برائوفائیٹا

برائوفائیٹا ورگ دا اکّ بوٹا

برائوفائیٹا (انگریزی:Bryophyta) بنسپتی جگت دا اکّ بہت وڈا ورگ اے۔ ایہہ دنیا دے ہر خطے وچ پایا جاندا اے، پر ایہہ انسان لئی کسے خاص ورتو دا نہیں اے۔ سائنسدان عامطور : اکّ مت دے ہی ہن کہ اوہ ورگ ہرے شیوال توں پیدا ہویا ہووےگا۔ اس مت دی پوری طرحاں تأئید کسے پھاسل توں نہیں ہو سکی اے۔ بوٹیاں دے ورگیکرن وچ برائوفائیٹا دا تھاں شیوال (Algae) اتے پٹیرڈوپھائٹا (Pteridophyta) دے وچ آؤندا اے۔ اس ورگ وچ لگبھگ ۹۰۰ خاندان اتے ۲۳, ۰۰۰ ذاتیاں ہن۔

درجہ بندی

براؤپھائٹا نوں شروع وچ دو حصےآں وچ ونڈیا جاندا سی:(۱) ہپیٹسی (Hepatica) اتے (۲) مسائ (Musci); پر ویہویں صدی دے شروع توں ہی اینتھوسروٹیلیج (Anthocerotales) نوں ہپیٹسی توں وکھ اکّ آزاد اپورگ اینتھوسروٹی (Anthocerotae) وچ رکھیا جان لگا اے۔ سارے سائنسدان برائوفائیٹا نوں تن اپورگاں وچ ونڈدے ہن۔ ایہہ ہن:

• ہپیٹسی جاں ہپیٹکاپسڈا (Hepaticopsida),
• اینتھوسروٹی، جاں اینتھوسروٹاپسڈا (Anthocerotopsida) اتے
• مسائ (Musci) جاں برایاپسڈا (Bryopsida)

ہپیٹکاپسڈا

اسوچّ لگبھگ ۲۲۵ خاندان اتے ۸, ۵۰۰ ذاتیاں پائیاں جاندیاں ہن۔ اس اپورگ وچ یگمکودبھد (Gametophyte) چپٹا اتے مردٹھادھاری روپ توں وبھیدت (dorsiventrally differentiated) ہندا اے جاں پھر تن اتے پتیاں ورگے سروپ حاصل کردا اے۔ بوٹے دے چاپ کٹن توں اندر دے اوتک جاں تاں اکّ ہی پرکار دے ہندے ہن، جاں پھر اتے اتے ہیٹھاں دے اوتک بھنّ روپ دے ہندے ہن اتے بھنّ کم کردے ہن۔ چپٹے ہپیٹسی وچ ہیٹھاں دے حصہ توں، جو مٹی جاں چٹان توں لگا ہندا اے، پتلے بال جویں مولابھاس جاں مولابھاس (rhizoid) نکلدے ہن، جو پانی اتے لون سوکھدے ہن۔ ایہناں دے علاوہ بینگنی رنگ دے شلکپتر (scales) نکلدے ہن، جو بوٹے نوں مٹی نوں جکڑ کے رکھدے ہن۔ اس اپورگ نوں چار حصےآں وچ ونڈیا کیتا جاندا اے۔ ایہہ ہن:

1. سپھیروکارپیلیج (Sphaerocarpales),
2. ماکیننشئیلیج (Marchantiales),
3. جنگرمینئیلیج (Jungermanniales) اتے
4. کیلوبرئیلیج (Calobryales)

(۱.)سپھیروکارپیلیج گن وچ دو کل ہن:

• سپھیروکارپیسیئی(Sphaerocarpaceae), جس وچ دو انواع سپھیروکارپس (Sphaerocarpus) اتے جیؤتھیلس (Geothallus) ہن۔ ایہہ دوپارشو سممت (bilaterally symmetrical) ہندے ہن اتے اکّ ہی پرکار دے ہندے ہن۔
• رئلیسی (Riellaceae) کل وچ صرف اکّ ہی خاندان رئلا (Riella) اے، جسدی ۲۷ ذاتیاں دنیا وچ پائی جاندیاں ہن۔ بھارت وچ صرف دو ذاتیاں ہن: رِ .انڈکا (R.indica) جو لاہور دے نزدیک پہلاں پائی گئی سی اتے رِ.وشوناتھی (R.vishwanathii), جو چکیا دے کول لتیپھشاہ جھیل (ضلع وارانسی) وچ ہی صرف پائی جاندی اے۔

(۲.)مارکینلشئیلیج - ایہہ اکّ مکھ گن اے، جس وچ چپٹے بوٹے دھرتی اتے اگدے ہن اتے اتے دے اوتک ہرے ہندے ہن۔ ایہناں وچ ہوا رہن دی جگہ رہندی اے اتے ایہہ مکھت: غذا بناؤندے ہن اتے ہیٹھاں دے اوتک تیار غذا ڈھیر کردے ہن۔ اس گن وچ قریب ۳۰ جاں ۳۲ خاندان اتے لگبھگ ۴۰۰ ذاتیاں پائی ذاتیاں ہن، جیہناں نوں پنج کل وچ رکھیا جاندا ہن۔ ایہہ کل ہن:

• رکسئیسیئی (Ricciaceae),
• کارسنئیسیئی (Corsiniaceae),
• ٹار جیونئیسیئی (Targioniaceae),
• مانوکلئیسیئی (Monocleaceae) اتے
• مارکینشئیسیئی (Marchantiacae)

مکھ خاندان رکسیا (Riccia) اتے مارکینشیا (Marchantia), ٹارجیونیا (Targionia), وغیرہ ہن ۔ رکسیا دی قریب ۱۳۰ ذاتیاں نم زمین ، درخت دے تن، چٹاناں، اتادِ اتے اگدیاں ہن۔ اسدی اکّ جاتی رِ.پھلوئٹینس (R.fluitans) تاں پانی وچ رہندی اے۔ بھارت وچ رکسیا دی کئی ذاتیاں پائی جاندیاں ہن، جیہناں وچوں رِ. ہمالئینسس (R.himalayensis) 9, 000 فٹ اتے رِ.روبسٹا (R.robusta) تاں ۱۳, ۰۰۰ فٹ دی اچائی تک پائی جاندیاں ہن۔ ایہناں وچ ہور ذاتیاں جاں ونشاں دی طرح لینگک اتے الینگک نسل کشی ہندے ہن۔ مارکینشیا (Marchantia) دی بہت ساریاں ذاتیاں بھارت دے پہاڑاں اتے، مکھت: ہمالہ پہاڑ اتے، پائی جاندیاں ہن۔ دو ذاتیاں دا تاں نام ہی مارکینشیا نیپالیناسس اتے ما. سملانا اے ۔ مارکیننشیا وچ اکّ پرکار دی پیالی ورگا جیما کپ (Gemma Cup) ہندا اے، جس وچ کئی چھوٹے چھوٹے جیما نکلدے ہن۔ ایہہ نسل کشی دے کم لئی خاص پرکار دے زریعہ ہن۔

(۳.) جنگرمیگئیلیج (Gungermanniales) لگبھگ ۱۹۰ خاندان اتے ۸, ۰۰۰ ذاتیاں اکّ گن اے۔ ایہہ بوٹے سارا گرم اتے زیادہ ورشاوالے بھوبھاگ وچ پائے جاندے ہن اتے سارا تن اتے پتیاں ولوں یکت ہندے ہن۔ جنگرمینئیلیج نوں دو اپگنوں وچ ونڈیا گیا اے: میٹسجیرنیئی (Metzgerineae) جاں اینیئیکروگائنس جنگرمینئیلیج (Anaehrogynous jungermanniales) اتے جنگرمیننیئی (Gungermannineae) جاں ایکروگائنس جنگرمینئیلیج (Achrogynous Jngermanniales):

میٹسجیرنیئی وچ لگبھگ ۲۰ خاندان اتے ذاتیاں ہن جیہناں نوں پنج جاں چھ قلاں وچ رکھیا جاندا اے ۔ پرمکھ بوٹے پیلیا ( Pellia ) , رکارڈیا دی لگبھگ اکّ درجن ذاتیاں بھارت وچ پائی جاندیاں ہن ۔ اس ذاتیاں دے سروپ اتے کدے کدے رنگ وی بہت بھنّ ہندے ہن ۔ جنگرمینینیئی دے ہر بوٹے پتیؤکت ہندے ہن اتے اس دے لگبھگ ۱۸۰ خاندان اتے ۷ , ۵۰۰ ذاتیاں پائی جاندیاں ہن ۔ ایہناں وچ کجھ پرمکھ بوٹیاں دے نام اس پرکار ہن : پوریلا جاں میڈوتھیکا ( Porella or Madotheca ) , پھرلانیا ( Frullania ) , شپھنیریا ( Schiffneria ) , سیپھالوجئیلا ( Cephaloziella ) , اتادِ ۔ پوریلا دی لگبھگ ۱۸۰ ذاتیاں ہن ۔ ایہناں وچ ۲۱ ہمالہ پہاڑ اتے اگدیاں ہن ۔ کجھ اتے دکھن بھارت وچ وی پائی جاندیاں ہن

حوالے