برصغیر وج جدید تعلیم دی شروعات
برصغیر وچ مسلمان باشاہاں نے عام لوکاں دی تعلیم دے لئی بوہت سارے مدارس قائم کیتے۔ ایہ مدارس بادشاہاں دے علاوہ مختلف لوکاں تے عالاں نے وی جاری کیتے سن ۔ انہاں مدارس دے اخراجات دے لئی مختلف اوقاف جاری کیتے سن کہ مدارس نوں چلانے، استاداں تے طلبہ دے اخراجات وچ کِسے مشکل دا سامنا نہ کرنا پئے۔ ایہ مدارس کِسے خاص طبقہ یا مذہب دے نئيں سن ۔ بلکہ اس دے دروازے ہر طبقہ تے مذہب دے لئی کھلے ہوئے سن ۔ انہاں مدارس وچ مسلماناں دے علاوہ ہندو وی وڈے شوق توں پڑھدے سن ۔ مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد جتھے تنزلی آئی انہاں وچ ایہ مدارس وی سن ۔ جو ہن وی جاری سن مگر انہاں دی تعلیم وچ جدید تعلم دی بجائے روايتی تعلیم دیندی سی۔
کمپنی دی پالیسی[سودھو]
ابتدا وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دی پالیسی سی کہ ہندوستان وچ مشرقی زباناں نوں ترقی دتی جائے۔ چنانچہ 2871ء وچ کلکتہ وچ وارن ہسٹنگس نے اک مدرسہ مسلماناں دی تعلیم دے لئی قائم کیتا تے جدوں 2971ء وچ ہندوواں دے لئی بنارس وچ سنسکرت کالج قائم کیتا تاں کمپنی نے اسنوں وی مالی امداد دی۔ کچھ عرصہ دے بعد ہندوستان دے لوکاں وچ مشرقی علوم دی بجائے مغربی علوم دا شوق ہر پھیل گیا۔ اس دی وجوہات وچ پہلا سبب عیسائی مشنریاں نے مدراس وچ اسکول تے کالج کھولیا تے اس وچ انگریزی دی تعلیم دتی جانے لگی۔ دوسرا سبب ایہ جدوں ہندوستانیاں نوں اس دی آگہی ہوئی کہ انگریزی بولی سیکھنا کار آمد تے مفید اے تاں ہندوستانیاں انگریزی تعلیم دا شوق پیدا ہويا۔ اس تحریک دے بانی راجا موہن رائے سن تے انہاں ہی دی کوششاں توں کلکتہ وچ ہندو کالج قائم ہويا۔
1818ء تا 1845ء دور انکلستان دا سنہرا دور سی ۔ ایہ دور امن، اصلاح تے مادی ترقی دا دور سی ۔ ايسے دور وچ بمبئی دے گورنر الفنسٹن تعلیم دے وڈے حامی سن تے انہاں نے ہندوستان وچ تعلیم دے فروغ دے لئی بہت کوشش کيتیاں ۔ جدوں اوہ بمئی رخصت ہونے اُتے لوکاں نے چندہ جمع کرکے انہاں دی یاد وچ اک الفنسٹن کالج قائم کیتا۔
اس زمانے حکومت نوں ہندوستان وچ جو پیچیدہ معملات پیش آئے انہاں وچ ایہ مسلہ وی سی کہ ہندوستان وچ مشرقی تعلیم دے فروغ دے لئی کم کیتا جائے یا مغربی علم تے رہتل نوں رواج دتا جائے۔ حکومتی ایواناں وچ اس مسلے اُتے وڈے زور شور توں بحث ہُندی رہی مگر انگریزی حکومت وی کوئی فیصلہ نئيں کر پارہی سی کہ کس طرز دی تعلیم ہندوستان وچ رائج کيتی جائے۔ اس معاملے وچ انگریزی حکومت وچ دو مکتب فکر کے حامی سن تے ہر فریق اپنی فکر اُتے ڈٹا ہويا سی ۔
میکالے رپوٹ[سودھو]
1833ء وچ لاڈ میکالے گورنر جنرل دی کونسل دے ارکان مقرر ہوکے ہندوستان آیا تے انہاں نے ہندوستان وچ تعلیم دے مسلے اُتے اک رپوٹ پیش دی جو اس دے ناں توں میکالے رپوٹ کہلاندی اے۔
اس رپوٹ وچ لارڈ میکالے نے مغربی علوم دی حمایت دی تے مشرقی زباناں دا مزاق اڑایا سی ۔ اس نے مشرقی زباناں دے متعلق اپنی رپوٹ وچ لکھیا کہ مشرقی زباناں وچ تعلیم دینے توں طلبہ نوں اوہی گلاں معلوم ہاں گاں جو دو ہزار سال پہلے توں انہاں وچ پھیلی ہوئیاں نيں تے اس طرح اوہ نمائشی تے بے معنی موشگافیاں دی اوہ تعلیم حاصل کرن گے جو ہندوستان وچ لوکاں نے قدیم زمانے خیالی گھوڑے دوڑا دوڑا پیدا کر لیاں ناں تے ایسی تعلیم ہندوستان دے ہر حصہ وچ مسلسل جاری اے۔ سنسکرت دی تعلیم دا نتیجہ اس توں زیادہ کچھ نکل نئيں سکدا اے کہ ہندوستان وچ مسلسل تاریخی پھیلی رہے۔ جے انگریزی حکومت چاہندی کہ ہنددستان دے لوک ترقی کرن تاں طریقہ تعلیم وی تبدیل ہونا چاہیے تے اس وچ ریاضی، فلسفہ، کیمیا، طبعیات تے ہور مفید علوم دا اضافہ ہونا چاہیے۔ ہور میکالے نے لکھیا کہ کیہ ایہ درست ہوئے گا کہ عوام دے ٹیکساں توں اوہ پرانے طبی اصولاں دی تعلیم دتی جائے جنہاں نوں اک عام انگریز وی پسند نئيں کريں گا یا علم اوہ ہیت پڑھایا جائے جس نوں سن کر انگلستان دے کِسے اسکول دی لڑکیاں قہقہہ لگائاں یا اوہ تریخ پڑھائاں جس وچ تیس تیس فٹ دے بلند قامت راجاواں دا ذکر اے ہوئے یا انہاں دے تیس تیس ہزار سال دے عہد حکومت دا ذکر ہوئے یا اوہ جغرافیہ جس وچ آب حیات تے دُدھ دے سمندراں دا حال درج ہوئے۔ ہور براں میکالے نے لکھیا کہ ہندوستان دے لوکاں نوں ایسی تعلیم دی قطعی ضرورت نئيں جو زبردستی انہاں اُتے ٹھوسی جارہی اے۔ انہاں نوں جس تعلیم دی ضرورت اے اوہ اسيں انہاں نوں نئيں دے رہے نيں۔ اس رپوٹ دے علاوہ وی میکالے نے اپنی تقریراں تے تحریراں وچ مشرقی علوم تے مصنفاں دا مزاق اڑیا سی ۔
تنقید[سودھو]
اس رپوٹ وچ میکالے دے اس موقف توں انکار نئيں کیتا جاسکدا اے جو اوہ صدق دل توں چاہندا سی کہ ہندوستانی جدید تعلیم حاصل کرن۔ لیکن جو کچھ اس نے مشرقی خاص کر ہندوواں دے ادب اُتے تنقید دی اوہ کچھ زیادہ ہی بیجا بلکہ انصاف دے منافی سی۔ اس دے مقابلے وچ الفنسٹن دی رائے زیادہ مدبرانہ سی۔ الفنسٹن نے لکھیا کہ وچ کدی ایہ پسند نئيں کراں گا کہ ہندوواں دے ادب دا خالص جزو تعلیم توں خارج کر دتا جائے۔ کیوں کہ ایہ باکل تعلیم دے منافی اے کہ کِسے قوم دا اپنا ادب کسمپرسی دی حالت وچ رہے تے ہور علوم توں انہاں نوں روشناس کرایا جائے تے میری حتمی رائے اے کہ ہندوستانی تعلیم وچ اس وقت ہی ترقی کرن گے جدوں کہ جدید معلومات دے نال انہاں دے قدیم علوم وی انہاں وچ شامل ہون۔ اس توں انہاں دے خاص تے اصل خیالات و حیات جدید تعلیم وچ شامل ہوجان۔ بالآخر وڈی بحث تمید دے ایہ متنازع فیصلہ الفٹنسن تجویز دے مطابق ہوئے گیا کہ جدید تعلیم دے نال مشرقی علوم دی تعلیم دتی جائے گی تے اس فیصلے دے مطابق تعلمی ادارے کھلنے لگے تے اسکولاں تے کالجاں تعداد وچ تیزی توں اضافہ ہونے لگیا۔
1844ء وچ لارڈ ہارونگ نے حکم جاری کیتا کہ سرکاری ملازمت وچ اوہی لوک لئی جان گے جو انگریزی تعلیم پاچکے ہاں تے سرکاری کاروبار دی بولی وی انگریزی قرار پائی۔ اس توں ہندوستان وچ تیزی توں انگریزی تعلیم نوں فروغ ملا۔ جس دی وجہ توں میکالے تجویز دے مطابق تعلیم وچ اضافہ ہويا۔ یعنی اس حکم نامہ رو توں میکالے دی تجویز نوں تسلیم کر ليا گیا۔
تعلمی پالیسی دا اجزا[سودھو]
1845ء وچ لارڈ ڈہوزی گورنر جنرل دی مجلس نگراں دے صدر چالیس وڈ نے اک مراسلہ جاری کیتا۔ اس وچ اعلان کیتا گیا کہ ہن تک تعلیم اعلیٰ طبقاں تک محدود سی تے امید کيتی جاندی سی کہ سربرآوردہ لوک اپنے طور اُتے عوام وچ تعلیم پھیلائاں گے۔ یعنی تعلیم اعلیٰ طبقاں توں شروع ہوکے نچلے طبقاں وچ پھیلے۔ جدوں کہ تعلیم دے معاملے وچ حکومت اُتے کروڑاں جفاکش ہندوستانی رعایا دی ذمہ داری وی عائد ہُندی اے تے خود حکومت کیتی خواہش اے کہ تعلیم ہر طبقہ وچ جاری ہوئے۔ کیوں کہ عوام دی جہالت توں ودھ کے ملک دے لئی کوئی وبال نہيں۔ مشرقی زباناں دے بارے وچ میکالے دی جو پالیسی سی اس وچ اصلاح دی تجویز دتی گئی کہ انگریزی دے ساتھا مقامی زباناں اُتے خاص توجہ رہی چاہیے تے جس قدر معمولی تعلیم اس بولی وچ ہوسکدی اے دیجائے۔ ایہی مراسلہ آٓگے چل کے ہندوستان دی یونیوسٹیاں دی بنیاد بن گیا۔ اس مراسلہ دے مطابق محکمہ تعلیم قائم کیتا گیا تے اس دے عہدہ داراں دا تقرر ہويا کہ ابتدائی تے ثانوی تعلیم نوں ترقی دتی جائے۔
طلبہ وچ اضافہ[سودھو]
اس زمانے تعلیم تیزی توں پھیلی۔ اگرچہ 1857ء دی بغاوت دی وجہ توں تعلمی اُتے کم توجہ ہوئے گئی۔ اس دے باوجود 1882ء تک ہندوستان وچ تن یونیوسٹیاں قائم ہوچکيتیاں سن تے انہاں وچ میٹرک دے کل امیدوار!247 سی۔ اس لئی جدید تعلیم دی اس کامیابی اُتے وڈی خوشیاں منائی گئياں۔ سر ہنزی نے کہیا کہ سمجھ وچ آندا اے کہ کس اُتے حیرت کيتی جائے کہ چند سال وچ سنکیڑاں دی بجائے ہزاراں دی تعداد ہوئے گئی یا طلبہ دا ذوق و شوق جو اوہ تعلیم حاصل وچ دیکھیا رہے نيں۔ میرا خیال اے قرون وسطی توں ہن تک یورپ دی کِسے یونیورسٹی نوں ایہ کامیابی نصیب نئيں ہوئی تے کلکتہ توں لے کے لاہور تک ہندوستانیاں دے اعلیٰ طبقہ وچ شاہد ہی حکومت کیتی کِسے گل وچ اس قدر اظہار شوق کیتا گیا ہوئے۔ سر ہنزی دے بیان توں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ انگریزاں جدید تعلیم دی ترقی اُتے فخر سی ۔
تعلیم دی تنزلی[سودھو]
لیکن انگریزاں دی خوش فہمی جلد ماند پڑ گئی۔ بدقسمتی توں جو کچھ تعلمی ترقی ہوئی اوہ طلبہ دی تعداد وچ ہوئی نہ کہ تعلمی قابلیت وچ تے تعلیمی طریقہ وچ کچھ خرابیاں سامنے آئیاں تے 1882ء لارڈ لنسڈون نے متنبیٰ کیتا کہ جو لوک جدید تعلم حاصل کر رہے نيں انہاں دے ذرائع معاش ملازمتاں تے پیشاں تک محدود نيں تے ایہ وڈی خرابی ایہ پیدا ہوئے رہی اے کہ زیادہ تر گریجوٹ اس قابل ہی نئيں نيں کہ اوہ ملازمت کرسکن۔ کیوں کہ تحقیق توں ایہ گل سامنے آئی کہ زیادہ تر طالب علم محض حافظ کل بن گئے نيں۔ یعنی مطلب نوں بغیر سوچے سمھے رٹ لیندے نيں تے اوہ یونیورسٹیاں دی سند حاصل کرلیندے نيں۔
1889ء وچ لارڈ رپن نے اک تحقیقاتی کمیشن مقرر کیتا جس دے صدر سر ولیم ہند سن ۔ اس کمیٹی نے بوہت سارے تعلیمی مرکزاں دا معائنہ کیتا بوہت سارے لوکاں اُتے جرح تے تحقیقات دے بعد اک اہم رپوٹ مرتب کيتی۔ اس سب اہم تے ضروری مشورہ ایہ سی کہ حتیٰ الامکان اعلیٰ تعلم دا انتظام سرکار براہ راست اپنے ہتھ وچ نہ رکھے تے اسنوں مقامی بلدیات تے مقامی جماعتاں دے سپرد کر دے۔ کمیشن دے مشورہ توں جو تبدیلی عمل وچ آئی اوہ غالباْ بے موقع سی۔ اس اُتے طرہ ایہ کہ اسکولاں تے کالجاں دے منتظماں ایہ اجازت مل گئی کہ اوہ چاہن تاں فیس وچ تخفیف کر دتیاں۔ انہاں سہولتاں دا ایہ نتیجہ ہويا کہ طلبہ دی تعداد وچ بہت اضافہ ہويا لیکن تعلیم دا معیار بہت گرگیا۔ ایتھے تک اس دی شکایت بہت عام ہوئے گئی۔
محکمہ تعلیم[سودھو]
حکومت ہند وچ محکمہ تعلیم قائم اے تے گورنر جنرل دی کونسل وچ اک ممبر دی نگرانی وچ کم کردا اے۔ اس کم صوبائی تعلیمی محکمےآں دی نگرانی اے۔ اس محکمہ وچ ميں عہدہ داراں دے تن طبقہ نيں۔ انڈین ایجوکشنل سروس، پراونشل ایجوکشنل سروس تے سب آڈرنٹ سروس یعنی ماتحت خدمت طبقہ۔ انڈین ایجوکشنل سروس دے عہدہ دار انگلستان توں لئی جاندے نيں باقی دونے دے عہدہ دار ہندوستان توں ہییے جاندے نيں تے اس محکمہ وچ بوہت سارے پروفیسر، انسپکٹر تے استاداں کم کردے نيں۔ بعرض معاینہ ہر صوبے وچ بوہت سارے حلقے قرار دتے نيں۔ ہر حلقہ وچ اک انسپکٹر دی نگرانی وچ رہندا اے۔ البتہ یورپین دے لئی ہر صوبہ وچ اک اک انسپکٹر مقرر اے۔ انگریزی گورنمٹ اس دا احساس اے کہ تعلیمی ادارےآں کار کردگی قابل اطمینان رہے تے استاداں دی کار گزاری علم وچ رہے۔ استاداں دے مشاہرء بہت قلیل نيں تے اس بنا اُتے یہ اندیشہ ہُندا اے کہ معلم جداں معزز پیشے وچ ذہین تے قابل لوک جو اس پیشہ دے لئی درکار اوہ اس وچ شریک ہونا گوارا نئيں کرن گے۔ بعض صوبےآں وچ حکومت کیتی طرف توں ثانوی مدرسےآں دے ٹرینیگ کالج قائم نيں۔ ایتھے استاداں نوں طالب علماں نوں تعلیم دینا سکھایا جاندا اے۔
ابتدائی تے ثانوی تعلیم[سودھو]
1883ء وچ تعلمی کمیشن نے ابتدائی تے ثانوی تعلیم دے لئی اپنی شفارشات پیش کيتیاں انہاں نوں سر انڈریو فریزیر اس طرح بیان کیتا سی کہ ثانوی تے اعلیٰ تعلیم دے ادارےآں دے قیام دے لئی بتدیح لوکاں نوں دعوت دینی چاہے کہ اوہ تعلمی ادارے قائم کرن تے حکومت دے لئی مناسب اے کہ اوہ اس معاملے وچ مقابلہ کرنے دی بجائے کنارہ کش ہوجائے۔ بالعموم اس مشورے دے مطابق عمل درآمد ہويا اے۔ لیکن اس پالیسی دے نال حکومت اس اصول دی پابندی دے نال اوہ ایہ وی ضروری سمجھدی اے کہ تعلیم دے شعبہ وچ اوہ کچھ تعلیم ادارے اپنی طرف توں قائم رکھے تاکہ نجی تعلیمی ادارےآں لئی نمونے دا کم داں تے انہاں دے ذریعہ تعلیم دا اعلیٰ معیار قائم رہے۔ حکومت دے ضروری اے اوہ تعلیمی ادارےآں قیام یا انہاں دے انتظام توں دستبردار ہونے بعد وی نجی تعلمی ادارےآں دی نگرانی دے ذریعہ انہاں نوں کنٹرول وچ رکھے تے انہاں تعلیمی ادارےآں دا معیار تعلیم نہ گرنے پائے۔ سر اندریو فریزر دے مندرجہ بالا بیان کيتی تصدیق ہُندی اے کہ ہن بوہت گھٹ تعلیمی ادارے برائے راست حکومتی سرپرستی وچ کم کردے نيں۔ ورنہ بیشتر تعلیمی ادرے بلدیات، مقامی تنظیماں، عام لوکاں تے عیسائی انجمناں دے ہتھ وچ نيں۔ البتہ انہاں نوں سرکاری امداد ملدی یا مل سکدی اے۔ پہلے ایہ امداد انہاں نوں اچھی کار کردگی اُتے دتی جاندی تھی۔مگر ایہ طریقہ نہ تاں انگلستان وچ چنگا اے نہ ہندوستان وچ ۔ اس لئی موجودہ پالیسی ایہ اے کہ اسکول دی حالت دے لحاظ توں مدد دتی جاندی اے تے اس گل دا خاص خیال رکھیا جاندا اے کہ استاداں دی تنخواہون، عمارتاں تے متفرق سامان وچ کس قدر رقم خرچ کيتی جاندی اے۔
ثانوی مدارس دی دو قسماں نيں انگریزی تے دیسی۔ پہلی قسم دے تعلیمی ادارےآں وچ نچلے درجےآں وچ انگریزی بطور اک مضمون دے پڑھائی جاندی اے تے وڈے درجےآں وچ اوہی ذریعہ تعلیم بن جاندی اے۔ دوسری قسم دے مدارس وچ انگیریزی تعلیم نئيں دتی جاندی اے۔
ثانوی مدارس دی دو قسماں نيں مڈل تے ہائی اسکول۔ مڈل وچ بچےآں نوں ثانوی نصٓاب دے ابتدائی مدارج دی تعلیم دتی جاندی اے تے ہائی اسکولاں وچ میٹرک یا اسکول دے فائنل امتحان دے لئی تیار ہُندے سن ۔ چونکہ بمبئی تے مدارس دے صوبےآں وچ دیسی زباناں دے ہائی اسکول موجود نئيں نيں اس لئی دیسی مڈل اسکول وی پرائمری اسکول وچ شمار ہُندے نيں تے اوتھے توں طلبہ ورنکلر فائنل امتحان پاس کرکے نکلدے نيں۔ اندازہً بچے پنج یا چھ سال کِسے ابتدائی اسکول وچ پڑھے نيں تے اس دے بعد اس دی رسائی مڈل یا ہائی اسکول وچ ہُندی اے۔ ہوشیار لڑکے تاں سولہ سال دی عمر وچ میٹرک کرلیندے نيں، لیکن عموماً عام طالب علماں نوں اک یا دو سال ہور لگدے نيں۔ میٹرک دے امیدواراں دی تعداد بہت زیادہ ودھ گئی اے۔ بوہت سارے ماہرین دا خیال اے کہ اس دا نصاب تعلیم ہرگز انہاں طلبہ دے مناسب نئيں اے جو بعد وچ اگے تعلیم نئيں حاصل کردے نيں۔ ايسے بنا اُتے بعض اسکولاں وچ فائنل امتحان وچ زیادہ علمی تے عملی تعلیم دتی جاندی اے کہ انہاں وچ زندگی دے کاروباری معملات وچ شریک ہونے دی قابلیت ہوجائے۔ بعض صوبےآں مثلاً بمبئی وچ سرکاری ملازمت دے لئی اسکول دے فائنل امتحان دی کی کامیابی ضروری سمجھی جاندی اے۔
یونیورسٹیاں تے اعلیٰ تعلیم[سودھو]
1901ء وچ لارڈ کرزن وائس رائے نے تمام تر کوشش تعلیمی اصلاحات اُتے صرف کيتیاں تے اک تعلمی مشیر دا تقرر کیتا گیا جو ڈایرکٹر جنزل یا صدر ناظم تعلیمات کہلاندا اے۔ اس دوران اک تحقیقاتی کمیشن نے ہندوستان دا دورہ کیتا تے ہندوستان دی یونیورسٹیاں دی حالت تے انہاں دی ضروریات دے معلق اک جامع رپوٹ تیار کيتی جس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ1904ء وچ یونیورسٹی دا قانون منظور کیتا۔ 1911ء وچ تعلیمی ضروریات اس قدر ودھ گئياں کہ گورنر جنرل دی کونسل وچ اک ممبر تعلیم دا اضافہ کیتا گیا۔ ہندوستانی یونیورسٹیاں سرکاری حکومت دے حکم نامے دی رو توں قائم ہوئیاں سن۔ اس لئی انہاں وچ کِسے اصلاح دی ضرورت پیش آئے تاں پہلے اس وچ قانون وچ ترماں کرنا ضروری سی ۔
اس قانون دے یونی ورسٹی دا آزادانہ کم کردی اے۔ البتہ ناظم تعلیمات ہر جگہ سنڈیکٹ تے سنٹ دا سرکاری ممبر شمار ہُندا اے۔ ہور بوہت سارے پروفیسر سنٹ تے سنڈیکٹ وچ شریک رہندے نيں۔ کلکتہ یونیورسٹی وچ گورنر جنرل چانسلر ہُندا سی تے باقی یونیورسٹیاں وچ صوبہ دا اعلیٰ حاکم یعنی گورنر یا لفنٹ گورنر چانسلر ہُندا سی ۔ یونیوسٹیاں دی انتظامی جماعت سنڈیکٹ کہلاندی سی تے اس دا صدر وائس چانسلر ہُندا سی جس نوں حکومت نامزد کردی سی۔ ناظم تعلیمات سرکاری ممبر ہُندا سی تے اس دے زیادہ تر ممبر حکومت نامزد کردی سی۔ کچھ گریجویٹاں تے استاداں دی جماعتاں دی طرف توں منتخب ہُندے سن ۔ رجسٹرار نوں سینٹ مقرر کردی سی۔ اس دا کم ایہ سی کہ اوہ سینٹ تے سنڈیکٹ دے اجلاس دی روداد مرتب کرے تے یونیورسٹی دا کل کم وی اس دی ذہمہ داری سی۔ اس دے علاوہ کچھ کمیٹیاں قائم کيتیاں گئیاں نيں جو نصابی کتاباں دا تعین کردیاں نيں تے درس و تدریس دی نگرانی کردیاں سن۔ سینٹ یونی ورسٹی دے متعلق کِسے وی قانون نوں وضع کرسکدی سی مگر چانسلر انہاں قوانین منسوخ کرنے دا اختیار سی ۔ گزشتہ صدی دی ابتدا وچ یونیورسٹی دی تنظیم وچ کچھ نقص پیدا ہوئے گئے۔ خاص کر سینٹ دے ممبراں دی تعداد اس قدر زیادہ ودھ گئی کہ انہاں نوں سنبھالنا مشکل ہوئے گیا۔ مثلا بمبئی یونیورسٹی وچ سینٹ دے ممبراں دی تعداد تن سو دس ہوئے گئی سی۔ اس دے نتیجہ وچ یونیورسٹیاں جدید تعلمی جدتاں دا نال نہ دے سکن تے ضروری اصلاحاتاں وچ وی تاخیر ہونے لگاں۔
1904ء وچ یونیورسٹی قانون وچ کچھ تبدیلیاں کيتیاں گئیاں تے ہر یونیورسٹی وچ سینٹ دے ممبراں دی تعداد زیادہ توں زیادہ سو مقرر کيتی گئی تے ایسا طریقہ کار وضع کیتا گیا کہ سنڈیکٹ دی ممبراں وچ زیادہ تعداد انہاں لوکاں اُتے مشتمل ہوئے جو تعلمی سرگرمیاں وچ مصروف رہندے ہون۔ البتہ بنارس تے میسور دی یونی ورسٹیاں وچ طریقہ کار قدر مختلف سی ۔ یونیورسٹیاں دے قانون وچ انہاں کالجاں نوں وی نظر وچ رکھیا گیا جو یونیورسٹیاں توں ملحق نيں تے انہاں وچوں اکثر قدر ناقص حالت وچ سن ۔ اس توں پہلے یونیورسٹی دا کم سی کہ اوہ کالجاں دے امتحان لے، اس نے ہر امتحان دا اک معیار مقرر کر دتا سی تے اس توں زیادہ اوہ کالجاں دے معمالات وچ دخل نئيں دے سکدی سی۔ لیکن نويں قانون دے تحت یونیورسٹی نوں اجازت دتی گئی کہ اوہ ملحقہ کالجاں دا معاینہ کرے تے انہاں وچ اصلاحات کرے۔ اس توں یونیورسٹی نوں انہاں کالجاں وچ وی اصلاح کرنے موقع مل گیا۔ ہن ایداں دے قرائن نظر آنے لگے کہ ہن یونیورسٹی دوسرے کم تے فرائض وی اپنے زمہ لے لے گی۔ لارڈ ہارڈنگ دا کہنا سی کہ محض امتحان لینا یونیوسٹی دا کم نئيں اے تے اس توں ترقی پزیر ہندوستان دا کم چل نئيں سکدا اے۔ چنانچہ ڈحاکہ وچ اک درسی یونیوورسٹی قائم کيتی گئی۔ ہندوستان دی مختلف یونیورسٹیاں دے درسی نصاب وچ کچھ اختلافات تاں ضرور نيں لیکن سب دے اصول یکساں نيں۔ علوم تے سائنس وچ اوہی چار سال دا نصاب اے۔ درمیان وچ امتحان ہُندا اے، جس نوں انٹر میڈیٹ یا ایف اے دا امتحان کہندے نيں۔ چار سال دے آخر وچ بی اے دا امتحان ہُندا اے۔ آنرز یعنی امتیازی امتحان دے قواعد مختلف نيں۔ کلکتہ وچ امیتازی تے معمولی امتحاناں دے نصاب جدا جدا نيں۔ بمبئی وچ امتیازی امتحان دے اگلے سال امتیازی نصاب پڑھنا پڑدا اے۔ بی اے دی سند حاصل کرنے دے بعد اک یا دو سال بعد ایم اے دا امتحان دینا پڑدا اے۔ مدراس وچ امتیازی امتحان نیڑے نیڑے ایم اے دے برابر تصور ہُندا اے۔
پیشہ ورانہ تعلیم[سودھو]
تعلیم دا ایہی قاعدہ سائنسی تے پیشہ ورانہ تعلیم وچ رائج سن ۔ سائنس وچ انٹر میڈیٹ یا ایف ایس سی تے بی ایس سی کہلاندے نيں۔ بی ایل یا ایل ایل بی دی سند صرف گریجیٹاں ملی سکدی اے۔ اس دے علاوہ تے کئی طرح دے نصاب رائج نيں مثلاً زراعت، طب تے انجینری دی وی تعلیم دتی جاندی اے۔ اس دا طریقہ ایہ اے کہ طالبعلم دو سال تک کِسے کالج دی تعلیم حاصل کرنے دے بعد انہاں کالجاں وچ داخلا لے سکدا اے۔ کچھ عرصہ وچ ہی صنعتی تعلیم دے انسٹی ٹیوٹاں دی تعداد وچ تیزی توں اضافہ ہويا اے۔ اگرچہ انہاں انسٹی ٹیوٹاں وچ صنعتی تعلیم اعلیٰ پیمانے دی نئيں ہُندی اے۔ انہاں وچ کچھ ادارے حکومت دے زیر اہتمام چلدے نيں تے کچھ دا انتظام نجی ادارے چلاندے نيں۔ انہاں صنعتی کالجاں وچ سب زیادہ اہمیت دا حامل وکٹوریہ ٹیکنکل انسٹی ٹیوٹ اے جو ملکہ وکٹوریہ دی جوبلی دی یادگا اُتے قائم ہويا سی ۔ ٹاٹا نے اک انسٹی ٹیوٹ آف سائنس بنگلور وچ قائم ہويا۔ اس وچ بی اے دے بعد درس تے تحقیق دا موقع ملدا اے۔ سرکار دی طرف توں مدراس تے لاہور وچ صنعت و حرفت دے اسکول قائم نيں۔ انہاں وچ طلبہ نوں نہ صرف نقاشی، سنگ تراشی تے معماری دے فنون دے علاوہ دوسرے فنون تے پیشاں دی تعلیم وی دتی جاندی اے۔ مثلاً کوزہ گری، آہن گری، جوبی کندہ کاری، مینا کاری طلائی تے نقری کم دی وی تعلیم دتی جاندی اے۔ انجینرنگ دے کالج وی موجود نيں۔ انہاں وچ سب توں مشہور ٹامس کالج رڑکی اے۔ جو اپنے بانی توں مشہور اے جو لفتنٹ گورنر ٹامس نے 1884ء وچ قائم کیتا سی ۔ اس دے علاوہ ایداں دے دوسرے کالج وی قائم کیتے گئے۔ مثلاً بنگال وچ سبپور کالج، پونا وچ کالج آف سائنس انجینئری۔ مدارس وچ طلبہ نوں یا تاں نجی کارخانےآں وچ تربیت دتی جاندی اے یا محکمہ تعمیرات وچ اک محکمہ کار آموزی دا تے اک کلاس دستکاری دی وی موجود اے۔ جس وچ زیادہ تر عملی تعلیم دتی جاندی اے۔ دیرہ دون وچ جنگلات دا اسکول قائم کیتا گیا جتھے جنگلات دے علاوہ زراعت دی تعلیم دتی جاندی اے۔ بہار وچ پوسہ وچ اک عظیم انشان کالج قائم کیتا گیا جتھے خاص کر زراعت دی تعلیم تے تحقیقات ہُندی اے۔ تجارتی تعلیم دی طرف توجہ دتی گئی۔ چنانچہ اسکول دے فائنل امتحان وچ کھاتہ نویسی تے خط کتابت جداں کاروباری و تجارتی مضمون نصاب وچ داخل نيں۔ طبی اسکول تے کالج وی قائم کیتے گئے جنہاں وچ بوہت سارے طلبہ طبعی تعلیم حاصل کر رہے نيں۔ ایہ کالج مختلف یونیورسٹیاں دے تحت طبی تعلیم دیندے نيں تے وڈے وڈے شفا خاناں وچ خود طبی کالج دے پروفیسر طلبہ نوں جراحی دا کم سکھاندے نيں۔۔ طبعی کالجاں وچ وی طرح طرح دی اصلاحات ہوئیاں۔ طبی نگراناں و ہور منتظمین دا خیال اے خاص کر کلکتہ تے عام طور اُتے دوسرے تھاںواں دے طبی کالجاں وچ طلبہ دی صحت تے اخلاق اُتے اس دا وڈا اثر پڑدا اے۔ کلکتہ وچ یونیورسٹی دی طرف توں طلبہ دا معائنہ ہُندا رہندا اے تے ہندوستان بھر وچ سرکاری تے سرکاری انجمناں دی طرف توں عمدہ عمدہ طبعی شفاخانے قئم ہوئے رہے نيں۔
مذہبی تعلیم[سودھو]
انگریزی حکومت کیتی پالیسی سی کہ اوہ مذہبی معملات وچ دخل نہ دے اس لئی حکومت زیر اہتمام چلنے والے کالجاں وچ کِسے قسم دی مذہبی تعلیم نئيں دتی جاندی اے۔ البتہ نجی کالجاں وچ مذہبی تعلیم دی کوئی ممانیت نئيں اے۔ سر ولنٹائن جرول دا کہنا اے کہ مذہب بغیر اک طرح دی ناقص تعلیم بے احتیاطی توں پھیل رہی اے جو نہ کہ ذہانت اُتے مبنی اے نہ اس وچ کوئی اخلاقی تے مذہبی خوبی اے۔ ایہ بہت اہم تے غور طلب رائے اے تے اس دوسرے اہل علم نے وی اس دی تصدیق دی اے۔ لیکن اس معاملے وچ حکومت بالکل لاپروہ نئيں اے۔ بوہت سارے کالجاں وچ عیسایت دی تعلیم دتی جاندی اے۔ سرسید نے علی گڑھ وچ اک کالج قائم کیتا اے جتھے مسلماناں نوں دینی تعلیم وی دتی جاندی اے۔ ہندوواں دی بنارس یونیورسٹی موجود اے جس دا سنگ بنیاد 1916ء وچ سنگ بیاد رکھیا گیا جتھے مذہبی تعلیم دتی جاندی اے ۔
تعلیم نسواں[سودھو]
ہن تک حکومت نے تعلیم نسواں وچ زیادہ مدد دتی نہيں۔ حالانکہ1882ء دے کمیشن نے سفارش کيتی سی کہ لڑکیوں دی تعلیم حکومت کیتی خاص توجہ تے فیاضی دی مستحق اے۔ لیکن انگریزی حکومت نے اس میدان وچ اصلاح دا بیڑا اٹھایا تاں اسنوں طرح طرح دی دشواریاں دا سامنا کرنا پيا۔ اول تاں استانیاں کم ملدی نيں ادر دوسرے بقول سر جان اسٹریچی کہ ہندوستان وچ جو مختصر جماعت مغربی خیالات دے زیر اثر اے انہاں نوں وی ایہ گل عجیب لگتی اے کہ لڑکیاں اسکولاں وچ لڑکےآں دی طرح تعلیم پائاں۔ اُتے کچھ سالاں وچ کچھ نہ کچھ تعلیم پھیل رہی اے تے لڑکیوں دے ابتدائی تے ثانوی اسکولاں دیاں بنیاداں رکھ دتیاں گئیاں نيں تے کدرے کدرے لڑکیاں لڑکےآں دے پہلو بہ پہلو یونیورسٹی دی سند دے لئی تعلیم حاصل کرہیاں نيں۔ کیتا لڑکے تے لڑکیوں دا نال نال پرھانا چاہیے؟ جداں کہ یورپ وغیرہ وچ رواج اے۔ ہندوستان دے موجودہ حال وچ ایہ بحث غیر ضروری اے۔ لیکن عام رجحان ایہ اے کہ لڑکیوں دے لئی جداگانا کالج قائم ہون۔ چنانچہ مدارس وچ ایداں دے دو کالج پہلے توں موجود نيں تے کالج کلکتہ وچ بمنويں وچ الگزنڈار نیٹو گرلز انگش انسٹی ٹیوشن اک مشہور کالج اے۔ جو بہ یادگار ملک معظم ایڈور ہفتم 1863ء وچ قائم ہويا سی ۔ لیڈی ہارڈنگ دی یاد وچ اک زنانہ کالج دہلی وچ ہوئے رہیا اے۔ جس کہ لئی لوکاں نے دل کھولکر چندہ دتا اے ۔
یورپیناں دی تعلیم[سودھو]
جن یورپی لوکاں نے ہندوستان وچ بود و باش اختیار کرلئی اے انہاں دے تے ہور یورشین لوکاں دے بچےآں خاص کر لڑکیوں نوں تعلیم بہت دقت پیش آرہیاں نيں۔ جدوں توں ہندوستان وچ تعلیم دی حالت بہتر ہونی شروع ہوئی تے جنہاں عہدےآں دے لئی انگریزی دی شرط سی یورپین لڑکےآں دے لئی مخصوص نئيں رہیاں۔ ہور براں اوہ اپنی اعلیٰ طرز معاشرت دی وجہ توں اپنے اسيں لیاقت ہندوستانی دے مقابل زیادہ تنخواہ دے طالب ہُندے نيں۔ لارڈ کرزن دا کہنا اے کہ ہر وائسرائے نے اس مسلہ اُتے غور کیتا مگر باوجود ہمدردی دے کچھ نئيں کرسکیا۔ اُتے اس بارے وچ بہت کچھ کنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ ہر صوبہ وچ یورپین اسکولاں دے لئی اک اک انسپکٹر مقرر ہويا اے، جو اپنے تحت دے کل مدارس وچ سرکاری امداد تقسیم کردا اے تے تعلیم نوں ترقی دینے دی کوشش کردا اے۔ اکثر صوبےآں وچ یورپین اسکولاں وچ فائنل امتحان ہُندا تے بعض صورتاں وچ ایہ میٹرک دا اسيں پلہ منیا جاندا اے۔ بعض اسکولاں وچ کیمرج لوکل امتحان دی تیاری ہُندی اے۔ لیکن مختلف طرح امتحانات اک وڈی خرابی تصور کیتے جاندے نيں۔ یورپین لوکاں دے لئی تعلیم نوں ہندوستان وچ ترقی دینے دی غرض توں اک صاحب نے 1911ء نے اک وڈا عطیہ دتا سی تے اس سلسلے وچ ہندوستان تے ولایت وچ عوام توں وی چندہ تے امداد دی استدعا کيتی گئی سی۔
تعلیمی وضائف[سودھو]
وظائف دا وی اک طریقہ کار اے، جس دے مطابق ذہین طلبہ ابتدائی تعلیم توں لے کے کالج تک وظیفہ پاسکدے نيں۔ حتیٰ کہ اوہ گریجوٹ ہوجان، نیر حکومت، یونیورسٹیاں تے عام انجمناں دے پاس ایسی رقوم موجود نيں جنہاں توں طلبہ نوں ولایت تک دی تعلیم دے لئی وظیفہ دتا جاندا اے۔ دفتر ہند وچ اک خاص ڈیسک اس کم دے لئی قائم کیتا گیا اے جو ہندوستانی طلبہ نوں ولایت وچ تعلیم دے لئی ضروری معلومات تے مشورے دیندا اے۔
تعلیمی مصارف[سودھو]
حکومت دے تعلیمی مصارف وچ برابر اضافہ ہوئے رہیا اے۔ اس صدی شروع سال وچ تعلمی مصارف پنج لکھ چھتر ہزار پونڈ سی جو 1913ء۔ 1914ء وچ ودھ کے چوبیس لکھ چھتیس ہزار نو سو پونڈ ہوئے گئے نيں تے ہور اضافہ اس وچ ناگریز اے۔ بلدیات تے مقامی انجمناں جو روپیہ صرف کردیاں نيں اوہ اس رقم دے علاوہ اے۔ تعلیمی مالیہ دا طریقہ ہر صوبہ وچ جدا جدا اے۔ بنگال وچ عام طور اُتے نجی تعلمی ادارے قائم نيں۔ انہاں نوں طلبہ دی فیس دے علاوہ سرکاری امداد وی ملدی اے۔
خلاصہ[سودھو]
ہم جدوں بڑصغیر وچ تعلمی ادوار دا طائرانہ مطالعہ کرن تاں اسيں اُتے عیاں ہُندا اے کہ ابتدائی ادوار 1782ء وچ شروع ہويا سی تے 1818ء تک جاری رہیا۔ اس دور وچ کمپنی دی حکومت نے مشرقی طرز تعلیم نوں فروغ دتا۔
دوسرا دور 1818ء توں شروع ہويا تے 1854ء تک جاری رہیا۔ اس دور وچ ہندوستان وچ جدید تے انگلش دی تعلیم دینے دا فیصلہ ہويا تے اس بارے وچ بوہت سارے اہم فیصلے ہوئے جو ہندوستان وچ آئندہ جدید تعلم دے لئی اہم ثابت ہوئے۔
تیسرا دور 1854ء توں شروع ہويا تے 1901ء تک جاری رہیا۔ ایہ دور بہت اہم اے اس دور وچ ہندوستان وچ جدید تعلیم تیزی توں پھیلی تے ايسے دور وچ ہندوستان وچ یونی ورسٹیاں دی بنیاد رکھن گئياں۔
چوتھا دور 1901ء توں شروع ہوئے تے ایہ آزادی تک جاری رہیا۔ ایہ دور تعلیمی اصلاحات تے تراماں دا دور رہیا تے اس دور وچ تعلیم وچ ہور تیزی آئی۔
ماخذ[سودھو]
برطانوی عہد حکومت۔ مولوی ذکاء اللہ
برطانوی حکومت ہند۔ انڈیسن
ہند کے سیاسی مسلک کی نشو و نما۔ جے انڈریسن، جے صوبہ دار