں سی۔ [۵۰] ایويں ۱۶ واں صدی دے اوائل وچ آذربائیجانی آبادی نوں وی جبرا ایرانیاں دی طرح (جب صفویاں نے اوتھے قابو پایا تھا) شیعیت قبول کروا لیا گیا[۱] لہذا جدید دور دے آذربائیجان وچ ایران دے بعد فیصدی تناسب دے حساب توں شیعہ مسلماناں دی دوسری سب توں وڈی آبادی اے [۲] تے ایران دے نال عراق تے بحرین دو ملکاں ایداں دے نيں جتھے بمشکل شیعہ اکثریت اے۔
عراق
[سودھو]۱۵۰۸ء وچ اسماعیل نے بغداد پر قبضہ کيتا۔ اُتے ، اس دی فوجاں نے جوش و خروش دے نال سنیاں نوں قتل کيتا تے شاہ دے قبائلی اتحادیاں دے ذریعہ انہاں اُتے مؤثر ظلم و ستم کيتا۔ [۵۱] اس دی فوجاں نے کئی اہم سنی تھاںواں نوں وی ختم کردتا ، جنہاں وچ ابو حنیفہ تے عبد القادر جیلانی دے مقبرے وی شامل سن ۔ ایتھے تک کہ صفویاں نے جیلانی دے اہل خانہ نوں بین النہرین توں بے دخل کردتا۔ عراق وچ شیعیت نوں سرکاری شکل قرار دینے دے بعد ، اسماعیل نے اپنے نويں عراقی عوام نوں شیعہ مذہب قبول کرنے اُتے مجبور کيتا تے سنی طریقےآں نوں کالعدم قرار دے دتا۔ اس دے بعد اوہ فارس پرت آیا۔ فاتح صفویاں دے انہاں گھناؤنے اقدامات دی وجہ توں بین النہرین دے سنیاں نے ناراضگی دا مظاہرہ کيتا۔ [۵۲]
اسی طرح ، تہماسپ اول تحت ، وسطی تے جنوبی عراق ، بشمول بغداد تے بصرہ صفوی ہتھوں وچ رہیا تے انہاں سرزمیناں وچ سنیت دی جگہ شیعیت دے قیام دی کوشش کيتی جارہی سی۔ شیعہ عقائد نوں قبول کرنے توں انکار کرنے والے سنی علماء نوں پھانسی دتی گئی تے سنی مقبرے تے مزارات اک بار فیر تباہ کردتے گئے، جدوں کہ مرکزی مسیتاں صرف شیعہ استعمال دے لئی تبدیل کردتی گئياں۔ اگرچہ وسیع نہ ہونے دے باوجود ، کچھ مذہب دی تبدیلیاں دا آغاز ہويا ، تے سنیاں دے نال وفادار رہنے والےآں نوں ظلم و ستم دا نشانہ بنایا گیا ایتھے تک کہ عثمانی حکمران سلیمان اول نے صفویاں نوں عراق دے بیشتر علاقےآں توں بے دخل کردتا۔ [۵۳]
جدوں صفوی سن ۱۶۲۴ء وچ فارس دے عباس اول دے اقتدار وچ واپس آئے تے بغداد اُتے قبضہ کيتا تاں انہاں نے اک بار فیر سنی باشندےآں دا قتل عام کيتا۔ [۵۴]
دور تبدیلی دی اہم شخصیتاں
[سودھو]اسماعیل ثانی
[سودھو]اسماعیل ثانی دا دور حکومت (۷۷-۱۵۷۶ء) نوں اک سنی نواز شیعہ دور گردانا جاندا اے۔ [۵۵] مخدوم شریفی شیرازی دی مدد توں نويں صدر اسماعیل دوم نے عوام وچ سنی مخالف چلن نوں تبدیل کرنے دی کوشش کيتی۔ خاص طور اُتے انہاں نے دے عائشہ، ابو بکر، عمر تے عثمان اُتے علانیہ عوامی لعنت تے رسم کوس نوں روکنے دی کوشش کيتی (تبرا اُتے تے طبقۂ تبرا اُتے جنہاں دا سرکاری پیشہ عوامی طور اُتے اہل بیت دے دشمن سمجھے جانے والےآں تے ہور شخصیتاں اُتے لعنت کرنا سی پابندی لگائی)[۵۶] جو صفوی ابتدائی دور وچ انہاں دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے سن ۔
اسماعیل دوم دا سنی مخالف پروپیگنڈہ دے بارے وچ نقطہ نظر کچھ وجوہات دا نتیجہ ہوسکدا اے۔ اک بنیادی وجہ تاں ایہ سی کہ اوہ میثاق اماسیہ وچ درج عثمانی مطالگل کيتی تعمیل دا خواہشمند سی، جس وچ پہلے تن سنی خلفاء اُتے تبراء دے خاتمے دا مطالبہ کيتا گیا سی، اس طرح صفوی حکومت دا عثمانیاں توں مفاہمت پیدا کرنا تے خود اسماعیل دا اپنی ذاتی حیثیت نوں مستحکم کرنا سی۔ دوسری وجہ انہاں دی علماء نوں کمزور کرنا سی جدوں اس نے سیداں تے شیعہ علماء توں بالجبر زمین دی تحویل دا مطالبہ کيتا۔ شاہ اسماعیل دا استاجلو قبیلے تے قزلباش دے کئی امراء کینال چپقلش چل رہی سی جو شیعہ علماء دے حلیف سن ۔ اس طرح، سنی شعائر دی عوامی سب و شتم اک میدان سی جتھے شاہ تے قزلباش و شیعہ علماء دے درمیان وچ اقتدار دی جنگ کھیلی گئی۔
شاہ نوں جبل عامل دے لبنانی امیلی علماء دی عوامی مقبولیت کمزور کرنے دی امید سی جو ایرانیاں وچ خلفاء اُتے تبراء دی رسم دا انتظام تے انہاں دی حوصلہ افزائی کردے۔ اس دی سنی قربت دا مقصد فارسیاں وچ مستحکم سنی ہمدردیاں تک پہنچنا وی سی۔ اسماعیل ثانی دی پالیسیاں فوری طور اُتے مسترد ہونے دے باوجود علمائے کرام تے فوجی سیاسی اشرافیہ دی اکثریت نےاس دے نال تصادم توں گریز کيتا، حالانکہ استرآبادیاں جداں شیعہ علماء دی جگہ پر، شاہ نے سنی میلان رکھنے والے علماء جداں مولانا مرزا جان شیرازی تے میر مخدوم لالہ نوں مقرر کيتا سی۔[۵۷][۵۸] اسماعیل ثانی صفوی سکے اُتے بارہ اماماں دے لکھے ہوئے ناواں نوں ختم کردینا چاھدے سن، لیکن انہاں دی اس کوشش دا کوئی فائدہ نئيں ہويا۔[۵۹]
فارس دا عباس اول
[سودھو]عباس اول فارس (۱۶۲۹-۱۵۸۷ء) دے دور تک شیعیت مکمل طور اُتے قائم نئيں ہوئی سی۔[۶۰] عباس سنیاں نال نفرت کردا سی تے آبادی نوں اثناعشری شیعیت قبول کرنے اُتے مجبور کردا سی۔ [۶۱] ایويں ۱۶۰۲ء تک ایران دے بیشتر سنیاں نے شیعیت قبول کر لئی۔ اُتے اک قابل ذکر سنی تعداد نے اس صفوی قاعدے نوں قبول نئيں کيتا تے ایران نوں اثناعشری ریاست وچ تبدیل کرنے دے لئی عباسنوں متعدد انتظامی تبدیلیاں لاگو کرنے اُتے مجبور کيتا۔ [۶۲]
محمد باقر مجلسی
[سودھو]محمد باقر مجلسی دی رہنمائی وچ (۹۸-۱۶۱۶ء)، جو ہن تک دے سب توں اہم شیعہ عالم دین وچ نيں)، اس نے ایران وچ سنیاں دے خاتمے دے لئی (دوسری چیزاں دے نال) خود نوں وقف کر دتا سی۔[۶۳] صفوی ریاست نے ۱۷ واں صدی وچ شیعی روایات، رسوم تے سبھیاچار نوں فارسی بنانے دی وڈی کوششاں کيتیاں، تاکہ ایران دی سنی آبادی وچ اس دے پھیلاؤ نوں آسان بنایا جاسکے۔[۶۴] مجلسی دے تحت ہی شیعیت نے عوام الناس وچ حقیقی گرفت حاصل کيتی۔[۶۵]
علماء دی اشرافیہ دا ظہور
[سودھو]فارس وچ جائیداد دی ملکیت وچ نسبتا غیر محفوظ ہونے دی وجہ توں، بوہت سارے نجی زمینداراں نے اپنی زمیناں شیعیت نوں وقف کرنے کے ناں توں محفوظ کرلئی سن۔ اس طرح اوہ اپنی زمین دی سرکاری طور اُتے ملکیت برقرار رکھدے تے شاہی حکمراناں یا مقامی گورنرز توں اپنی زمین نوں ضبط ہونے توں بچا لیندے، جدوں تک کہ انہاں املاک توں حاصل ہونے والی آمدنی دا اک فیصد علماء تے درویشاں (فتوی ) دے زیر انتظام نیم مذہبی تنظیماں نوں جاندا۔ ایويں تیزی توں مذہبی طبقے دے ارکان خصوصا مجتہد تے سید زاداں نے انہاں زمیناں دی مکمل ملکیت حاصل کرلئی، تے عصری تریخ دان اسکندر منشی دے مطابق، فارس زمینداراں تے جاگیرداراں دے اک نويں تے نمایاں گروہ دے ظہور دا مشاہدہ کرنے لگیا۔ [۶۶]
سلطان حسین
[سودھو]سلطان حسین (۱۶۹۴–۱۷۲۲ء) (آخری موثر صفوی شاہ) دے دور حکومت وچ ، صفوی ریاست وچ بہت ساری مذہبی بدامنی تے مذہبی محرکاندی بغاوتاں ہوئی۔ غیر ملکی مفادات دے درمیان، کئی دہائیاں تک نااہل شاہاں دی بدانتظامی تے صفویاں دے دیرینہ حریف عثمانی ترک تے نويں سامراجی حریف روس دے خلاف انتھک جنگاں، نے صفوی ریاست نوں تباہ کيتا تے اسنوں زوال دا شکار کردتا۔ [۶۷] مذہبی بدامنی تے بغاوتاں نوں خاص طور اُتے اس دے زیر اقتدار رہنے والے سنیاں دے اس بدانتظام ظلم و ستم نے اکسایا۔ [۶۸][۶۹] انہاں پریشانیاں نے صفوی سلطنت نوں (اپنے وجود دے آخری سالاں وچ ) ہور غیرمستحکم کرنے وچ مدد کيتی ایہ اوہ عوامل سن جس نے صفویاں نوں اک وجودی بحران وچ لاکھڑا کرنے وچ اہم کردار ادا کيتا۔ [۷۰]
صفوی ریاست دے تیزی توں زوال پزیری دے باوجود جدوں سلطان حسین نے جنوبی افغانستان دے صفوی مشرقی علاقےآں وچ اپنی افغانی رعایا نوں زبردستی سنی توں شیعہ وچ تبدیل کرنے دی کوشش وچ میر وائس ہوتک ( غلزئی افغاناں دے سربراہ) نے بغاوت شروع کردتی۔ ۱۷۰۹ء وچ قندھار دے علاقے وچ ۔ میر وائس تے اس دے سنی افغانیاں نے شاہ دی فوجاں دے ہمراہ ، کرتلی دے گورنر جارج یازدہم دا مار ڈالیا ، تے افغان علاقے نوں شیعہ حکومت توں آزاد کيتا۔ [۷۱] سنہ ۱۷۰۹ء وچ قندھار وچ آزادی دا اعلان اک اہم موڑ سی جس دے بعد ۱۷۱۵ء وچ غلزئی افغاناں دے ذریعہ ہرات دی فتح تے ایران اُتے حملہ ہويا۔ ۱۷۱۰ء دی دہائی دے ايسے دور تک ، صفوی اقلیم دے دوسرے حصےآں وچ ہور متعدد شورشاں تے بغاوتاں ہوئیاں ، [۷۲] تے اکثر شیعہ اقلیتاں دے خلاف سرکردہ شیعہ صفوی علماء دے ذریعہ اکسائے جانے والے ظلم و ستم توں متاثر ہوئیاں، مثلا۱۷۲۱ء وچ شماخی دی معزولی ، صفوی اقلیم دے شمال مغربی حصے وچ ، جس دے نتیجے وچ اس دے ہزاراں شیعہ باشندےآں دا قتل عام ہويا۔ [۷۳] [۷۴] [۷۳] [۷۴] میر وائس دے بیٹے محمود ہوتدی نے ۱۷۲۲ء دی گلن آباد دی لڑائی وچ صفویاں نوں شکست دتی ، مغرب دا رخ کردے ہوئے انہاں دے راجگڑھ اصفہان دا محاصرہ کيتا تے اس طرح توں صفوی خاندان دا خاتمہ کيتا۔ [۷۵][۷۶]
نادر شاہ
[سودھو]نادر شاہ دے دور وچ ، شیعہ مخالف پالیسی نافذ کيتی گئی۔ نادر نے ایران نوں واپس چار سنی مسلک وچ واپس بحال کرنے دی اک ناکام کوشش کيتی تے پہلے ہی توں موجود چار سنی مذاہب وچوں پنجويں شیعہ مذہب (جس نوں جعفری مذہب کہیا جاندا اے ) دے سنی انضمام دی تشہیر کيتی۔ [۷۷] اُتے زیادہ تر آبادی وچ سنیت دی اس شکل نوں قائم کرنے دی حکمت عملی ، دی حمایت حاصل کرنے وچ ناکام رہیا۔ [۷۸][۷۹][۸۰] انہاں دی شیعہ مخالف پالیسی دی وجوہات وچ شامل نيں:
- اس دی زیادہ تر فوجاں سنی افغان ، دشتی ترکمن ، قفقاذی ، خراسانی کرد ، بلوچی، عیسائی جارجی تے آرمینی باشندے سن ، کیونجےاس دے سنی حامی عقائد نےاس دے شیعہ ایرانی فوجیاں نوں وکھ کردتا سی، جنہاں وچ شیعہ ترکمان تے نسلی فارسی فوجی وسطی تے مغربی ایران دے شامل سن، جو صفوی حامی سن ۔ [۸۱][۸۲][۸۳][۸۴][۸۵]
- ایہ اک اصل دینی پالیسی سی ، جس دا مقصد شیعہ طاقت نوں کمزور کرنا ، ایران توں باہر سنی زمیناں وچ اپنی حکمرانی نوں فروغ دینا تے شیعیت نوں راسخ العقیدہ سنی اسلام دا پنجواں اسکول بنانا سی - سنی حکمراناں تے شیعاں دونے نے اس تجویز نوں مسترد کردتا۔ [۸۶]
- نادر نے اپنی فارسی عوام دے شیعہ عقائد دی سنی مسلک دے نال مطابقت دی مختلف کوششاں کيتیاں تے عثمانیاں نوں اس نويں فارسی سنی مذہب نوں اپنا فرقہ تسلیم کرنے دی کوشش کيتی تاکہ سنی عثمانیاں دے نال تعلقات نوں استوار کيتا جاسکے ، لیکن ممکنہ طور اُتے اس دا اصل مقصد ایہ سی کہ اوہ عالم اسلام نوں اس دے سربراہ دے طور اُتے متحد کرکے ترکاں دا تختہ پلٹ دے۔ [۸۷]
- ۱۷۳۶ء وچ ، اکابرین دی اک مجلس دے منتخب ہونے دے بعد ، نادر نے اس شرط اُتے قبول حکمرانی کرنے اُتے اتفاق کيتا کہ اوہ ایران وچ سنیت دی بحالی دی اس دی نويں مذہبی پالیسی نوں قبول کرن گے۔ سنی عثمانیاں کینال امن معاہدہ وچ کلیدی شرط ترک شیعیت سی کیونجے تے غالبااس دا ایہ وی مقصد سی کہ صفوی خاندان دے مذہبی وقار نوں ختم کرکے اپنے آپ نوں سنی آبادیاں دے لئی بطور اک زیادہ پرکشش شخصیت پیش کرنے دے لئی سی۔ انہاں علاقےآں دی جنہاں اُتے اوہ فتح کرنے دا ارادہ کر رہیا سی۔ اُتے ، ایران وچ ہی انہاں دی مذہبی پالیسی عدم اطمینان دا باعث بنی۔ [۸۸]
انہاں نے مندرجہ ذیل شیعہ مخالف پالیسیاں دا نفاذ کيتا۔
- نادر نے سرکاری طور اُتے شیعیت ترک کرکے تے اس دے بجائے دوسرے چار سنی مذاھب نوں شامل کرنے دے لئی اک مشترکہ شیعہ / سنی اسلامی الہیات دا مکتب فکر قائم کيتا۔ [۸۹]
- فارس وچ نادر نے سرکردہ شیعہ عالم دین نوں قتل کيتا۔ [۹۰]
- اس نے اپنی فوج اُتے انحصار دے لئی، جس وچ زیادہ تر سنی افغاناں، کرداں، ترکمن، بلوچاں تے ہور افراد (جو قدرتی طور اُتے نويں مذہبی پالیسی توں راضی ہوئے سن ) توں بھرتی کيتا گیا سی۔
- فارسیاں نوں ایہ حکم نئيں دتا گیا سی کہ اوہ سنیت اپنائاں جس طرح مسلم دنیا وچ کدرے تے رواج پایا جاندا اے۔ انہاں نوں اپنی مجرد مذہبی شناخت نوں برقرار رکھنے دا حکم سی۔
- داخلی طور اُتے اس نے شیعہ دے بعض انتہائی روایات اُتے پابندی عائد کردتی۔ ابتدائی صفوی دور ہی دی طرح۔ انہاں نے علمائے کرام نوں ہدایات جاری کيتیاں کہ امام علی نوں پہلے دی طرح تعظیم کرنی چاہیئے ، لیکن ایہ کہ انہاں نوں خدا دا نائب قرار دینے دی گل نئيں کيتی جانی چاہیدا ، کیوں کہ اس توں شیعاں تے سنیاں دے وچکار دشمنی پیدا ہوگئی اے۔ بیرونی طور اُتے اس نے شیعیت توں سنیت وچ مکمل تبدیلی دے طور اُتے اس پالیسی نوں پیش کيتا۔ عام طور اُتے ، اس مذہبی پالیسی نے فارس دے اندر عوامی مخالفت نوں اکسایا نئيں کیونجے لوکاں نے آسانی توں موافقت اختیار کرلئی-
- سنہ ۱۷۳۶ء وچ قزوین توں اس نے اک حکم جاری کيتا جو پورے ملک وچ بھیجیا گیا جس دے مطابق سنیاں اُتے سب توں زیادہ گراں شیعہ رسومات دا اختتام سی۔ [۹۱]
- نادر نے وڈی سنی طاقتاں توں خود نوں تسلیم کروانے دے لئی اسلامی دنیا دے اندر شیعیت دے مقام دی از سر نو تشریح دے لئی اک وڈی کوشش کيتی۔ اس نے متعین شیعیت نوں سنی روایت وچ ضم کرنے دی کوشش کيتی۔ اس نے پہلے تن سنی خلفاء دی شیعوی مذمت نوں مسترد کردتا تے اس حکم نوں اپنے حکومت وچ نافذ کيتا۔ اس دے علاوہ ، اس نے اثنا عشری شیعت نوں عثمانی تسلیم کروانے دی کوشش وچ انہاں دے چھیويں امام جعفر الصادق دے ناں توں ، جعفری مکتب فکر کہلاوا کر اسنوں پنجواں سنی مذہب دی حیثیت دینے دی کوشش کيتی ۔ امامت دے تصور اُتے مبنی شیعاں دے پورے طرز نوں تبدیل ہونا سی۔ اُتے ، نہ تاں سنی عثمانیاں نے تے نہ ہی اس وقت دے وڈے شیعہ علماء نے انہاں دی نويں وضاحت قبول کيتی۔ [۹۲]
- نادر نے ایران وچ سنیت دی بحالی ،سنی تے شیعہ دے وچکار پائے جانے والے فرق نوں ختم کرنے دی کوشش وچ شیعہ علماء نوں (جزوی طور اُتے انکےاثرورسوخ نوں ختم کرنے دے لئی) حکومت توں وکھ کيتا۔ انہاں نے شیعہ مذہبی ادارےآں توں وابستہ مذہبی ( وقف ) زمین دے اک وڈے حصے نوں وی ضبط کرلیا۔ ایران وچ اپنی جاناں تے خطرات دے احساس توں گھبراندے ہوئے ، بوہت سارے فارسی شیعہ علماء نے عراق وچ پناہ لی تے آباد ہوئے، شیعہ مذہبی مرکز تشکیل دتا جو عراق وچ شیعہ مزارات جداں نجف تے کربلا دے آس پاس موجود اے۔ [۶۰][۸۶][۹۳][۹۴]
نادر دی موت تے اس دی سلطنت دی تیزی توں سقوط پذیر ہونے دے بعد ، شیعیت نوں جلد واپس بحال کردتا گیا تے اگلی صدی وچ اک بار فیر مذہبی املاک نوں دوبارہ تعمیر کيتا گیا۔ [۸۶]
اسماعیل دی تبدیلی دی پالیسی دا تاریخی نتیجہ
[سودھو]اسماعیل دی تبدیلی دی پالیسی دے مندرجہ ذیل تاریخی نتائج سن :
- اگرچہ مذہب دی تبدیلی اِنّی تیز نئيں سی جِنّی اسماعیل دی جبری پالیسیاں تجویز کردیاں نيں ، لیکن جو لوک ایران تے آذربائیجان دے علاقےآں وچ رہندے سن انہاں دی اکثریت نے ۱۷۲۲ء وچ صفوی دور دے اختتام تک شیعوی شناخت اپنا لئی۔ اس طرح، ۱۶واں صدی دے اوائل وچ آذربائیجان دی آبادی نوں جبرا ایران دے لوکاں دی طرح جبری طور اُتے شیعیت قبول کرایا گیا ، جدوں صفویاں نے اس اُتے قابو پالیا سی۔ [۱]
</br> لہذا ایہ کوئی حادثہ نئيں اے کہ ایران تے آذربائیجان وچ ، اج دی سنی اقلیتاں ملک دی سرحداں دے نال نال بکھری ہوئیاں نيں، اپنے غیر فارسی غیر آذربائیجان نسلی گراوتھے سنی ہم مذہب ریاستاں دے بالکل نیڑے ۔ [۳۲][۴۵][۹۵][۹۶][۹۷][۹۸][۹۹][۱۰۰] - صفوی تجربے نے وڈے پیمانے اُتے اثناعشری شیعہ تے سنیاں دے وچکار سیاسی حد بندی تے مخالفت کيتی واضح لکیر پیدا کردتی ، اگرچہ نظریاتی اختلافات نوں طویل عرصے توں تسلیم کيتا گیا سی۔ صفوی توں پہلے کئی صدیاں تک اثناعشری نے زیادہ تر خود نوں سیاسی طور اُتے سنیاں دے نال رکھیا سی ، تے متعدد مذہبی تحریکاں نے مل کے اثناعشری تے سنی نظریات نوں ملاپ دتا۔ [۱۰۱]
- اسماعیل دی اقتدار وچ آمد نے ایران وچ سنیت دے خاتمے دا اشارہ دتا تے شیعہ مذہبی علماء اشرفیہ اُتے حاوی ہوگئے۔ [۴۴][۱۰۲]
- شیعہ پادریاں دی نظام مراتب تنظیم دا آغاز اسماعیل دے تحت ہويا۔ [۱۰۳]
- ایران دی موجودہ سرحداں افغانستان تے ترکی دے وچکار موجود نسلی سرحداں نئيں بلکہ مذہبی سرحدتیاں نيں جو شیعاں نوں سنیاں توں جدا کردتی نيں۔ [۳۵]
- سنی اکثریت دے نال ظالمانہ سلوک کيتا گیا تے اوہ صفویاں دی مذہب تبدیلی دی پالیسیاں دے خلاف انتہائی مزاحم رہیا ، جو گھٹ توں گھٹ صفوی دور دے اختتام تک چلدی رہی۔ [۱۰۴][۱۰۵]
- شیعہ مذہب نوں عوام اُتے قابو پانے دے لئی استعمال کرنا مکمل طور اُتے کامیاب نہ سی۔ اس دے نتیجے وچ ملک دے وڈے علاقےآں نوں ریاست وچ ضم تاں کردتا گیا ، لیکن صفویاں دے زوال دے بعد، سنی تے شیعہ آبادی دے درمیان صدیاں دی لڑائی جاری اے۔ [۱۰۶]
- ایران اک شیعہ ملک سی تے آہستہ آہستہ اک وکھ تھلگ جزیرہ بن گیا جس دے چاراں طرف سنیت دا اک سمندر سی۔ جبرا تبدیلئ مذہب دے مظالم اُتے افسوس دا اظہار کردے ہوئے، جدید ایرانی مورخین عام طور اُتے اس گل اُتے متفق نيں کہ شیعہ مذہبی تسلط دے قیام نے بالآخر ایران نوں سلطنت عثمانیہ وچ شامل ہونے توں بچایا۔ [۱۰۷]
- یورپ وچ عثمانی پیش قدمی نوں صفوی شیعیت نے (انہاں دے فوجی وسائل دی تقسیم دی وجہ سے) روکيتا جدوں صفوی ایران تے یوروپی طاقتاں نے اپنے مشترکہ عثمانی دشمن دا مقابلہ کرنے دے لئی حبسبرگ – فارسی اتحاد قائم کيتا ۔ [۱۰۸]
- لفظ 'صفوی' جس دے معنی نيں سفوید ، جداں سنی استعمال کردے نيں ، کِسے وی توسیع پسند شیعہ گروہاں نال وابستہ ہويا جو سنیاں کیخلاف یا شیعہ مفادات دے خلاف کم کردے نيں۔ [۱۰۹] ایہ لیبل خاص طور اُتے ایران یا ایرانی حمایت یافتہ گراوتھے دے خلاف استعمال کيتا جاندا اے تے انھاں خاص طور اُتے اکیہويں صدی دے اوائل وچ مشرق وسطی وچ فرقہ وارانہ بحران دے دوران کرنسی ملی اے ، مثلا شام ، لبنان ، عراق تے یمن وچ ۔
ہور ویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ Akiner, Shirin (2004-07-05). The Caspian: Politics, Energy and Security (in English). Taylor & Francis. ISBN 978-0-203-64167-5.
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ Juan Eduardo Campo,Encyclopedia of Islam, p.625
- ↑ The golden age of Islam, By Maurice Lombard, pg.Xiv
- ↑ "Iran: Safavid Period", Encyclopedia Iranica by Hamid Algar. Excerpt: "The Safavids originated as a hereditary lineage of Sufi shaikhs centered on Ardabil, Shafi'ite in school and probably Kurdish in origin."
- ↑ The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300–1600, by Halil Inalcik, pg.167.
- ↑ The Origins Of The Shiite-Sunni Split, این پی ار
- ↑ Timurids in transition: Turko-Persian politics and acculturation in Medieval …, By Maria Subtelny, pg.62
- ↑ Islam, continuity and change in the modern world, By John Obert Voll, pg.80
- ↑ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Steven R. Ward, p. 43.
- ↑ A new introduction to Islam. Daniel W. Brown, p. 191.
- ↑ Daniel W. Brown (2009). A New Introduction to Islam. John Wiley & Sons. pp. 235–236. Unknown parameter
|url-access=
ignored (help) - ↑ Modern Iran: roots and results of revolution. Nikki R. Keddie, Yann Richard, p. 11.
- ↑ Iran: religion, politics, and society: collected essays. Nikki R Keddie, p. 91.
- ↑ The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. Audrey L Altstadt, p. 5.
- ↑ Modern Iran: roots and results of revolution. Nikki R Keddie, Yann Richard, p. 11.
- ↑ The failure of political Islam. Olivier Roy, Carol Volk, p. 170.
- ↑ The modern Middle East: a political history since the First World War. Mehran Kamrava, p. 29.
- ↑ Modern Iran: roots and results of revolution]. Nikki R Keddie, Yann Richard, pp. 13, 20
- ↑ The Encyclopedia of world history: ancient, medieval, and modern. Peter N. Stearns, William Leonard Langer, p. 360.
- ↑ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Steven R Ward, pg.43
- ↑ Iran: a short history: from Islamization to the present. Monika Gronke, p. 91.
- ↑ The Judeo-Persian poet ‘Emrānī and his "Book of treasure": ‘Emrānī's Ganǰ… 'Emrānī, David Yeroushalmi, p. 20.
- ↑ A new introduction to Islam. Daniel W Brown, p. 191.
- ↑ Encyclopaedic Historiography of the Muslim World. NK Singh, A Samiuddin, p. 90.
- ↑ The Cambridge illustrated history of the Islamic world. Francis Robinson, p. 72.
- ↑ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Steven R. Ward, p. 44.
- ↑ Iran and America: re-kindling a love lost]. Badi Badiozamani, pp. 174–5.
- ↑ The Cambridge illustrated history of the Islamic world. Francis Robinson, p. 72.
- ↑ Iraq: Old Land, New Nation in Conflict. William Spencer, p. 51.
- ↑ Culture and customs of Iran. Elton L Daniel, 'Alī Akbar Mahdī, p. 185.
- ↑ Iraq: Old Land, New Nation in Conflict. William Spencer, p. 51.
- ↑ ۳۲.۰ ۳۲.۱ A new introduction to Islam, By Daniel W. Brown, pg.191
- ↑ The Middle East and Islamic world reader, By Marvin E. Gettleman, Stuart Schaar, pg.42
- ↑ ۳۴.۰ ۳۴.۱ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces, By Steven R. Ward, pg.43
- ↑ ۳۵.۰ ۳۵.۱ ۳۵.۲ The failure of political Islam, By Olivier Roy, Carol Volk, pg.170
- ↑ Conceptualizing/re-conceptualizing Africa: the construction of African …, By Maghan Keita, pg.90
- ↑ ۳۷.۰ ۳۷.۱ Iran: a short history : from Islamization to the present, By Monika Gronke, pg.90
- ↑ Floor, Willem; Herzig, Edmund (2015). Iran and the World in the Safavid Age. I.B.Tauris. p. 20. ISBN 978-1-78076-990-5.
In fact, at the start of the Safavid period Twelver Shi'ism was imported into Iran largely from Syria and Mount Lebanon (…)
- ↑ Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge: Cambridge University Press. p. 30. ISBN 978-0-521-04251-2.
- ↑ Abisaab, Rula. "JABAL ʿĀMEL". http://www.iranicaonline.org/articles/jabal-amel-2. Retrieved on 15 May 2016.
- ↑ Alagha, Joseph Elie (2006). The Shifts in Hizbullah's Ideology: Religious Ideology, Political Ideology and Political Program. Amsterdam: Amsterdam University Press. p. 20. ISBN 978-9053569108.
- ↑ The Cambridge illustrated history of the Islamic world, By Francis Robinson, pg.72
- ↑ The Middle East and Islamic world reader, By Marvin E. Gettleman, Stuart Schaar, pg.42
- ↑ ۴۴.۰ ۴۴.۱ The Encyclopedia of world history: ancient, medieval, and modern … By Peter N. Stearns, William Leonard Langer, pg.360
- ↑ ۴۵.۰ ۴۵.۱ Iran: religion, politics, and society : collected essays, By Nikki R. Keddie, pg.91
- ↑ Shi‘ite Lebanon: transnational religion and the making of national identities, By Roschanack Shaery-Eisenlohr, pg.12–13
- ↑ Science under Islam: rise, decline and revival, By S. M. Deen, pg.37
- ↑ The evolution of middle eastern landscapes: an outline to A.D. 1840, Part 1840, By John Malcolm Wagstaff, pg.205
- ↑ The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule, By Audrey L. Altstadt, pg.5
- ↑ Safavids and the rise of Shi'a Islam
- ↑ Iraq: Old Land, New Nation in Conflict, By William Spencer, pg.51
- ↑ The history of Iraq, By Courtney Hunt, pg.48
- ↑ History of the Ottoman Empire and modern Turkey, Volume 1, By Ezel Kural Shaw, pg.95]
- ↑ Gulf States, By Michael Gallagher, pg.17
- ↑ The Encyclopedia of world history: ancient, medieval, and modern. Peter N. Stearns, William Leonard Langer, p. 360.
- ↑ Melville, Charles Peter, ed. (1996). Safavid Persia: the history and politics of an Islamic society (illustrated ed.). I.B. Tauris. p. 161. ISBN 978-1-86064-023-0.
- ↑ Distant relations: Iran and Lebanon in the last 500 years۔ H. E. Chehabi, Rula Jurdi Abisaab, Centre for Lebanese Studies (Great Britain), pp. 86–7.
- ↑ Safavid Iran: rebirth of a Persian empire۔ Andrew J Newman, p. 118.
- ↑ Distant relations: Iran and Lebanon in the last 500 years. H. E. Chehabi, Rula Jurdi Abisaab, Centre for Lebanese Studies (Great Britain), p. 88.
- ↑ ۶۰.۰ ۶۰.۱ The failure of political Islam. Olivier Roy, Carol Volk, p. 170.
- ↑ Conceptualizing/re-conceptualizing Africa: the construction of African… Maghan Keita, p. 79.
- ↑ Conceptualizing/re-conceptualizing Africa: the construction of African… Maghan Keita, p. 79.
- ↑ The Encyclopedia of world history: ancient, medieval, and modern. Peter N. Stearns, William Leonard Langer, p. 363.
- ↑ The Arab Shi'a: The Forgotten Muslims. Graham E. Fuller, Rend Rahim Francke, p. 76.
- ↑ Molavi, Afshin, The Soul of Iran, Norton, 2005, p. 170.
- ↑ RM Savory, Safavids, Encyclopedia of Islam, 2nd ed page 185-6.
- ↑ Iran Under the Safavids. Retrieved 7 August 2014.
- ↑ Iran: a short history : from Islamization to the present, By Monika Gronke, pg.87
- ↑ Conceptualizing/re-conceptualizing Africa: the construction of African …, By Maghan Keita, pg.87
- ↑ Conceptualizing/re-conceptualizing Africa: the construction of African …, By Maghan Keita, pg.80
- ↑ Packard Humanities Institute – Persian Literature in Translation – Chapter IV: An Outline Of The History Of Persia During The Last Two Centuries (A.D. 1722–1922)...page 29
- ↑ Matthee 2005.
- ↑ ۷۳.۰ ۷۳.۱ Fisher et al. 1991.
- ↑ ۷۴.۰ ۷۴.۱ Axworthy 2010.
- ↑ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces, By Steven R. Ward, pg.50
- ↑ Iran's diverse peoples: a reference sourcebook, By Massoume Price, pg.74
- ↑ Nadir Shah and the Ja 'fari Madhhab Reconsidered, Ernest Tucker, Iranian Studies, Vol. 27, No. 1/4, Religion and Society in Islamic Iran during the Pre-Modern Era (1994), pp. 163–179, Published by: International Society for Iranian Studies
- ↑ The Encyclopedia of world history: ancient, medieval, and modern. Peter N Stearns, William Leonard Langer, p. 363.
- ↑ Man and society in Iran. A Reza Arasteh, p. 11.
- ↑ Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant. Michael Axworthy, p. 171.
- ↑ The Encyclopedia of world history: ancient, medieval, and modern. Peter N. Stearns, William Leonard Langer, p. 364.
- ↑ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces]. Steven R Ward, p. 52.
- ↑ Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant, By Michael Axworthy, pg.165–166
- ↑ "The Army of Nader Shah". https://web.archive.org/web/20160303211449/http://m-hosseini.ir/zand/articles-1/30.pdf. Retrieved on 17 December 2014.
- ↑ Steven R. Ward. Immortal, Updated Edition: A Military History of Iran and Its Armed Forces Georgetown University Press, 8 jan. 2014 p 52
- ↑ ۸۶.۰ ۸۶.۱ ۸۶.۲ Iran: religion, politics, and society: collected essays. Nikki R Keddie, p. 92.
- ↑ Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Steven R Ward, p. 51.
- ↑ Iraq: Old Land, New Nation in Conflict, By William Spencer, p. 23.
- ↑ Science under Islam: rise, decline and revival. SM Deen, p. 38.
- ↑ Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant. Michael Axworthy, p. 165–6.
- ↑ Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant]. Michael Axworthy, pp. 173, 176.
- ↑ Islam, continuity and change in the modern world]. John Obert Voll, pp. 80–1.
- ↑ Iran's diverse peoples: a reference sourcebook. Massoume Price, p. 81.
- ↑ Iran: a short history: from Islamization to the present. Monika Gronke, p. 95.
- ↑ Modern Iran: roots and results of revolution, By Nikki R. Keddie, Yann Richard, pg.11
- ↑ Iran and the surrounding world: interactions in culture and cultural politics, By Nikki R. Keddie, Rudolph P. Matthee, pg.16
- ↑ The modern Middle East: a political history since the First World War, By Mehran Kamrava, pg.29
- ↑ Encyclopaedic Historiography of the Muslim World, By NK Singh, A Samiuddin, pg.459
- ↑ Rethinking a millennium: perspectives on Indian history from the eighth to …, By Rajat Datta, Harbans Mukhia, pg.133
- ↑ "AZERBAIJAN: A HOT-SPOT GETTING HOTTER". https://web.archive.org/web/20200301053220/http://www.ea.org.au/ea-family/Religious-Liberty/AZERBAIJAN--A-HOT-SPOT-GETTING-HOTTER1. Retrieved on 17 December 2014.
- ↑ Modern Iran: roots and results of revolution, By Nikki R. Keddie, Yann Richard, pg.13
- ↑ Modern Iran: roots and results of revolution, By Nikki R. Keddie, Yann Richard, pg.20
- ↑ Iran: a short history : from Islamization to the present, By Monika Gronke, pg.91
- ↑ Conceptualizing/re-conceptualizing Africa: the construction of African …, By Maghan Keita, pg.77
- ↑ Iran's diverse peoples: a reference sourcebook, By Massoume Price, pg.74
- ↑ Iran's diverse peoples: a reference sourcebook, By Massoume Price, pg.75
- ↑ Iran and America: re-kindling a love lost, By Badi Badiozamani, pg.174–175
- ↑ Defenders of the Faith: Charles V, Suleyman the Magnificent, and the Battle for Europe, 1520–1536 by James Reston, Jr., p.359ff
- ↑ Donald Holbrook (2014). The Al-Qaeda Doctrine: The Framing and Evolution of the Leadership's Public Discourse. Bloomsbury Publishing USA. p. 120. ISBN 978-1-62356-667-8.