بابری مسجد دا ڈھانا
بابری مسجد دا انہدام | |
---|---|
دا حصہ | |
ٹکانا | ایودھیا، بھارت |
تریخ | 6 دسمبر 1992ء |
نشانہ | بابری مسجد |
ہلے دی قسم | فتنہ و فساد |
موتاں | 2،000 (فسادات وچ )[۱] |
مجرم | وشو ہندو پریشد دے کار سیوک |
مضامین بسلسلہ |
بھارت وچ مسلماناں دے خلاف تشدد |
---|
واقعات |
متعلقہ موضوعات |
بھارتی ریاست اترپردیش دے شہر ایودھیا وچ 6 دسمبر 1992ء نوں ہندو کار سیوکاں دے اک گروہ نے سولہويں صدی وچ تعمیر شدہ بابری مسجد نوں منہدم کر دتا۔ ایہ سانحہ ایودھیا وچ منعقد سیاسی جلسے دے بعد پیش آیا جدوں جلسے نے پرتشدد رخ اختیار کر ليا۔
ہندو دیومالا وچ ایودھیا شہر نوں رام کيتی جائے پیدائش منیا جاندا اے۔ سولہويں صدی وچ مغل سالار میر باقی نے ایتھے اک مسجد تعمیر کرائی سی جسنوں بابری مسجد کہیا جاندا سی۔ اُتے مسجد دے مقام نوں بعض ہندو رام جنم بھومی مندے نيں یعنی انہاں دے بھگوان رام دی پیدائش اس جگہ اُتے ہوئی سی۔ 1980ء دی دہائی وچ وشو ہندو پریشد نے بھارتیہ جنتا پارٹی دے ذریعے اک مہم چلائی جس دا مقصد ایہ سی کہ اس جگہ رام دے ناں اُتے مندر تعمیر کرائی جائے۔ اس سلسلے وچ کئی ریلیاں تے جلسے ہوئے جنہاں وچ رام رتھ یاترا اہمیت دی حامل اے جس دی سربراہی ایل دے ایڈوانی نے دی سی۔
6 دسمبر 1992ء نوں وشو ہندو پریشد تے بھارتیہ جنتا پارٹی نے ڈیڑھ لکھ کار سیوکاں یعنی رضاکاراں نوں ریلی دی خاطر جمع کيتا۔ ریلی نے پرتشدد رخ اختیار کر ليا تے حفاظتی حصار نوں توڑ کر مسجد نوں منہدم کر دتا گیا۔ بعد دی تفتیش توں پتہ چلا کہ اس انہدام دی ذمہ داری 68 افراد اُتے عائد ہُندی اے جنہاں وچ بھارتیہ جنتا پارٹی تے وشو ہندو پریشد دے بہت سارے رہنما شامل سن ۔ تفتیش دے دوران وچ کئی ماہ تک ہندو مسلم فسادات ہُندے رہے جنہاں وچ گھٹ توں گھٹ 2،000 افراد اپنی جاناں توں ہتھ دھو بیٹھے۔[۱]
پس منظر
[سودھو]ایودھیا تنازع |
---|
بابری مسجد |
تنظیماں |
شخصیتاں |
ہندو عقائد دے مطابق رام جنم بھومی ایودھیا شہر وچ واقع اے لہذا اسنوں رام کيتی جائے پیدائش منیا جاندا اے۔ چنانچہ ايسے بنا اُتے ایہ مقام ہندو مذہب دے مقدس ترین تھاںواں وچوں اک شمار ہُندا اے۔[۲] 1528ء وچ جدوں شمالی ہندوستان اُتے مغلاں نے حملہ کيتا تاں اس جگہ مغل سالار میر باقی نے مسجد بنوائی جس دا ناں مغل شہنشاہ بابر دے ناں اُتے رکھیا گیا۔[۳] بعض مصادر وچ درج اے کہ میر باقی نے ایتھے پہلے توں موجود رام مندر نوں توڑ کر مسجد بنائی سی۔حوالےدی لوڑ؟ پچھلی چار صدیاں توں اس جگہ اُتے مسلمان تے ہندو دونے عبادت کردے آئے نيں۔[۴] 1859ء وچ اس مقام اُتے پہلی بار ہندو مسلم فساد دا ذکر ملدا اے۔ برطانوی حکومت نے مسجد دے بیرونی احاطے اُتے جنگلہ لگیا کر اسنوں وکھ کر دتا۔ ایہ حالت 1949ء تک برقرار رہی تے اس دے بعد کسی نے چپکے توں مسجد دے اندر رام دے بت رکھ دیے۔ بظاہر ایسا معلوم ہُندا اے کہ ہندو مہاسبھا دے رضاکاراں نے رکھے سن ۔ اس اُتے بہت لے دے ہوئی تے فریقین نے مقدمات دائر کر دتے۔ مسجد دے لوکاں نے بتاں نوں مسجد دی بے حرمتی توں منسوب کيتا۔ چنانچہ اس جگہ نوں متنازع قرار دے کے مسجد نوں مقفل کر دتا گیا۔[۵]
1980ء وچ وشو ہندو پریشد نے اس مقام اُتے رام مندر دی تعمیر دے لئی مہم چلائی تے بھارتیہ جنتا پارٹی اس دا سیاسی مہرہ بنی۔[۶] اس فیصلے نوں 1986ء وچ اک ڈسٹرکٹ جج دے اس فیصلے توں طاقت ملی جس وچ کہیا گیا سی کہ مسجد دے دروازے کھول کر اس وچ ہندوواں نوں عبادت دی اجازت دتی گئی اے۔[۵]
ستمبر 1990ء نوں بی جے پی دے رہنما ایل دے ایڈوانی نے ایودھیا دی جانب رتھ یاترا شروع دی جس دا مقصد ہندو قوم پرستی دی تحریک دی حمایت سی۔ ایڈوانی نوں ایودھیا پہنچنے توں پہلے ہی بہار دی حکومت نے گرفتار کر ليا۔ اس دے باوجود کارسیوکاں یا سنگھ پریوار دے مظاہرین دی وڈی تعداد ایودھیا پہنچ گئی تے مسجد اُتے حملہ کرنے دی کوشش کيتی۔ اس دوران وچ انہاں دی نیم فوجی دستےآں توں جھڑپ وی ہوئی تے کئی کارسیوک مارے گئے۔ بی جے پی نے وی پی سنگھ دی حکومت کیتی حمایت ترک کر دتی جس دے بعد نويں انتخابات لازمی ہوئے گئے۔ پارلیمان وچ بی جے پی دی حیثیت مستحکم ہوئے گئی تے اترپردیش دی صوبائی اسمبلی وچ اکثریت وی ملی۔[۷]
انہدام
[سودھو]6 دسمبر 1992ء نوں آر ایس ایس تے اس دے اتحادیاں نے لگ بھگ ڈیڑھ لکھ افراد مسجد دے پاس جمع کر لئی۔ اس دوران وچ بی جے پی دے رہنماواں نے تقریراں وی کيتياں جنہاں وچ ایڈوانی، مرلی منوہر جوشی تے اوما بھارتی قابل ذکر نيں۔[۸] چند ہی گھنٹےآں وچ مجمع وچ ہیجان پھیلنے لگیا تے نعرے بلند ہونے لگے۔ مسجد اُتے حملے دے پیشِ نظر پولیس دا پہرا لگیا دتا گیا۔ اُتے دوپہر دے وقت اک نوجوان پولیس نوں چکمہ دے کے مسجد اُتے چڑھ گیا تے زعفرانی جھنڈا لہرا دتا۔ ہجوم نے اسنوں حملے دی نشانی سمجھیا تے مسجد اُتے چڑھ دوڑے۔ پولیس دی تعداد انتہائی کم تے غیر مسلح سی، سو اوہ اپنی جان بچا کر بھج نکلے۔ ہجوم نے کلہاڑیاں، ہتھوڑاں تے ہور اوزاراں توں حملہ کر کے مسجد نوں چند ہی گھنٹےآں وچ منہدم کر دتا۔[۹][۱۰] اس دے علاوہ ہندوواں نے شہر دی کئی ہور مسیتاں وی توڑ ڈالاں۔[۱۱]
2009ء وچ جسٹس منموہن سنگھ لبرہان نے اک رپورٹ مرتب کيتی جس وچ 68 افراد نوں بابری مسجد دے انہدام دا مرتکب قرار دتا گیا، انہاں وچ زیادہ تر بی جے پی دے رہنما سن ۔ انہاں وچ واجپائی، ایڈوانی، جوشی وغیرہ شامل سن ۔ اُس وقت دے اترپردیش دے وزیرِ اعلیٰ کلیان سنگھ اُتے وی تنقید کيتی گئی کہ انہاں نے ایداں دے سرکاری افسران تے پولیس اہلکاراں نوں اوتھے تعینات کيتا جنہاں دے متعلق یقین سی کہ مسجد دے انہدام دے وقت اوہ خاموش رہن گے۔[۱۲] انجو گپتا اُس روز ایڈوانی دی سکیورٹی دے سربراہ سن، انہاں نے دسیا کہ ایڈوانی تے جوشی دی تقریراں نے مجمع نوں مشتعل کيتا۔[۱۳] رپورٹ وچ ایہ وی درج اے کہ اُس وقت بی جے پی دے کئی رہنماواں نے انتہائی ہلکے انداز توں کارسیوکاں نوں ٹھنڈا کرنے دی کوشش کيتی جو محض میڈیا دے سامنے اپنی شبیہ بہتر کرنے دی کوشش سی۔ کسی نے کارسیوکاں نوں مسجد دے محفوظ علاقے وچ گھسنے توں روکنے یا اسنوں منہدم کرنے توں روکنے دی کوشش نئيں کيتی۔ رپورٹ وچ درج اے:” | رہنماواں دا ایہ رویہ واضح طور اُتے بتا رہیا اے کہ اوہ سب اس عمارت دی تباہی دے لئی اک سن ۔ | “ |
سازشی الزامات
[سودھو]2005ء دی مارچ بک وچ انٹیلی جینس بیورو دے جائنٹ ڈائریکٹر مالوے کرشنا ڈھار نے دعویٰ کيتا کہ بابری مسجد دے انہدام دی منصوبہ بندی دس ماہ پہلے راشٹریہ سویم سنگھ، بی جے پی تے وی ایچ پی دے رہنماواں نے کر لئی سی تے انہاں نے اس وقت دے وزیرِ اعظم نرسمہا راؤ دی طرف توں اس معاملے نوں نمٹانے دے طریقہ کار اُتے وی تنقید کيتی۔ ایہ وی دعویٰ کيتا کہ انہاں نے بی جے پی/سنگھ پریوار دی اک میٹنگ نوں دیکھیا جس وچ بالکل واضح طور اُتے آنے والے مہینےآں وچ ہندوتو دے پرتشدد رخ تے مسجد دے انہدام اُتے کیتے جانے والے تباہی دے رقص دی وی مشق کيتی گئی سی۔ آر ایس ایس، وی ایچ پی تے بجرنگ دل رہنما جو اس میٹنگ وچ موجود سن، مل کے نظم و ضبط توں کم کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ انہاں نے دسیا کہ اس اجلاس دی ٹیپاں انہاں نے اپنے افسرِ اعلیٰ نوں داں جنہاں دے بارے وچ یقین اے کہ اوہ وزیرِ اعظم نرسمہا راؤ تے وزیرِ داخلہ چاون نوں وی دکھادی گئی ہاں گی۔ مصنف دا ایہ وی دعویٰ اے کہ ہر طرف اک خفیہ معاہدہ سی کہ ایودھیا توں ہندوتو نوں بہترین سیاسی فائدہ حاصل ہوئے گا۔[۱۵]
اپریل 2014ء نوں کوبرا پوسٹ دے اک اسٹنگ آپریشن وچ دعویٰ کيتا گیا کہ مسجد دا انہدام مشتعل ہجوم دی کارروائی نئيں سی بلکہ سبوتاژ دی ایسی منصوبہ بندی سی جس دے بارے وچ کِسے حکومتی ادارے نوں خبر نہ ہوئے سکيتی۔ ایہ وی دسیا گیا کہ اس دی تیاری کئی ماہ پہلے وشو ہندو پریشد تے شیو سینا نے وکھ وکھ کر رکھی سی۔[۱۶] آنند پٹوردھن دی ڈاکومنٹری "رام دے نام" [۱۷] وچ وی انہدام توں پہلے دے واقعات دا جائزہ لیا گیا اے۔
نتائج
[سودھو]معاشرتی تشدد
[سودھو]بابری مسجد تے اُس روز بہت ساریاں ہور مسیتاں دے انہدام توں مسلم طبقے وچ اشتعال پھیل گیا تے کئی ماہ تک ہندو مسلم فسادات جاری رہے۔ اس دوران وچ دونے مذاہب دے پیروکاراں نے اک دوسرے اُتے حملےآں دے علاوہ گھراں تے دکاناں دی پرت مار تے عبادت گاہاں دا انہدام جاری رکھیا۔ بی جے پی دے کئی رہنماواں نوں حراست وچ لے لیا گیا تے حکومت کیتی جانب توں وی ایچ پی اُتے مختصر عرصے دے لئی پابندی عائد کر دتی گئی۔ اس دے باوجود ممبئی، سورت، احمد آباد، کانپور، دہلی تے بھوپال سمیت بوہت سارے شہراں وچ فسادات ہُندے رہے تے انہاں وچ 2٫000 توں زیادہ افراد ہلاک ہوئے جنہاں دی اکثریت مسلماناں دی سی۔[۹] دسمبر 1992ء تے جنوری 1993ء وچ محض ممبئی دے فسادات وچ 900 افراد دی ہلاکت تے 90 ارب روپے (3.6 ملین) دا مالی نقصان ہويا۔[۱۸][۱۹][۲۰] مسجد دا انہدام تے اس دے بعد دے ہنگامےآں نے 1993ء وچ ممبئی حملےآں نوں تحریک دی۔ اس دے علاوہ آنے والی دہائی تک فسادات جاری رہے۔[۲۱] جہادی گروہ بشمول انڈین مجاہدین نے بابری مسجد دے انہدام نوں اپنی کارروائیاں دی وجہ قرار دتا۔[۲۲][۲۳]
تفتیش
[سودھو]16 دسمبر 1992ء نوں یونین ہوم منسٹری نے لب رہان کمیشن بنایا تاکہ مسجد دی تباہی دی تفتیش دی جا سکے۔ اس دی سربراہی ہائی کورٹ دے ریٹائرڈ جج ایم ایس لب رہان نوں سونپی گئی۔ اگلے 16 برس وچ 399 نشستاں دے بعد کمیشن نے 1٫029 صفحات اُتے مشتمل طویل رپورٹ وزیرِ اعظم منموہن سنگھ نوں 30 جون 2009ء نوں پیش کيتی۔[۲۴] اس رپورٹ دے مطابق 6 دسمبر 1992ء نوں ایودھیا دے واقعات "نہ تاں اچانک تے نہ ہی منصوبہ بندی دے بغیر ہوئے۔"[۲۵] مارچ 2015ء وچ بھارت دی عدالت عظمیٰ وچ پٹیشن دائر کيتی گئی کہ چونکہ بی جے پی دی حکومت اے، اس لئی سی بی آئی اس حکومت دے رہنماواں بشمول ایل دے ایڈوانی تے راج ناتھ سنگھ دے خلاف غیر جانبدارانہ تحقیقات نئيں کر سکدی۔[۲۶] عدالت نے سی بی آئی توں اپیل دائر کرنے وچ تاخیر دی وجہ بیان کرنے دا حکم دتا۔[۲۷][۲۸]
اپریل 2017ء دا سپریم کورٹ دا حکم نامہ
[سودھو]اپریل 2017ء نوں عدالت عظمیٰ نے ایل دے ایڈوانی، مرلی منوہر جوشی، اوما بھارتی تے ونے کٹیار دے علاوہ ہور افراد اُتے سازش دے الزامات بحال کر دتے۔[۲۹][۳۰]
بین الاقوامی ردِ عمل
[سودھو]بوہت سارے ہمسایہ ملکاں نے بھارتی حکومت اُتے نکتہ چینی دی کہ اوہ مسجد دے انہدام تے اس دے بعد ہونے والے مذہبی فسادات نوں روکنے وچ ناکام رہی۔ اس دے علاوہ پاکستان وچ مسلماناں دی جانب توں ہندوواں اُتے وی حملے کیتے گئے۔[۳۱]
پاکستان
[سودھو]پاکستان نے 7 دسمبر نوں مسجد دے انہدام دے خلاف ہونے والے احتجاج دے پیشِ نظر اسکول تے دفاتر بند کر دتے۔[۳۲] پاکستانی دفترِ خارجہ نے ہندوستانی سفیر نوں طلب کر کے باقاعدہ شکایت درج کرائی تے وعدہ کيتا کہ اقوامِ متحدہ تے او آئی سی دی جانب توں دباؤ ڈال کر ہندوستان وچ مسلماناں دے حقوق دی یقین دہانی کرائی جائے گی۔[۳۲] ملک بھر وچ احتجاج جاری رہیا تے مسلم ہجوم نے اک ہی روز وچ 30 مندراں نوں اگ لگیا کر تے بل ڈوزر دے ذریعے تباہ کر دتا۔ اس دے علاوہ لاہور وچ ایئر انڈیا دے دفتر اُتے حملہ ہويا۔[۳۲] مشتعل ہجوم نے ہندوستان تے ہندومت دی تباہی دے مطالبے کیتے۔[۳۲] اسلام آباد وچ قائد اعظم یونیورسٹی دے طلبہ نے تب دے ہندوستانی وزیرِ اعظم نرسمہا راؤ دے پتلے جلائے تے ہندوواں دے خلاف جہاد دا اعلان کيتا۔[۳۲] بعد دے برساں وچ ہزاراں پاکستانی ہندو جو انڈیا سیاحت دی غرض توں گئے سن، انہاں نے طویل مدتی ویزے دی درخواستاں داں تے کئی ہندوواں نے شہریت دی درخواست جمع کرائی تے وجہ دسی کہ پاکستان وچ انہاں دے خلاف امتیازی سلوک تے نفرت وچ وادھا ہوئے گیا اے۔[۳۱]
بنگلہ دیش
[سودھو]دسمبر 1992ء وچ مسجد دے انہدام دے بعد بنگلہ دیشی مسلماناں نے ہجوم دی شکل وچ ملک بھر وچ ہندو مندراں، دکاناں تے گھراں اُتے حملہ کر کے اگ لگیا دی۔[۳۳] راجگڑھ ڈھاکہ وچ ہندوستان تے بنگلہ دیش دے درمیان وچ ہونے والے میچ اُتے 5٫000 دے نیڑے افراد نے دھاوا بولنے دی کوشش کيتی تے میچ روک دتا گیا۔[۳۳] ڈھاکہ وچ ایئر انڈیا دے دفتر اُتے حملہ کر کے تباہ کر دتا گیا۔[۳۲] دس افراد ہلاک وی ہوئے تے گیارہ ہندو مندر تے بے شمار دکاناں وی تباہ ہوئیاں۔[۳۳][۳۴][۳۵] نتیجتاً بنگلہ دیشی ہندوواں نے 1993ء وچ درگا پوجا دی تقریبات نوں مختصر کر دتا تے مطالہ کيتا کہ تباہ شدہ مندراں دی بحالی تے مجرماں نوں قرار واقعی سزا دتی جائے۔[۳۳]
ایران
[سودھو]آیت اللہ خمینی نے انہدام دی مذمت کيتی مگر پاکستان تے بنگلہ دیش دی نسبت نرم لفظاں استعمال کیتے۔[۳۲] انہاں نے ہندوستان توں مسلماناں دے تحفظ دا مطالبہ کيتا۔[۳۲]
مشرقِ وسطیٰ
[سودھو]خلیجی تعاون کونسل نے ابو ظبی دے اجلاس دے بعد بابری مسجد دے انہدام دی سختی توں مذمت کيتی۔ اس اجلاس وچ اک قرارداد وی منظور کيتی گئی جس وچ اس انہدام نوں مسلم مقدس تھاںواں دے خلاف جرم قرار دتا گیا۔ رکن ملکاں وچوں سعودی عرب نے اس دی سختی توں مذمت کيتی۔ متحدہ عرب امارات جنہاں وچ پاکستان تے بھارت دے باشندےآں دی بہت وڈی تعداد رہندی اے، نے اس اُتے زیادہ معتدل ردِ عمل ظاہر کيتا۔ اس ردِ عمل وچ بھارتی حکومت نے خلیج تعاون کونسل دے بیان نوں اپنے اندرونی معاملات وچ دخل اندازی قرار دتا۔[حوالہ درکار]
متحدہ عرب امارات
[سودھو]اگرچہ حکومت نے انہاں واقعات دی نرم لفظاں وچ مذمت کيتی، متحدہ عرب امارات وچ عوام وچ کدرے زیادہ شدت توں ردِ عمل ظاہر کيتا۔[۳۶] سڑکاں اُتے احتجاج شروع ہوئے گیا تے مظاہرین نے ہندو مندراں تے دبئی وچ ہندوستانی قونصل خانے اُتے پتھراؤ وی کيتا۔[۳۶] ابو ظبی توں 250 کلومیٹر دور العین وچ مظاہرین نے ہندوستانی اسکول دے زنانہ حصے نوں اگ لگیا دی۔[۳۶] اس دے نتیجے وچ اماراندی پولیس نے اس وچ ملوث بہت سارے پاکستانی تے ہندوستانی تارکینِ وطن نوں گرفتار کر کے ملک بدر کر دتا۔ دبئی پولیس دے سربراہ ضحی خلفان نے اپنے ملک وچ غیر ملکیوں دی جانب توں تشدد دی مذمت کيتی۔[۳۶]
عوامی سبھیاچار وچ
[سودھو]1993ء وچ بنگلہ دیشی مصنفہ تسلیمہ نسرین نے لجا نامی اک ناول لکھیا جو بنگلہ دیش وچ بابری مسجد دے انہدام دے بعد ہندوواں نوں دبائے جانے دے بارے سی۔ ناول دی اشاعت دے بعد مصنفہ نوں موت دی دھمکیاں دتیاں گئیاں تے تب توں مصنفہ ملک توں باہر مقیم اے۔[۳۷] ملیالم مصنف این ایس مدھون دی کہانی سیراتھو بابری مسجد دے انہدام اُتے لکھی گئی اے۔ انتارا گنگولی دا 2016 دا ناول تانییہ تانیہ ایودھیہ واقعات تے مسجد دی تباہی دے بعد دے ہنگامےآں دے بارے اے۔
بالی ووڈ دی فلم موسم وی انہدام توں متعلق واقعات دے بارے اے۔[۳۸] ایہ واقعات کئی ہور فلماں جداں کہ بامبے (1995) وچ وی دکھائے گئے نيں۔[۳۹] دیوانامتھی (2005) وچ کیرالہ دے مسلماناں دے بارے دسیا گیا اے کہ انہدام توں انہاں اُتے کيتا اثرات مرتب ہوئے۔[۴۰] بامبے تے دیوانامتھی نے نیشنل فلم ایوارڈ وچ نرگس دت ایوارڈ برائے بہترین فیچر فلم جتے۔[۴۱][۴۲] بلیک فرائی ڈے فلم 1993 وچ ممبئی حملےآں نوں بنیاد بنایا گیا اے جو بابری مسجد دے انہدام توں متعلق سن ۔ انہدام دے بارے نسیم (1995)، اسٹرائیکر (2010)، سلم ڈاگ ملینئر (2008) تے 7 خون معاف (2011) وچ وی انہاں واقعات نوں دکھایا گیا اے۔[۴۳]
حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ "خط زمانی: ایودھیا دے مقدس مقام دا بحران". بی بی سی نیوز. 17 اکتوبر 2003ء. https://web.archive.org/web/20181225031259/https://www.bbc.co.uk/news/world-south-asia-11436552.
- ↑ بھگت, رشیدہ (28 ستمبر 2010ء). "ایودھیا دا چیستاں". دی ہندو بزنس لائن. https://web.archive.org/web/20181225031303/https://www.thehindubusinessline.com/2010/09/28/stories/2010092850310800.htm. Retrieved on 29 ستمبر 2010ء.
- ↑ نارائن 1993.
- ↑ جین 2013, p. 9, 120, 164.
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ "خط زمانی: ایودھیا دے مقدس مقام دا بحران"۔ بی بی سی نیوز۔ ۲۵ دسمبر ۲۰۱۸ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 مارچ 2014ء
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ گوہا, رام چندر (2007). انڈیا آفٹر گاندھی. مک ملن, 633–659.
- ↑ تولی, مارک (5 دسمبر 2002ء). "Tearing down the Babri Masjid". بی بی سی نیوز. https://web.archive.org/web/20181225031339/http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/2528025.stm. Retrieved on 29 ستمبر 2010.
- ↑ ۹.۰ ۹.۱ گوہا, رام چندر (2007). انڈیا گاندھی دے بعد. مک ملن, 582–598.
- ↑ "Report: Sequence of events on December 6"۔ Ndtv.com۔ ۲۵ دسمبر ۲۰۱۸ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 جون 2012ء
- ↑ Symbolism in Terrorism: Motivation, Communication, and Behavior – Jonathan Matusitz – Google Books. Books.google.com. Retrieved on 2016-05-18.
- ↑ "Uproar over India mosque report: Inquiry into Babri mosque's demolition in 1992 indicts opposition BJP leaders". الجزیرہ. 24 نومبر 2009ء. https://web.archive.org/web/20181225031257/https://www.aljazeera.com/news/asia/2009/11/2009112454918803725.html. Retrieved on 8 جولائی 2014.
- ↑ ونکاتیسان, وی۔ (16 جولائی 2005). "In the dock, again". فرنٹ لائن 22 (15). http://www.frontline.in/static/html/fl2215/stories/20050729006101200.htm.
- ↑ "Report: Sequence of events on December 6". این ڈی ٹی وی. 23 نومبر 2009. https://web.archive.org/web/20190106000729/https://www.ndtv.com/news. Retrieved on ۵ دسمبر ۲۰۱۱.
- ↑ "Babri Masjid demolition was planned 10 months in advance: Book". پریس ٹرسٹ آف انڈیا. 30 جنوری 2005. https://web.archive.org/web/20120614062714/http://news.outlookindia.com/items.aspx?artid=276473. Retrieved on 5 دسمبر 2011.
- ↑ "Babri Masjid demolition was well-planned in ahead: Cobrapost sting"۔ IANS۔ news.biharprabha.com۔ ۲۵ دسمبر ۲۰۱۸ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 4 اپریل 2014
- ↑ "RAM KE NAAM": FILM about Babri Masjid and Ram Janm-Bhoomi (With ENGLISH Subtitles) – YouTube
- ↑ گورٹ, جرالڈ ڈی۔ (2002). Religion, conflict and reconciliation: multifaith ideals and realities. رودوپی, 248. ISBN 90-420-1460-1.
- ↑ ERCES Online Quarterly Review Archived 10 جولائی 2011 at the وے بیک مشین Religious Identity of the Perpetrators and Victims of Communal Violence in Post-Independence India
- ↑ اسٹیون آئی۔ ولکنسن (2006). Votes and Violence: Electoral Competition and Ethnic Riots in India. کیمبرج یونیورسٹی Press, 14. ISBN 0-521-53605-7.
- ↑ گِلی, تھامس البرٹ (2009). The Ethics of Terrorism: Innovative Approaches from an International Perspective. چارلس سی سیمس, 27. ISBN 0-398-07867-X.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ NDTV correspondent (23 نومبر 2009). "What is the Liberhan Commission?". NDTV انڈیا. https://web.archive.org/web/20181225031346/https://www.ndtv.com/india-news/what-is-the-liberhan-commission-405380. Retrieved on 29 ستمبر 2010.
- ↑ "India Babri Masjid demolition neither spontaneous nor unplanned: Liberhan". Hindustan Times. 24 نومبر 2009. https://web.archive.org/web/20181225031355/https://www.hindustantimes.com/archive-news/. Retrieved on ۱۷ اکتوبر ۲۰۲۰.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Babri Masjid demolition: Supreme Court to hear plea claiming CBI may go soft on L K Advani, Indian Express, 31 March 2015.
- ↑ Babri Masjid case: SC issues notices to L K Advani, others over conspiracy charges, Indian Express, 31 March 2015ء
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "Babri Masjid Demolition: SC reinstated criminal conspiracy against LK Advani, Murli Manohar Joshi and Uma Bharti" (in امریکی انگریزی). مک نوڈ نیوز. 2017-04-19. https://web.archive.org/web/20170420144634/https://news.micnode.com/en/babri-masjid-demolition-sc-criminal-lk-advani-manohar-joshi-uma-bharti-20170419. Retrieved on ۱۷ اکتوبر ۲۰۲۰.
- ↑ ۳۱.۰ ۳۱.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ۳۲.۰ ۳۲.۱ ۳۲.۲ ۳۲.۳ ۳۲.۴ ۳۲.۵ ۳۲.۶ ۳۲.۷ "PAKISTANIS ATTACK 30 HINDU TEMPLES". نیو یارک ٹائمز. 1992-12-07. https://web.archive.org/web/20181225031309/https://www.nytimes.com/1992/12/08/world/pakistanis-attack-30-hindu-temples.html. Retrieved on ۱۵ اپریل ۲۰۱۱.
- ↑ ۳۳.۰ ۳۳.۱ ۳۳.۲ ۳۳.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ ۳۶.۰ ۳۶.۱ ۳۶.۲ ۳۶.۳ Ghosh Anjali (2009). India's foreign policy. Pearson Education India, 310–11. ISBN 978-81-317-1025-8.
- ↑ Deborah Baker Stockholm, Exiled Feminist Writer tells Her Own Story، New York Times, 28 Aguast 1994.
- ↑ Malani, Gaurav (23 ستمبر 2011). "Mausam: Movie Review". The Times of India. https://web.archive.org/web/20181225031332/https://timesofindia.indiatimes.com/entertainment/hindi/bollywood/news/Mausam-Movie-Review/articleshow/10077447.cms%20. Retrieved on 4 دسمبر 2017.
- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ کریان, سنگیت (19 اپریل 2005). "`Daivanamathil'". دی ہندو. https://web.archive.org/web/20181225031254/https://www.thehindu.com/lf/2005/04/19/stories/2005041903570200.htm%20/. Retrieved on 4 دسمبر 2017.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "8 times we saw the Babri Masjid debacle recalled on the big screen". Catch News. 8 دسمبر 2015. https://web.archive.org/web/20181225031344/http://www.catchnews.com/human-right-news/8-times-we-saw-the-babri-masjid-debacle-recalled-on-the-big-screen-demolition-vhp-bjp-advani-ram-ke-naam-black-friday-bombay-riots-tiger-memon-ayodhya-ram-temple-1449313610.html. Retrieved on 4 دسمبر 2017.
- ماخذ
- Jain, Meenakshi (2013). Rama and Aydhya. New Delhi: Aryan Books.
- Narain, Harsh (1993). The Ayodhya Temple Mosque Dispute: Focus on Muslim Sources. Delhi: Penman Publishers.
ہور پڑھو
[سودھو]- ایودھیا 6 دسمبر 1992 (ISBN [[Special:BookSources/0-670-05858-0) از نرسمہا راؤ
- Indian Controversies: Essays on Religion in Politics by Arun Shourie, New Delhi: Rupa & Co, 1993. ISBN [[Special:BookSources/8190019929.
باہرلے جوڑ
[سودھو]ویڈیو
[سودھو]- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- بھارت وچ اسلام
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- All articles with unsourced statements
- Articles with unsourced statements since فروری 2018
- بابری مسجد تنازع
- بھارت وچ 1992ء
- بھارت وچ عبادت گاہاں اُتے حملے
- بھارت وچ فسادات تے شہری انتشار
- بھارت وچ مذہبی تشدد
- تریخ اتر پردیش (1947ء–تاحال)
- تریخ اترپردیش (1947ء تاں حال)
- تباہ شدہ مسیتاں
- دسمبر 1992ء دی سرگرمیاں
- عمارتاں دی مسماری
- مذہبی فسادات
- مسیتاں اُتے حملے
- ہندوواں دا تشدد
- 1992ء وچ بھارت وچ جرائم
- ضد اسلام