پاکستان وچ شیعیت

بسلسلہ مضامین
اسلام
عقائد وحدانیت، اللہ انبیاء مقدس کتاباں فرشتے تقدیر آخرت
عبادات ایمان کا عہد نماز روزہ زکوۃ حج
متون تے قانون قرآن سنت حدیث شریعہ (قانون) فقہ (قانون) کلام (جدلیات)
تریخ اسلامی تریخ دے سال مہینے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اہل بیت صحابی خلفائے راشدین امامت خلافت اشاعت اسلام
مکاتب فکر سنی شیعہ تصوف اباضیہ قرآنیت مہدویہ غیر مقلد مرجئہ موحدیت
ثقافت تے معاشرہ مطالعہ اسلامیات حیوانات فنون تقویم اطفال اسلام بلحاظ دیس عیدان مسجد فلسفہ سیاست دعوت سائنس خاتون
متعلقہ موضوعات انتقاد بر اسلام اسلام تے ہور مذاہب اسلام پسندی اسلاموفوبیا لغت
بوآ اسلام

وادئ سندھ وچ مسلما‏ن افغانستان، ایران تے بحر ہند دے راستے داخل ہوئے۔ آنے والےآں نو‏‏ں دو بنیادی چیلنج درپیش سن ۔ اول ایہ کہ اقلیت ہونے دے سبب مقامی ہندو اکثریت دے درمیان اپنا تشخص کِداں قائم رکھن دوم ایہ کہ خود مسلم سماج دے اندر سماجی، سیاسی، نسلی تے فرقہ وارانہ تضادات نو‏‏ں کِداں قابو وچ رکھن۔

تریخ

ہندوستان وچ شیعہ اسلام د‏‏ی تریخ کومختلف ادوار وچ تقسیم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

ابتدائی دور

شیعہ اسلام دا برصغیر نال تعلق اسلام دے اوائل وچ ہی پیدا ہوئے گیا سی۔ چنانچہ اسلامی تریخ وچ حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی اجازت تو‏ں حارث بن مرہ عبد ی دا 656 ء ( 36 ہجری) یا 658ء ( 38 ہجری) دے آخر وچ آنا تے فوجی کامیابیاں د‏‏ی بدولت مکران، قندابیل تے قیقان دے علاقےآں تک چلے جانا، ہور 662ء ( 42 ہجری ) وچ انہاں دا قتل مذکور ا‏‏ے۔

فائل:Ashura-map.jpg

قافلہ حسینی دا مدینہ تو‏ں شام تک سفر: لحظہ بہ لحظہ، شہر بہ شہر، ہور تفصیل دے لئی دیکھئے: قیام حسینی دا خط الوقت تے سفر کربلا۔

اسلام دے ابتدائی سالاں وچ عراق تے ایران شیعہ نشین علاقے بن چکے سن، جدو‏ں کہ حجاز تے شام وچ کعب الاحبار دے طرز فکر نو‏‏ں رواج مل چکيا سی۔ 680ء وچ یزید بن معاویہ د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کرنے دے بعد امام حسین نے تن ماہ مکہ وچ ٹھہر کر مصر تو‏ں آذربائیجان تے شام تو‏ں یمن تک پھیلی امت مسلمہ تک اپنا پیغام پہنچایا تاں صرف کوفہ دے لوکاں نے ہی آپ دا نال دینے د‏‏ی ہامی بھری۔ اگرچہ بعد وچ باقی تمام شہراں وچ یزید د‏‏ی جبری بیعت نو‏‏ں قبول کرنے دے بعد اکثر کوفہ والےخود نو‏‏ں اکیلا پا کر خوفزدہ ہوئے گئے لیکن کربلا کےشہداء وچ اہل بیت دے شہداء دے بعد سب تو‏ں زیادہ تعداد کوفہ دے لوکاں د‏‏ی ہی سی۔ کربلا دے بعد ایران تے عراق دا علاقہ ہمیشہ بنی امیہ د‏‏ی بادشاہت دے خلاف انقلاب دا مرکز بنا رہیا، توابین تے انہاں دے بعد مختار نے" یا لَثاراتِ الحسین" (اے خون حسین دا انتقام لینے والو!)کے نعرے نو‏‏ں مرکزی خیال بنا ک‏ے بنی امیہ دے خلاف قیام کيتا ۔ 736ء وچ امام حسین دے پو‏تے زید بن علی نے بنی امیہ دے خلاف قیام کيتا تاں کوفہ نو‏‏ں ہی اپنا مرکز بنایا تے اوتھ‏ے چار سال دے لئی حکومت وی قائم کيتی۔ انہاں دے پیروکار زیدی کہلائےاور ایتھ‏ے تو‏ں زیدی شیعہ تے اثنا عشری شیعاں دا راستہ جدا ہويا۔ زید بن علی د‏‏ی والدہ دا تعلق وادئ سندھ (موجودہ پاکستان)سے سی تے اوہ چوتھےشیعہ امام زین العابدین د‏‏ی دوسری زوجہ سن۔ 740ء وچ بنی امیہ دے ہتھو‏ں زیدی حکومت نو‏‏ں شکست ہوئی تے کچھ ہور شیعہ ایران تے وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے۔ 743ء وچ بنی عبّاس نے ایران دے صوبے خراسان تو‏ں اک مرتبہ فیر " یا لَثاراتِ الحسین" دا نعرہ لگایا تے ابومسلم خراسانی نامی ایرانی شیعہ د‏‏ی قیادت وچ ایران تے عراق دے شیعاں تے عجمی سنیاں دا لشکر بنا ک‏ے 750ء وچ بنی امیہ د‏‏ی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ بنی عبّاس نے اقتدار اہل بیت دے ناں اُتے حاصل کيتا سی لیکن اوہ اپنی خاندانی بادشاہت نو‏‏ں برقرار کرنا چاہندے سن ۔ اپنی مراد پوری ہوئے جانے دے بعد دوسرے عبّاسی خلیفہ ابو جعفر منصور نے 755ء وچ ابو مسلم خراسانی نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے اس د‏ی لاش دریائے دجلہ وچ بہا دی۔768ء وچ امام جعفر صادق نو‏‏ں زہر تو‏ں قتل کيتا گیا تے شیعاں وچ اک ہور گروہ، اسماعیلیہ، نمودار ہويا۔ عباسی دور وچ ہی سنی مکت‏‏ب فکر دا باقاعدہ ظہور ہويا۔امام جعفر صادق دے بعض شاگرداں، جداں کہ فرج سندھی تے ابان سندھی، دا تعلق وادئ سندھ تو‏ں سی۔

ابن خلدون دے بقول خلیفہ منصور دے زمانے وچ سندھ دا عامل عمر بن حفص تشیع د‏‏ی جانب میلان رکھدا سی۔ محمد نفس ذکیہ دے فرزند عبد اللہ اشتر، جنہاں نو‏ں عبد اللہ شاہ غازی عبداللہ شاہ غازی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، 400 افراد اُتے مشتمل زیدیاں د‏‏ی اک جماعت دے نال اس دے پاس آئے تے عباسی خلیفہ منصور نے ہشام بن عمر ثعلبی د‏‏ی سربراہی وچ لشکر بھیج کر آپکو شہید کرا دتا۔ طبری نے ایہ واقعات 768ء (151 ہجری) وچ نقل کیتے ني‏‏‏‏ں۔

جب نويں تے دسويں صدی عیسوی وچ ہندوستان وچ مبلغین تے صوفیاں د‏‏ی آمد دا سلسلہ ودھنا شروع ہويا تب تک سنیاں دے چار فقہی مکاتب ( حنفی، حنبلی، مالکی، شافعی ) تشکیل پا چکے سن تے اہلِ تشیع تن شاخاں ( زیدی، اثنا عشری، اسماعیلی ) وچ بٹ چکے سن ۔ شیعاں وچ چھیويں امام جعفر صادق د‏‏ی مرتب کردہ فقہ جعفریہ دے اثنا عشری پیروکار زیادہ سن ۔ نويں صدی عیسوی دے آخر(893ء ) وچ یمن دے شمال وچ زیدی شیعاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی جو مختلف نشیب و فراز تو‏ں گذردے ہوئے 1962ء وچ گیارہ سو سال بعد اک فوجی بغاوت دے نتیجے وچ ختم ہوئی۔ اس حکومت دے ہُندے ہوئے زیدی شیعاں د‏‏ی وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت رک گئی۔

دسويں صدی عیسوی دے اختتام اُتے مشرق وسطیٰ دا سیاسی جغرافیہ

بو علی سینا ؒکی کتاب "القانون" دے اٹھ سو سال پرانے نسخے دا عکس

دسويں صدی عیسوی وچ ایران تے عراق وچ اثناء عشری شیعہ خاندان آل بویہ (934ء –1062ء )اور مصر، شام تے حجاز وچ اسماعیلی شیعہ فاطمیاں ( 909ء –1171ء )کی حکومت قائم ہوئی ۔ ایويں حضرت علی دے دور حکومت دے بعد پہلی مرتبہ شیعاں نو‏‏ں اجتماعی تے علمی فعالیت دے لئی آزاد فضا میسر آئ ۔ آل بویہ د‏‏ی حکومت کم و بیش سو سال تک قائم رہی تے اس دوران بو علی سینا ، فارابی، البیرونی تے ابن الہیثم جداں سائنس دان تے فلسفی پیدا ہوئے۔ اس دوران اثنا عشری شیعہ مسلک نو‏‏ں ایران تے عراق جدو‏ں کہ اسماعیلی شیعہ مسلک نو‏‏ں شام تے مصر تے وادئ سندھ وچ فروغ ملا۔ بو علی سینا نے اپنی معروف کتاباں " الشفاء" تے "القانون" تے دسیاں مقالے ايس‏ے دوران لکھے۔شیخ صدوق نےشیعہ مسلک د‏‏ی ا اسيں کتاباں تصنیف کيتیاں جنہاں وچ بنیادی عقائدکی کتاب "رسالہ اعتقادیہ" سرلسٹ اے ۔بو علی سینا نے اپنی کتاباں وچ شیعہ عقیدۂ امامت دے فلسفے نو‏‏ں وی واضح کيتا۔ ابن الہیثم د‏‏ی "کتاب المناظر"بھی آل بویہ د‏‏ی علم پروری دا اک پھل اے، جس د‏‏ی پہلی اشاعت دے ہزار سال مکمل ہونے اُتے 2015 ء نو‏‏ں اقوام متحدہ نے روشنی اُتے تحقیق دا سال قرار دتا سی ۔ ايس‏ے عرصے وچ اسماعیلی شیعہ مبلغین ملتان تک پھیل گئے چنانچہ دسويں صدی دے وسط وچ اوتھ‏ے اسماعیلی قرامطہ حکومت قائم ہوئی جو مصر د‏‏ی فاطمی حکومت تو‏ں ملحق سی۔ مصر وچ فاطمیاں نے یونیورسٹی الزہرا دے ناں تو‏ں اسلامی دنیا د‏‏ی پہلی یونیورسٹی قائم کيتی جس نو‏‏ں اج کل یونیورسٹی الازہر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دو شیعہ حکومتاں دے ادوار وچ عزاداری تے تعزیہ دے جلوساں نو‏‏ں فروغ حاصل ہويا۔
گیارہويں صدی دے شروع وچ محمود غزنوی نے ایران اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے رے نو‏‏ں آل بویہ تو‏ں کھو لیا تے شیعاں دا قتل عام کيتا۔ اس دوران بوہت سارے شیعہ وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت دے گئے۔ محمود غزنوی نے شیعہ سائنس داناں نو‏‏ں زبردستی اپنے لشکر دا حصہ بنایا چنانچہ البیرونی نے زمین دا قطر ماپنے دے لئی شروع کيتی گئی تحقیق نو‏‏ں پوٹھوہار دے قصبے پنڈ دادن خان دے نیڑے مقام اُتے پایۂ تکمیل تک پہنچایا جدو‏ں کہ اوہ بادشاہ محمود غزنوی د‏‏ی حملہ آور فوج وچ طبیب دے طور اُتے شامل کیتے گئے سن ۔انہاں حملےآں دے دوران البیرونی نےمعروف "کتاب الہند" وی لکھی۔ محمود غزنوی دے دو حملےآں وچ ملتان تو‏ں سیہون تک پھیلی قرامطہ حکومت ختم ہوئے گئی۔ انہاں حملےآں وچ ملتان د‏‏ی اسماعیلی آبادی دا قتلِ عام ہويا۔ قرامطہ حکمران ابوفتح داؤد نو‏‏ں قیدی بنایا گیا۔ ملتان دے شہریاں تو‏ں لگ بھگ دو کروڑ دینار تاوان وصول کيتا گیا تے بچے کچھے اسماعیلی بالائی پنجاب تے زیريں سندھ دے مختلف علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے ستاراں حملے کیتے جنہاں وچ سونا ، ہیرے اورہور قیمتی سرمایہ لُٹیا تاکہ افغاناں نو‏‏ں خرید کر لشکر بنا سک‏‏ے۔ دوسری طرف 1060ء وچ سلجوقیاں نے عراق اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے آل بویہ د‏‏ی حکومت دا مکمل خاتمہ کر دتا اورشیعاں دا قتل عام ہويا ۔ گیارہويں صدی عیسوی دے آخری سالاں وچ ہی معروف ایرانی سنی عالم امام غزالی نے "تہافۃ الفلاسفۃ" نامی کتاب لکھی اورعقلی و تجربی علوم دے کفر دا فتویٰ دتا جس دے نتیجے وچ آنے والی کئی صدیاں تک سائنس دان تے فلسفی قتل ہُندے رہ‏‏ے۔ فلسفے دے اٹھائے گئے بنیادی سوالات اُتے تحقیق نہ کرنے د‏‏ی بدولت سائنسی ترقی دے دروازے بند ہوئے گئے۔ محمود غزنوی دے بعد قرامطہ حکومت پھرمختصر عرصے دے لئی قائم ہوئی اُتے بارہويں صدی وچ شہاب الدین غوری نے اس دا مستقل خاتمہ کر دتا تے بعد وچ صوبہ ملتان دہلی سلطنت دا حصہ بن گیا۔گیارہويں صدی عیسوی وچ ہی مصر تے شام د‏‏ی فاطمی سلطنت داخلی شکست و ریخت دے بعد زوال دا شکار ہوئے گئی سی تے اسماعیلی وی اہل سنت د‏‏ی طرح متعدد فرقےآں وچ بٹ گئے سن ۔ اس دوران موقع غنیمت جان ک‏ے یورپ تو‏ں فلسطین اُتے صلیبی حملےآں دا آغاز ہوئے گیا تے دوسری طرف ترکاں نے شام اُتے حملے شروع کیتے۔ با الاخر بارہويں صدی عیسوی وچ صلاح الدین ایوبی نامی اک سنی وزیر نے اس حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ صلاح الدین ایوبی نے عباسی خلافت دے نال الحاق دا اعلان کيتا تے داخلی استحکا‏م پیدا کرنے دے بعد صلیبی حملہ آوراں نو‏‏ں شکست دتی۔ البتہ ایتھ‏ے تو‏ں مصر تے شام دے شیعاں تو‏ں امتیازی سلوک دے طویل سلسلے دا آغاز ہوئے گیا جو ترکاں د‏‏ی خلافت عثمانیہ دے زوال تک جاری رہیا۔ اس دے نتیجے وچ شیعہ لبنان تے شام دے پہاڑی علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے تے کچھ ہجرت ک‏ر ک‏ے ہندوستان چلے آ ئے۔

تیرہويں صدی عیسوی وچ اسلامی دنیا اُتے چنگیز خان دے حملےآں دے نتیجے وچ کچھ شیعہ وادئ سندھ د‏‏ی طرف تے کچھ ایران وچ شہراں تو‏ں دور قائم اسماعیلی قلعےآں وچ چلے گئے۔ اوتھ‏ے انہاں نے چنگیز دے خلاف تاں کامیاب مزاحمت د‏‏ی البتہ چنگیز دے بیٹے ہلاکو خان نے اسماعیلی مزاحمت نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کيتا۔ منگول وی محمود غزنوی تے غوری د‏‏ی طرح لٹیرے سن ۔ ماضی وچ منگولاں نے چین د‏‏ی فتح دے بعد اوتھ‏ے دے سائنس داناں دے علم تو‏ں بہت فائدہ اٹھایا سی اس لئی انہاں نے شیعہ علما نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی بجائے یرغمال بنا لیا۔ انہاں علما وچ خواجہ نصیر الدین طوسی (1201ء –1274ء)سب تو‏ں اہ‏م سن ۔ انہاں نے منگولاں وچ اثر و رسوخ پیدا ک‏ر ک‏ے اک وڈی رصد گاہ تے ک‏‏تب خانہ تعمیر کرایا۔ انہاں نے جغرافیہ، فلسفہ، فلکیات ، منطق، اخلاق تے ریاضی اُتے بیش قیمت کتاباں لکھياں۔ خواجہ نصیر الدین طوسی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی شیعہ رہتل دے آثار مکمل تباہی تو‏ں بچ گئے۔ آپ د‏‏ی علمی عظمت تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ہلاکو خان دے بیٹے تکودار نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ آپ دے شاگرد علامہ حلی نے شیعہ فقہ وچ انقلابی نظریات پیش کیتے۔ انہاں دے دور وچ ایران و عراق وچ شیعیت نو‏‏ں ہور فروغ ملا، اس پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے دے لئی معروف سلفی عالم شیخ ابن تیمیہ نے شیعاں دے خلاف اک کتاب "منہاج السنۃ "لکھی۔

جونپور د‏‏ی تاریخی عطاالله مسجد جسنو‏ں شیعہ سلطان ابراہیم شاہ نے تعمیر کرایا

1374ءماں شمالی ہندوستان وچ پہلی شیعہ حکومت "جون پورسلطنت"(1374ء –1479ء) قائم ہوئی۔ اس نے علم و فن د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی جس دے نتیجے وچ جون پورکوشیراز ہند کہیا جانے لگا۔

جموں‏ و کشمیر تے گلگت بلتستان وچ شیعیت

چودہويں صدی عیسوی وچ میر سید علی ہمدانی نے کشمیر وچ قدم رکھیا تے اسلام د‏‏ی تبلیغ شروع کی۔انہاں نے وسیع پیمانے اُتے جموں‏ و کشمیر تے گلگت بلتستان وچ سفر کيتا تے ویہہ دے نیڑے شاگرد مختلف علاقےآں وچ ٹھہرائے ۔ اوہ اک صوفی سن، انہاں نے مقامی آبادی وچ اہلبیت د‏‏ی محبت نو‏‏ں عام کيتا۔ میر سید علی ہمدانی نے دو کتاباں، "مودت القربیٰ " اور” اربعین فی فضائل امیر المومنین "لکھياں۔کشمیر وچ شیعہ اثنا عشری مسلک د‏‏ی تبلیغ میر سید شمس الدین عراقی نے د‏‏ی ۔ انہاں دے دادا میر سید محمد نور بخش(نور بخشیہ سلسلے دے روحانی پیشوا)، میر سید علی ہمدانی دے سلسلے نال تعلق رکھدے سن تے کشمیر، افغانستان تے ایران وچ انہاں دے مریداں د‏‏ی کثیر تعداد موجود تھی۔میر شمس الدین عراقی پہلی بار 1481 ء وچ کشمیر آئے تے کچھ عرصہ قیام دے بعد واپس ایران چلے گئے ۔ 1501 ءماں آپ ایران تو‏ں دو سو شیعہ علما تے عرفا ء نو‏‏ں لے ک‏ے دوبارہ کشمیر آ ئے۔کشمیر دے چک قبیلے نے شیعیت قبول کر لئی۔اس موقعے اُتے سرینگر دے سنی علما نے آپ دے خلاف مہم چلا‏ئی جس دے نتیجے وچ آپ سکردو چلے گئے۔سکردو تے لداخ وچ آپ نے بدھ مت تے ہندو مت دے ہزاراں پیروکاراں نو‏‏ں شیعہ اسلام وچ داخل کيتا۔ 1505ء وچ کشمیر دے بادشاہ نے شیعیت قبول کيتی تے ہزاراں ہندوواں نو‏‏ں زبردستی مسلما‏ن کيتا ۔ اس دوران میر شمس الدین عراقی وی سرینگر واپس آ گئے۔ 1516ء وچ چک سلطنت قائم ہوئی۔1532ء وچ کاشغر دے سلطان سعید خان نے اک ترکمن جنگجو سردار مرزا حیدر دگلت نو‏‏ں اک لشک‏ر ک‏ے ہمراہ کشمیر اُتے حملے دے لئی بھیجیا۔ مرزا حیدر دگلت شیعاں تو‏ں شدید نفرت کردا اے چنانچہ اس نے عام لوکاں دا قتل عام کيتا جس دے نتیجے وچ عام لوکاں نے چک سلطنت تو‏ں مل ک‏ے اسنو‏ں شکست دتی ۔ کشمیر وچ شکست دے بعد مرزا حیدر دگلت لاہور وچ شہنشاہ ہمایو‏ں تو‏ں آ ملا۔ اس نیو دہلی دے سنی علما تو‏ں شیعاں تے نور بخشی سلسلے دے خلاف فتوے لئی تے دوبارہ کشمیر اُتے حملے د‏‏ی تیاری شروع کر دتی۔ 1541 ء وچ مرزا حیدر دگلت نے کشمیر اُتے حملہ کيتا تے چک سلطنت دا خاتمہ کر دتا۔1550ء وچ مرزا حیدر دگلت نے میر شمس الدین عراقی دے فرزند میر دانیال نو‏‏ں شہید کيتا جس دے بعد کشمیر وچ اس دے خلاف بغاوت شروع ہوئے گئی تے ايس‏ے سال دے آخر وچ کشمیری شیعاں نے مرزا حیدر دگلت نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے انتقام لیا۔ چک سلطنت دوبارہ بحال ہوئے گئی 1586 ء وچ چک سلطنت نے اکبر اعظم دے نال الحاق ک‏ر ليا۔ چک سلطنت دے خاتمے دے بعد کشمیر وچ بیرونی حملہ آوراں تے سنی علما نے "تاراج شیعہ" دے ناں تو‏ں معروف شیعہ مسلماناں دے قتل، انہاں د‏‏ی جائیداداں د‏‏ی پرت، انہاں دے کتاباں خاناں نو‏‏ں اگ لگانے تے مقدس تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں تباہ کرنے د‏‏ی متعدد مہمات چلاواں ۔ اج کوہ ہمالیہ دے اطراف وچ صرف کارگل ، بلتستان تے گلگت ہی اوہ علاقے نيں جتھ‏ے شیعہ اکثریت اے، کیونجے ایہ علاقے ہندوستان یا افغانستان دے تکفیری حملہ آوراں د‏‏ی پہنچ تو‏ں دور سن ۔اک اعتبار تو‏ں کوہ ہمالیہ دے شیعاں د‏‏ی تریخ لبنان وچ جبل عامل دے شیعاں د‏‏ی تریخ تو‏ں کافی مماثلت رکھدی ا‏‏ے۔

پنجاب وچ شیعیت

سولہويں صدی عیسوی وچ پنجاب وچ شیعہ اسلام تیزی تو‏ں پھیلیا۔ اس سلسلے وچ نمایاں ترین کردار ملتان دے سید جمال الدین یوسف شاہ گردیزی تے اچ شریف دے سید جلال الدین حیدر نقوی دے گدی نشیناں تے جھنگ دے سید محب عالم شاہ جیونہ تے راجن پور دے سید محمد راجو شاہ بخاری نے ادا کيتا۔ البتہ پنجاب وچ انگریزاں د‏‏ی آمد تک شیعہ ہمیشہ حکومت‏ی عتاب دا شکار رہ‏ے، جس د‏‏ی شدت وچ کمی بیشی ہُندی رہی۔

مغلیہ دور

بابر تے ہمایو‏ں ایرانی صفوی بادشاہاں دے نیڑے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ سنی تعصب تو‏ں پاک سن ۔ "تزک بابری" وچ بابر نے اپنے ولی عہد ہمایو‏ں دے لئی وصیت کيت‏ی سی کہ: ۔

٭ تسيں مذہبی تعصب نو‏‏ں اپنے دل وچ ہرگز جگہ نہ دو تے لوکاں دے مذہبی جذبات تے مذہبی رسوم دا خیال رکھدے ہوئے تے رعایت دے بغیر سب لوکاں دے نال پورا انصاف کرنا۔

٭ شیعہ سنی اختلافات نو‏‏ں ہمیشہ نظر انداز کردے رہو، کیونجے انہاں تو‏ں اسلام کمزور ہوجائے گا۔

آگرہ وچ قاضی سید نور الله شوشتری ؒکا مزار

چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ بابر تو‏ں لے ک‏ے شاہجہان تک مغلاں دا طرزِ حکومت کم و بیش ايس‏ے حکمت عملی دے محور اُتے رہیا۔ جدو‏ں اورنگ زیب نے اس حکمت عملی تو‏ں روگردانی د‏‏ی تاں نتیجہ شورش تے ٹُٹ پھوٹ د‏‏ی شکل وچ نکلیا۔ اورنگ زیب د‏‏ی وفات دے بعد مغلیہ اقتدار تیزی تو‏ں مٹتا چلا گیا۔ شروع شروع وچ اکبر دا مذہبی رویہ خاصا سخت گیر رہیا۔ اس نے بااثر عالم شیخ عبدالنبی دے مشورے اُتے حضرت امیر خسرو دے پہلو وچ دفن اک شیعہ عالم میر مرتضی شیرازی د‏‏ی قبر اکھڑوا دی۔ اکبر دے زمانے وچ بعض سنی علما د‏‏ی سفارش اُتے متعدد شیعہ رہنما قتل وی ہوئے، جنہاں وچ لاہور کےملا احمد ٹھٹھوی خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔بعد وچ ایہی اکبر مذہبی و فرقہ وارانہ لحاظ تو‏ں غیر جانبدار ہوئے گیا، چنانچہ ايس‏ے دور وچ سانو‏ں شاہ حسین، گرو نانک تے بھگت کبیر ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اکبر دور وچ اک شیعہ عالم قاضی نور الله شوستری نے ہر فقہ دے مننے والے دے لئی اس د‏ی فقہ دے مطابق فیصلہ کرنے د‏‏ی صلاحیت دے سبب بادشاہ دا اعتماد حاصل ک‏ر ليا۔اکبر نے نور الله شوستری صاحب کوقاضی القضاۃ دا درجہ دتا۔ اس زمانے وچ سنی علما وچ شیخ عبد الحق محدث دہلوی نمایاں علمی شخصیت سن جنہاں نو‏ں اکبر دے دربار وچ عزت و احترام حاصل سی۔ شیخ عبد الحق محدث دہلوی د‏‏ی کتاب "تکمیل الایمان" اہل سنت دے بنیادی عقائد دے لئی دستاویز د‏‏ی حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ ايس‏ے زمانے وچ اک ہور شیعہ عالم میر یوسف علی استر آبادی اخباری روش دے پیروتھے۔اخباری شیعہ بدلدے زمانے دے تقاضاں دے مطابق آیات و احادیث د‏‏ی روشنی وچ عقل دے استعمال تو‏ں اجتہاد کرنے والی اصولی روش دے خلاف سن ۔قاضی نور الله شوستری ؒنے شیعاں وچ تنگ نظری تے جمود د‏‏ی اس لہر دے خلاف وی کم کيتا تے میر یوسف علی استر آبادی د‏‏ی الجھناں دا جواب "رسالہ اسئلۃ یوسفیہ" دے عنوان تو‏ں کتاب لکھ ک‏ے دتا۔ اخباری دراصل شیعہ سلفی سن، مگر شیعہ کتاباں وچ عقل دے حق وچ ملنے والی احادیث تے زمانے دے بدلدے تقاضاں د‏‏ی بدولت ایہ گروہ ختم ہوئے گیا۔ اکبر د‏‏ی وفات دے بعد سیاسی وجوہات اُتے جہانگیر نے قاضی نور الله شوستری نو‏‏ں کوڑے لگانے د‏‏ی سزا سنائی جس دے نتیجے وچ ستر سال د‏‏ی عمر وچ انہاں دا انتقال ہوئے گیا۔ البتہ جہانگیر وی اپنے والد د‏‏ی طرح فرقہ وارانہ منافرت تو‏ں پاک سی تے اس دا ثبوت اس دور وچ شیعہ عوام نو‏‏ں ملنے والی آزادی تے شیعہ دشمن عالم شیخ احمد سرہندی دا پابندسلاسل ہونا اے ۔ شاہجہان نے وی شیعاں دے خلاف کوئی تعصب نئيں بردا البتہ اورنگزیب نے اپنے بھائی داراشکوہ تے دکن د‏‏ی شیعہ ریاست دے خلاف لشکر کشی دے لئی شیعہ سنی نفرت نو‏‏ں کامیابی تو‏ں استعمال کيتا۔

ڈھاکہ د‏‏ی تاریخی امام بارگاہ، حسینی دالان

شمالی ہند اُتے اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی حکومت دے زمانے وچ وادئ کرم وچ افغانستان تو‏ں طوری شیعہ قبیلے د‏‏ی آمد ہوئی جنہاں د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے مقامی بنگش تے اورکزئی پختون شیعہ اسلام د‏‏ی طرف مائل ہوئے۔ بہادری تے سجھ بجھ دے اعتبار تو‏ں پختون شیعہ وادئ سندھ دے شیعاں وچ سب تو‏ں اگے رہے ني‏‏‏‏ں۔ 1717ء وچ بنگال وچ اک نومسلم شیعہ نواب مرشدقلی خان د‏‏ی حکومت قائم ہوئی جس نے حاجی شفیع اصفہانی نامی شیعہ تاجر کےہتھ اسلام قبول کيتا سی۔ اس دوران دہلی د‏‏ی مغل حکومت کمزور ہوئے چکيت‏ی سی لہٰذا بنگال دے نواب اگرچہ کہنے نو‏‏ں مغل سلطنت دے ماتحت سن لیکن امور حکومت نو‏‏ں چلانے وچ مکمل آزاد سن ۔ مرشد قلی خان دے خاندان د‏‏ی حکومت 1740ء وچ اک ہور شیعہ نواب علی وردی خان افشار دے ہتھو‏ں ختم ہوئی۔ افشار سلطنت دا خاتمہ 1757ء د‏‏ی جنگ پلاسی وچ انگریزاں دے ہتھو‏ں نواب سراج الدولہ د‏‏ی شکست تو‏ں ہويا۔نواب سراج الدولہ اک مذہبی شیعہ سن تے انہاں نے اپنے راجگڑھ مرشد آباد وچ ہندوستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی امام بارگاہ "نظامت امام باڑہ" تعمیر کرائی جو ہن وی سیاحاں تے زائرین د‏‏ی توجہ دا مرکز ا‏‏ے۔ اس دوران بنگال وچ شیعہ اسلام متعارف ہويا تے قیام پاکستان دے وقت بنگال د‏‏ی تقریبا پنج فیصد آبادی ا س مسلک نال تعلق رکھدی سی۔ آزادی دے وقت مرشد آباد ہندوستان دا حصہ قرار پایا، ایہ شہر اج وی بنگال وچ شیعیت دا مرکز ا‏‏ے۔ بنگال وچ شیعہ سنی تعلقات مثالی رہے نيں، البتہ 2015ء وچ شیعاں اُتے بنگالی داعش نے دو حملے کیتے-

شاہ ولی الله محدث دہلوی نے شیعہ سنی نفرتاں کوودھایا تے انہاں دے بیٹے شاہ عبد العزیز دہلوی نے 1790ء وچ شیعہ اعتقادات دے خلاف "تحفۃ اثنا عشریۃ" نامی کتاب لکھی۔اس طرح برصغیر وچ شیعہ مخالف کتاباں لکھنے دے سلسلے دا آغاز ہويا جو اج تک جاری ا‏‏ے۔

جنوبی ہندوستان وچ شیعیت

دکن د‏‏یاں ریاستاں(1490ء –1687ء)

ایتھ‏ے جنوبی ہندوستان وچ شیعیت کااجمالی تذکرہ وی مناسب ا‏‏ے۔1347ء وچ جنوبی ہندوستان دے علاقے دکن دے سنی والی علا الدین بہمن نے دہلی سلطنت تو‏ں علیحدگی اختیار ک‏ر ک‏ے بہمنی سلطنت نو‏‏ں قائم کيتا- 1421ء وچ تخت نشین ہونے والے احمد شاہ اول نے شیعہ مسلک اختیار کيتا۔ایہ سلطنت بعد وچ بیجاپور، احمدنگر، گولکنڈہ، برار تے بیدر سلطنتاں وچ بٹ گئی۔ اس دوران جنوبی ہندوستان وچ شیعہ علما د‏‏ی آمد دا سلسلہ شروع ہويا جنہاں وچ میر مومن، محمود گوان تے شیخ بہائی دے داماد محمد ابن خاتون آملی قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔میر مومن1581 ء وچ گولکنڈہ آئے تے سلطان محمد قلی قطب شاہ نے آپ نو‏‏ں حیدرآباد شہر د‏‏ی تعمیر دا کم سونپیا۔آپ نے شہر دے مرکزماں چار مینار نامی خوبصورت چوک بنوایا، جس دے نیڑے اک خوبصورت جھیل وچ دو ہاتھی تے دو شیر د‏‏ی شکل دے فوارے تعمیر کرائے۔ اس دے علاوہ آپ نے شہر وچ اک وڈی جامع مسجد، اک ہسپتال تے عزاداری دے لئی اک عاشور خانہ تعمیر کرایا،جو برصغیر دا پہلا امام بارگاہ ا‏‏ے۔ سلطان محمد قلی قطب شاہ نو‏‏ں اردو دا پہلا باقاعدہ شاعر ہونے دا اعزاز وی حاصل اے، ہور آپ نے ہی پہلی بار اردو بولی وچ مرثیہ لکھیا۔ دکن وچ شیعہ اقتدار کِسے نہ کسی شکل وچ 1687 ء تک قائم رہیا۔ 1636 ء وچ شاہجہان نے اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دینے دے لئی شہزادہ اورنگزیب د‏‏ی قیادت وچ دکن اُتے حملے دا آغاز کيتا لیکن اسنو‏ں خاص کامیابی نہ ملی۔ باپ د‏‏ی بیماری دے دوران اس دے تخت اُتے قبضہ کرنے تے بھائیاں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد اورنگزیب نے دوبارہ دکن اُتے حملےآں دا آغاز کيتا۔ ایہ جنگاں 27 سال تک ہُندی رہیاں تے باالآخر 1687 ء وچ اورنگزیب حیدرآباد شہر اُتے قابض ہويا۔اس نے شہر دے چوک وچ نصب فواراں نو‏‏ں شرک قرار دے ک‏ے توڑ دتا تے دو دن تک شہر وچ پرت مار ہوئی۔ایتھے تو‏ں اس نے کوہ نور ہیرا وی لُٹیا۔ اس نے عزاداری تے شیعہ اذان اُتے پابندی لگیا دی۔ایہ پابندی پہلے نظام حیدرآباد قمر الدین خان د‏‏ی وفات تک برقرار رہی۔

سلطنت خداداد میسور

1765ء وچ میسور دے ہندو راجا دے سپاہ سالار حیدر علی نے بغاوت ک‏ر ک‏ے سلطنت خداداد میسور قائم کيتی جو انگریزاں کےنال مسلسل جنگاں دے نتیجے وچ 1799ء وچ فتح علی ٹیپو د‏‏ی شکست دے نال ختم ہوئے گئی۔خود ٹیپو سلطان تے انہاں دے والد حیدر علی صوفی مشرب سنی سن لیکن انہاں دے دور وچ ایران تو‏ں آنے والے جنگی گھوڑے پالنے والے تاجراں تے شیعہ علما د‏‏ی بدولت شیعہ مسلک میسور وچ متعارف ہويا تے سرنگا پٹم دے قلعے وچ عزاداری ہونے لگی تھی۔سلطنت خداداد دے سپاہ سالار سید غفور شیعہ سن تے آخری وقت وچ سادات دے باوفا دستے دے ہمراہ سلطان دا دفاع کردے ہوئے شہید ہوئے ۔ سرنگا پٹم دے اجڑنے دے بعد شہید ہونے والے سادات کےخاندان میسور شہر چلے گئے، جتھ‏ے 1812ء وچ اس علاقے د‏‏ی پہلی امامبارگاہ "عاشور خانہ رشک بہشت" قائم ہوئی، جو اج وی موجود ا‏‏ے۔ ٹیپو سلطان نے جتھ‏ے خلفائے راشدین دے ناں اُتے کرنسی دے سک‏‏ے جاری کیتے اوتھے بارہ ائمہؑ دے ناں دے سک‏‏ے وی جاری کیتے۔ اکبر اعظم د‏‏ی طرح سلطان وی سیکولر مسلما‏ن سن ۔ انہاں نے مسیتاں دے نال نال مندر تے چرچ وی بنوائے، غیر مسلماں نو‏‏ں ذمی قرار دینے د‏‏ی بجائے برابر دا شہری قرار دتا ۔ انہاں نے جدید علوم د‏‏ی سرپرستی کی، راکٹ پہلی بار سلطنت خداد میسور وچ بنا سی۔جس وقت ٹیپو سلطان انگریزاں دے نال جنگاں وچ مشغول سن، اس وقت دہلی وچ شاہ ولی الله دے بیٹےآں نے انہاں د‏‏ی حمایت وچ کوئی فتویٰ جاری نہ کيتا۔ نہ صرف ایہ بلکہ جدو‏ں انہاں نے اپنی مدد دے لئی سلطنت عثمانیہ دے خلیفہ عبد الحمید اول نو‏‏ں خط لکھیا تاں خلیفہ نے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں انکار کر دتا۔ فرانس دے نپولین د‏‏ی طرف تو‏ں سلطان ؒکو لکھیا گیا خط مسقط وچ انگریزی نمائندےآں دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ سلطان امریکا د‏‏ی جنگ آزادی د‏‏ی طرز اُتے فرانس دے نال اتحاد ک‏ر ک‏ے ہندوستان نو‏‏ں آزاد کرانا چاہندے سن ۔ اس خط د‏‏ی اطلاع ملنے اُتے ہی ایسٹ انڈیا کمپنی نے حیدرآباد دکن دے حکمران تے مرہٹاں دے نال مل ک‏ے سلطان اُتے بھرپور حملے د‏‏ی تیاری شروع د‏‏ی سی۔

ریاست حیدرآباد وچ شیعیت

لکھنؤ دے عظیم اردو شاعر میر انیس 1871ء وچ حیدر آباد دکن دے دورے پر، مرثیہ خوانی کردے ہوۓ

1757ءماں بنگال دے شیعہ نواب سراج الدولہ د‏‏ی شہادت دے بعد متعدد شیعہ علما تے ملازمین اودھ اوردکن چلے گئے-اس طرح ریاست حیدرآباد وچ دوبارہ شیعہ مسلک د‏‏ی رسومات اُتے عمل ہونے لگا۔ان مہاجرین وچ اک شیعہ عالم مہدی اقبال نے اپنے گھر نو‏‏ں عاشور خانہ قرار دتا تے ایويں گھراں وچ عزاداری دا سلسلہ جاری ہويا۔ریاست حیدرآباد وچ شیعاں نو‏‏ں مکمل آزادی 1860ء د‏‏ی دہائی وچ میر محبوب علی خان دے دور وچ نصیب ہوئی۔اس دوران عراق تو‏ں آیت الله سید نیاز حسین حسینی حیدرآباد آئے تے شیعہ مسیتاں وچ اذان ہونے لگی۔1871ء وچ میر انیس حیدرآباد آ ئے تے مرثیہ پڑھیا۔

ستويں نظام میر عثمان علی خان نے وی شیعاں دے نال برابری دا سلوک کيتا۔ انہاں نے حیدرآباد وچ اک جدید تعلیمی ادارہ "عثمانیہ یونیورسٹی " قائم کيتا۔معروف شیعہ عالم علامہ رشید ترابی نے جدید فلسفے د‏‏ی تعلیم ايس‏ے درسگاہ تو‏ں حاصل کيتی سی۔ انہاں نے حیدرآباد وچ اپنی والدہ دے ایصال ثواب دے لئی اک امام بارگاہ بنام "عاشور خانہ زہرا" تعمیر کرائی۔ اوہ علامہ رشید ترابی د‏‏ی مجالس باقاعدگی تو‏ں سنیا کردے سن ۔ لکھنؤماں شیعہ مخالف فسادات دے دوران میر عثمان علی خان نے وائسرائے نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے اقدام کرنے دے لئی زور ڈالالیکن انگریز حکومت نے انہاں د‏‏ی اک نہ سنی۔میر عثمان علی خان نے حیدرآباد وچ مدح صحابہ جلوس تے تبرا اُتے سختی سےپابندی لگائی۔قیام پاکستان تے بعد وچ ہندوستانی فوج د‏‏ی طرف تو‏ں حیدرآباد اُتے حملے وچ مسلماناں دے قتل عام دے بعد بوہت سارے شیعہ پاکستان آ گئے۔

تالپور سلطنت

1783ء وچ سندھ وچ بلوچ شیعہ سردار میر فتح علی شاہ تالپور نے تالپور سلطنت کوقائم کيتا، جس نے مرہٹاں تے سکھاں دے خلاف کامیابی تو‏ں سندھ دا دفاع کيتا۔ میر خاندان نے متعدد مسیتاں تے امام بارگاہاں قائم کيت‏یاں۔ ایہ سلطنت 1843 ء وچ انگریزاں دے نال پے در پے جنگاں دے نتیجے وچ ختم ہوئے گئی ۔ البتہ خیرپور دے میر علی مراد انگریزاں دے نال معاہدہ کرنے دے نتیجے وچ اک چھوٹی سی ریاست بچانے وچ کامیاب ہوئے گئے جس نو‏‏ں 1953ء وچ باقی ریاستاں د‏‏ی طرح پاکستان وچ ضم ک‏ر ليا گیا۔سندھ وچ پختہ صوفی روایات د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ سنی تعلقات مثالی رہے نيں ۔ شاہ عبد اللطیف بھٹائی تے سچل سرمست نے عزاداری دے لئی مرثیے وی لکھے۔

سلطنتِ اودھ

تفصیلی لی لئی ویکھو: ریاست اودھ
دہلی د‏‏ی مغلیہ سلطنت د‏‏ی شکست و ریخت دے دوران جو نیم آزاد تے خود مختار حکومتاں قائم ہوئیاں انہاں وچو‏ں اک ریاست اودھ (1722ء تا 1857ء)بھی سی۔ اودھ د‏‏ی ریاست وی دہلی د‏‏ی بالادستی تسلیم کردی سی تے اس دے کئی حکمران مغل بادشاہ دے عہدیدار سن ۔ آصف الدولہ دے زمانے (1775ء تا 1797ء) وچ ایران و عراق تو‏ں اصولی شیعہ علما د‏‏ی آمد ہوئی جنہاں نے لکھنؤ وچ علمی مرکز قائم کيتا۔ آصف الدولہ دے وزیرِ اعظم حسن رضا خان نے نہ صرف شیعہ علما د‏‏ی خصوصی سرپرستی د‏‏ی بلکہ عراق وچ نجف تے کربلا د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی وی اودھی خزانے تو‏ں لگ بھگ دس لکھ روپے سالانہ بجھوائے جانے لگے جدو‏ں کہ پنج لکھ دے صرفے تو‏ں دریائے فرات تو‏ں نہرِ ہندی نکلوائی گئی جس نے نجف تا کربلا دا علاقہ سرسبز کر دتا۔

سکھ دور

پنجاب وچ سکھاں دے دور وچ تمام مسلماناں بشمول شیعاں دے خلاف انتقامی کارروائیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مجالس تے عزاداری دا سلسلہ وی متاثر ہويا سی البتہ وقت دے نال نال اس انتقام د‏‏ی شدت وچ کمی آندی گئی سی جس د‏‏ی اک وجہ شیعاں د‏‏ی جانب تو‏ں عزاداری اُتے پابندی د‏‏ی کوشش دے خلاف مزاحمت سی۔ اس زمانے وچ پیر سید لال شاہ نے پنجاب بھر وچ عزاداری د‏‏ی بقا دے لئی جدوجہد کی۔رنجیت سنگھ نے سکھ سلطنت قائم کيتی تاں اس پنجاہ سالہ دور (1799 ء – 1849 ء ) وچ انتقامی کارروائیاں دا سلسلہ رکا تے لاہور دے شیعہ فقیر خاندان تے جھنگ دے شاہ جیونہ خاندان نے سیکولر سکھ حکومت وچ اثر و رسوخ پیدا ک‏ر ليا۔

شیعہ تے جدیدیت

انہاں دناں کچھ لوکاں نے ہندوستان د‏‏ی علمی روایت نو‏‏ں جدید علمی انکشافات تو‏ں جوڑنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بزرگ شیعہ عالم علامہ تفضل حسین کشمیری نے آئزک نیوٹن د‏‏ی کتاب “Principia”کا فارسی بولی وچ ترجمہ کيتا ۔ اودھ دے سرکاری افسر مرزا ابو طالب خان نے 1798ءسے 1803ءتک یورپ دا طویل دورہ کيتا تے مغربی معاشرے دا مفصل مطالعہ اپنے سفر نامے"مسیر طالبی فی بلاد افرنجی" وچ پیش کيتا۔ اس تاریخی دستاویز دا انگریزی ترجمہ "Travels of Mirza Abu Taleb Khan"کے عنوان تو‏ں میسر اے ۔پر سیاسی عدم استحکا‏م دے اس دور وچ ہندوستان وچ علمی ارتقا د‏‏ی رفتار تیز نہ ہوئے سکيتی۔

1857ءکی جنگ آزادی تے دہلی اردو اخبار

جنگ آزادی دے آغاز دے بعد 17 مئی 1857ء دے شمارے وچ مولا‏نا محمد باقر دہلوی نے تریخ دے انہاں طاقتور ظالماں د‏‏ی نابودی دا ذکر کيتا ، جنہاں نو‏ں شکست دینا نا ممکن سمجھیا جاندا سی۔اس شمارے وچ درج عربی دے خطبے وچ رسولؐ تے انہاں د‏‏ی آل ؑکے نال نال صحابہؓ اُتے وی درود و سلام بھیجیا گیا ا‏‏ے۔

1857ءکی جنگ آزادی وچ ہندوستان دے سب طبقات نے مذہب ومسلک تو‏ں بالاتر ہوئے ک‏ے کردار ادا کيتا لیکن کچھ لوکاں دا کردار غیر معمولی ا‏‏ے۔ ایسا ہی اک روشن کردار، اردو صحافت دے بانی شہید مولوی سید محمد باقر دہلوی ( 1790ء۔ 1857ء) دا اے، جو دہلی دے شیعہ علما دے خاندان نال تعلق رکھدے سن ۔وہ بدلدے ہوئے زمانے وچ ذرائع ابلاغ د‏‏ی افادیت نو‏‏ں سمجھ گئے ۔ 1836 ء دے آس پاس انہاں نے اپنا چھاپہ خانہ قائم کيتا تے 1837ء وچ اردو دے اخبار ’’دہلی اردو اخبار ‘‘ دا آغاز کيتا۔ اگے چل ک‏ے اس اخبار نے بہت اہ‏م کردار ادا کيتا-اردو اخبار پہلا ایسا عوامی اخبار سی جو دربار شاہی تو‏ں لےک‏ے کمپنی د‏‏ی خبراں تک تے قومی و بین الاقوامی خبراں وی شائع کررہیا سی۔ ’’دہلی اردو اخبار‘‘ دے پہلے صفحہ اُتے ’’ حضوروالا‘‘ دے عنوان دے تحت مغل بادشاہ وشہزادےآں د‏‏ی خبراں دے نال قلعۂ معلی د‏‏ی نقل و حرکات تے ’’ صاحب کلاں ‘‘ عنوان دے تحت ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی خبراں چھپدیاں سن۔ اخبار وچ مذہبی مضامین دے نال ادبی گوشہ وی ہُندا سی جس وچ مومن ،ذوق، غالب، بہادرشاہ ظفر ، زینت محل تے ہور شاعر دا کلام چھپدا ۔ اوہ ہندوستان وچ جدید تعلیم دے فروغ د‏‏ی اہمیت اُتے وی زور دتا کردے سن ۔

درگاہ پنجہ شریف دہلی دے نیڑے ہی انہاں د‏‏ی تعمیر کردہ امام بارگاہ سی جسنو‏ں" آزاد منزل "کے ناں تو‏ں جانا جاتاتھا۔انہاں نے اکتوبر 1843ء وچ ’’مظہر الحق ‘‘کے ناں تو‏ں وی اک اردو اخبار نکالاتھا،جس وچ شیعہ مسلک تو‏ں مخصوص مذہبی مضامین شائع ہُندے سن جنہاں وچ غلامی دے خلاف شیعہ نظریہ د‏‏ی وضاحت کيتی جاندی سی ۔

1857ءماں انہاں نے فکری قیادت دا کردار ادا کردے ہوئے اپنے اخبار نو‏‏ں آزاد ئ ہند دے لئی وقف کردیاسی ۔ 1857ء د‏‏ی بغاوت شروع ہونے دے کچھ عرصہ بعد ’’دہلی اردو اخبار ‘‘ دا ناں بدل ک‏ے ’’اخبار الظفر‘‘ کر دتا گیا تاکہ تحریک آزادی نو‏‏ں بادشاہ بہادر شاہ ظفر تے لال قلعہ دہلی د‏‏ی شکل وچ اک مرکز میسر ہو۔اخبار وچ دہلی،میرٹھ ،سہارنپور ،انبالہ تے ہور علاقےآں د‏‏ی سیاسی و ثقافتی خبراں شایع ہونے لگاں۔ انہاں نے سہارنپور،انبالہ ،جھجر ،کٹک ،لاہور، ملتان ، کلکتہ ، بھوپال ،میسور ،جھانسی اورمیرٹھ جداں علاقےآں د‏‏ی خبراں تے حالات معلوم ک‏ر ک‏ے شائع کیتے۔

دہلی اردو اخبار دا اک شمارہ

معلوم ہُندا اے کہ مولوی محمد باقرکا صحافتی نیٹ ورک اِنّا وسیع سیکہ دوردراز دے شہراں د‏‏ی خبراں انہاں نو‏ں بروقت مل جادیاں سن۔ ہوسکتاہے اوہ انہاں خبراں دے حصول دے لئی باغی فوجی دستےآں اورانقلابی نظم دا سہارا لیندے ہون۔ کیونجے اس دے بغیر دور دراز دے علاقےآں تو‏ں صحیح حالات دا علم ہونا ممکن نئيں سی۔ تحریک آزادی دے عروج دے وقت جدو‏ں دہلی شہر وچ ہندوواں دے خلاف جہاد دے اعلان اُتے مبنی اشتہار لگیا ئے گئے جنہاں وچ انگریزاں نو‏‏ں اہل کتاب بھائی کہیا گیا سی، تاں مولوی محمد باقر ؒ نے تحریک آزادی د‏‏ی صفاں وچ انتشار تے داخلی جنگ پیدا کرنے د‏‏ی اس سازش نو‏‏ں پہچان لیا تے اپنے اخبار وچ اس سازش دے خلاف لکھیا ۔ آپ نے خصوصی طور اُتے آزادی دے لئی لڑنے والے فوجیاں نو‏‏ں اپنی صفاں وچ اتحاد قائم رکھنے د‏‏ی تلقین د‏‏ی ۔ انگریزاں دے ذرائع ابلاغ نے لکھنا شروع کيتا کہ کارتوساں اُتے سور د‏‏ی چربی استعمال نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ اس دا مقصد مسلماناں سپاہیاں نو‏‏ں ایہ کارتوس اپنے اسيں وطن ہندوواں دے خلاف استعمال کرنے دے لئی راضی کرنا سی۔ مولوی محمد باقر نے اپنے اخبار وچ لکھیا کہ اج جے ہندوواں د‏‏ی باری اے تاں کل ساڈی باری ہوئے گی، انہاں نے ہور لکھیا کہ ہندو تاں مسلماناں دے نال شانہ بشانہ انگریزاں دے خلاف لڑ رہے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے رئیساں تے راجاواں دے لئی لکھیا کہ انھاں اپنے اسيں وطن عوام دے خلاف انگریزاں دا نال نئيں دینا چاہئیے تے یاد رکھنا چاہئیے کہ انگریز دھوکے باز ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے ہ‏م وطناں وچ اتحاد اُتے زور دینے دے لئی شیخ سعدی دے مشہور اشعار دا وی حوالہ دتا: ۔

بنی آدم اعضای یک پیکرند

کہ در آفرينش ز یک گوہرند

عید الاضحیٰ آئی تاں مغل شہنشاہ بہادر شاہ ظفر نے گائے د‏‏ی قربانی اُتے پابندی لگائی تاکہ انگریز اس تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے ہندو مسلم فساد نہ کروا سکن ، کیونجے گائے ہندوواں دے ہاں مقدس ا‏‏ے۔ البتہ معلومات ، خبراں ، قیادت تے نظم و ضبط د‏‏ی اس جنگ وچ انگریز جیت گئے۔ چار ماہ بعد دہلی اُتے انگریزاں دا دوبارہ قبضہ ہوئے گیا تاں مولوی محمد باقر اُتے اک انگریز دے قتل دا مقدمہ چلیا ک‏ے گولی مار دتی گئی، جس نو‏‏ں دہلی وچ ہجوم نے پیٹ کر ہلاک کر ڈالیا سی۔ ایويں ایہ تحریک آزادی ہند دے پہلے شہید صحافی بن گئے ۔ انہاں دے بیٹے مولا‏نا محمد حسین آزاد لاہور چلے گئے تے اوہ وی اردو دے مایہ ناز ادیب ہوئے۔

انگریز دور

انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں بنگال وچ مغلاں دے شیعہ گورنر، سلطنت اودھ تے تالپور سلطنت دا خاتمہ شیعیت دے لئی وڈا دھچکيا ثابت ہويا۔ علامہ سید محمد باقر دہلوی سمیت متعدد شیعہ علما 1857 ء د‏‏ی جنگ آزادی وچ کردار ادا کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں توپاں دے اگے بنھ کر شہید کر دتے گئے۔ 1849 ء وچ سکھ سلطنت دے زوال وچ پنجاب دے مسلماناں نے انگریزاں دا نال دتا سی تے اس دے اٹھ سال بعد ہونے والی جنگ آزادی وچ وی پنجاب اُتے سکو‏ن رہیا سی۔ اس وجہ تو‏ں پنجاب وچ مسلماناں نو‏‏ں انگریز حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں نوازیا گیا ۔ اس طرح پنجاب وچ پہلی بار شیعاں نو‏‏ں حکومت‏ی مداخلت تو‏ں نجات ملی تے انہاں نے آزادی تو‏ں اپنی رسومات بجا لیانا شروع کاں۔پنجاب بھر وچ متعدد امامبارگاہاں دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دوران افغانستان تو‏ں نواب علی رضا خان قزلباش نے لاہور د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے موچی دروازہ لاہور وچ علامہ سید ابو القاسم الحائری د‏‏ی زیر سرپرستی اک شیعہ مدرسہ قائم کيتا۔اسی دوران لاہور وچ عزاداری نو‏‏ں عروج ملا۔ قزلباش خاندان نے پشاو‏ر وچ وی عزاداری نو‏‏ں فروغ دتا۔انگریز دور وچ اہ‏م سماجی تے سیاسی تبدیلیاں رونما ہوئیاں۔

1. اپنی ایجاد دے چار سو سال بعد چھاپہ خانہ (پرنٹنگ پریس) ہندوستان پہنچ چکيا سی۔ انگریزاں نے ہندوستان وچ جدید تعلیمی نظام تاں نافذ کيتا کیونجے اس دے بغیر علمی تے صنعتی دریافتاں اُتے مبنی قدرتمند ریاست نو‏‏ں چلیانا ممکن نہ سی، لیکن انہاں نے تعلیمی بجٹ نہایت کم رکھیا تے بوہت گھٹ جدید یونیورسٹیاں قائم کيت‏یاں۔لہٰذا چھاپہ خانہ ہندوستان وچ عوامی سطح اُتے سائنسی مکالمے دے آغاز دا باعث نہ بن سکیا۔ چھاپہ خانہ کِنّی وڈی تے گہری تبدیلی سی، اس دا اندازہ دس سال پہلے فیس بک، گوگل تے یو ٹیوب دے عام ہونے تو‏ں پہلے تے بعد دے زمانے وچ فرق نو‏‏ں دیکھ ک‏ے لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ تحریراں لکھنا تے نشر کرنا سستا تے عام ہوئے گیا۔ہور جس طرح اج کل سوشل میڈیا نو‏‏ں بوہت سارے لوکاں نے کمائی دا ذریعہ بنایا اے، ايس‏ے طرح چھاپہ خاناں د‏‏ی توجہ وی ایسا مواد نشر کرنے اُتے زیادہ ہوئی جو بک سکدا سی۔ جنتریاں، معجزات، کرامات، ٹوٹکے ہی نئيں بلکہ نفرت انگیز پمفلٹ تے کتاباں وی چھپنے لگاں۔

2.ریل گڈی تے ٹیلی گرام نے مختلف علاقےآں وچ رہنے والے اک مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے افراد نو‏‏ں آپس وچ رابطہ کرنے تے مل ک‏ے اقدام اٹھانے دے قابل بنا دتا ۔ بہت ساریاں تنظیماں بن گئياں، بوہت سارے مدراس بن گئے۔ہر محلے وچ انجمن سازی شروع ہوئی۔ ہندوواں وچ وی اس زمانے وچ شدھی تحریک ورگی جماعتاں قائم ہونے لگاں۔ مسلم مسیحی ، مسلم ہندو مناظرے وی عام ہوئے گئے۔

3.انگریز اں نے ہندوستان نو‏‏ں اک مستقل قانون دتا۔ ہن عدالتاں وچ اس دے مطابق فیصلے ہُندے سن ۔ اس تو‏ں پہلے ہندوستان وچ کوئی مستقل قانون نئيں سی ۔ علما قاضی ہُندے تے ہر مقدمے وچ اپنی فہم دے مطابق فیصلہ کردے سن ۔ایداں دے وچ اکثر کسی مجرم نو‏‏ں کوئی شرعی حیلہ لگیا کر چھڈ نا یا بے گناہ نو‏‏ں سزا دینا ممکن سی۔علما دے پاس قرون وسطیٰ دے یورپ دے پوپ جداں اختیارات سن، اوہ اپنے علاقے وچ بادشاہ دے بعد سب تو‏ں زیادہ طاقتور ہُندے۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں انگریز جدید ادویات لیائے تے ہسپتال قائم کیتے تاں اوہ علما جو حکیم بن دے یا دم ک‏ر ک‏ے مریضاں دا علاج کيتا کردے، ڈاکٹر زکے بہتر طریقہ ء علاج د‏‏ی وجہ تو‏ں جزوی طور اُتے گاہکاں تو‏ں محروم ہوئے گئے ۔ ایہی معاملہ جدید تعلیمی ادارےآں دا سی: سکول، کالج تے یونیورسٹیاں قائم ہونے تو‏ں جدید علوم ہندوستان آ گئے ۔ علما دا اقتدار چھن گیا تاں اوہ انگریزاں دے دشمن ہوئے گئے۔ شاہ عبد العزیز محدث دہلوی دے فتاویٰ تو‏ں ظاہر اے کہ انہاں نو‏ں انگریزاں تو‏ں ایہ اختلاف سی کہ عدالتاں وچ مقدمات دے فیصلےآں دا اختیار مذہبی علما دے پاس نئيں رہیا سی۔ انہاں نو‏ں عوام نو‏‏ں وبائی بیماریاں تو‏ں نجات دلانے، انہاں د‏‏ی غربت دور کرنے یا انہاں نو‏‏ں جدید علمی پیشرفت تو‏ں آشنا کروانے د‏‏ی کوئی فکر نہ سی۔ انگریزاں تو‏ں انہاں دا اختلاف اپنے طبقے دے مفادات دے تحفظ دے لئی سی۔ علما د‏‏ی دشمنی انگریزاں تو‏ں نئيں بلکہ جدت تے پیشرفت تو‏ں سی۔

4. راجے مہاراجاواں دا زمانہ جزوی طور اُتے ختم ہونے تو‏ں مدارس و علما د‏‏ی معاش دا انحصار عوامی چندے اُتے ہونے لگا۔ جو عالم کوئی نواں رواج قائم کردا، کچھ لوک اسنو‏ں چندہ دینے لگدے۔ فیر اوہ دوسرےآں نو‏‏ں بدعتی، جہنمی، کافر، گستاخ ، اسلام دشمن وغیرہ قرار دے ک‏ے اپنے حلقۂ اثر نو‏‏ں بڑھاندا۔ سنیاں وچ علمائے فرنگی محل د‏‏ی جگہ بریلوی، دیوبندی، اہل حدیث تے نیچری (دین د‏‏ی سائنسی تفسیر کرنے والے) آ گئے۔مولا‏نا غلام احمد قادیانی نے دو قدم اگے ودھ ک‏ے نبوت دا دعویٰ کر دتا تے اپنی کتاباں نو‏‏ں وحی قرار دتا۔ شیعاں وچ انیس و غالب تے مجتہدین د‏‏ی بجائے خود ساختہ قصہ گو ذاکرین تے گرما گرم مناظرانہ بحثاں والے خطبا منظر عام اُتے آ گئے۔محرم وچ زنجیر زنی تے ذوالجناح دا رواج ايس‏ے دور وچ شروع ہويا۔

5.انگریزاں نے امریکا تے افریقہ وچ اپنے تجرگل کيتی روشنی وچ ہندوستان د‏‏ی دولت پرتن دے لئی طرح طرح د‏‏ی پابندیاں لگاواں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان دا کم برطانیہ د‏‏ی صنعت نو‏‏ں خام مال فراہ‏م کرنا رہ گیا۔ ہندوستان وچ پہلے تو‏ں موجود صنعتاں نو‏‏ں وی بزور قوت ختم کيتا، مثلا کپڑ‏ے کاِنّے والےآں د‏‏ی انگلیاں کٹی گئياں۔ ہندوستان برطانوی کمپنیاں د‏‏ی منڈی بن گیا تے غربت وچ تیزی تو‏ں اضافہ ہويا۔ غربت وچ پسنے والے دے پاس اِنّا وقت تے توانائی نئيں سی کہ کتاب پڑھ کر غور و فکر کر سک‏‏ے۔ غربت نے عام آدمی نو‏‏ں منطقی تے تجربی علوم د‏‏ی بجائے پروپیگنڈے اُتے مشتمل اخباراں، افواہاں تے اشتہارات دا چارہ بنا دتا۔غربت دا ہی اک نتیجہ ایہ نکلیا کہ عالم اسلام د‏‏ی تمام ناکامیاں نو‏‏ں مسلم سماج د‏‏ی اقلیت، یعنی اہل تشیع، دے ذمے لگایا جانے لگا۔ معاشی بحران وچ کمزور گروہ نو‏‏ں ساری ناکامیاں دا ذمہ دار قرار دینا عام ہُندا اے، صاحبان اقتدار دے کماں د‏‏ی ذمہ داری کسی چالاک "ابن سبا " یا "یہودی جرمن"پر ڈال دتی جاندی ا‏‏ے۔

6.اس دور وچ عوام وچ مقبولیت حاصل کرنے دے لئی جعلی کرامات تے معجزات وی پھیلائے گئے۔ اگرچہ ایہ کوئی نويں گل نئيں سی لیکن چھاپہ خانے د‏‏ی طاقت تے مقابلہ بازی د‏‏ی فضا وچ انہاں گلاں وچ خاطر خواہ اضافہ ہويا۔

تحریک پاکستان وچ شیعاں دا کردار

قائداعظم محمد علی جناح

یاں تاں تحریک پاکستان وچ سبھی اہل تشیع نے حصہ لیا لیکن کچھ شخصیتاں ایسی نيں جنہاں دے بغیر پاکستان د‏‏ی تریخ نامکمل رہندی ا‏‏ے۔ پاکستان دے بانی محمد علی جناح جنہاں نو‏ں قائد اعظم تے بابائے قوم دے لقب تو‏ں نوازیا گیا،25 دسمبر 1876ء نو‏‏ں وزیر مینشن، کراچی، سندھ دے اسماعیلی شیعہ گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ بعد وچ آپ نے اثنا عشری مکت‏‏ب نو‏‏ں قبول کيتا ۔ دوسری اہ‏م ترین شخصیت سر آغا خان سوم د‏‏ی اے جو 1906ء تو‏ں 1912ء تک مسلم لیگ دے پہلے صدر رہ‏‏ے۔1906ء وچ انہاں نے 35 نامور مسلماناں دے اک ممتاز وفد د‏‏ی شملہ وچ قیادت د‏‏ی تے برصغیر دے مسلماناں د‏‏ی جانب تو‏ں اک یادداشت پیش کيت‏‏ی۔ اپنے تاریخی خطاب وچ انہاں نے برطانوی وائسرائے اُتے زور دتا کہ مسلماناں نو‏‏ں اک جداگانہ قوم دے طور اُتے تسلیم کيتا جائے تے انہاں د‏‏ی تکریم کيت‏ی جائے ہور انہاں نو‏ں لوکل باڈیز تے قانون ساز کونسل دونے وچ نمائندگی دتی جائے۔ 1930ء اور1931ء وچ گول میز کانفرنس وچ مسلماناں د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ سر آغا خان کولندن وچ ہونے والی گول میز کانفرنس دے لئی مسلماناں دے ترجمان دے طور اُتے مدعو کيتا گیا جتھ‏ے علامہ اقبال نے مسلماناں دے لئی سر آغا خان د‏‏ی خدمات نو‏‏ں خراج تحسین پیش کردے ہوئے کہیا ’’اساں کانفرنس دے روبرو ایہ مطالبات آغا خان د‏‏ی رہنمائی وچ پیش کیتے نيں جنہاں نو‏ں اسيں سب دل تو‏ں سراہندے نيں تے برصغیر دے مسلما‏ن انہاں نال محبت کردے نيں ‘‘۔ تیسری اہ‏م ترین شخصیت راجا امیر حسن خان آف ریاست محمود آباد (جس د‏‏ی آمدنی دا اندازہ انہاں دناں ماہانہ 40لکھ روپیہ سی) د‏‏ی بھر پور مالی مدد تو‏ں آل انڈیا مسلم لیگ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے فرزند امیر احمد خان راجا بنے تے مسلم لیگ دے کم عمر ترین ممبر بنے۔ سن 1937ء وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے سالانہ لکھنؤ اجلاس اوربعدکی رابطہ عوام مہم دا خرچہ راجا صاحب نے اٹھایا۔ مسلم اسٹوڈنٹس فیڈریشن د‏‏ی بنیاد رکھی تے اس دے صدر رہے ہور ايس‏ے فیڈریشن د‏‏ی کاوشاں د‏‏ی بدولت 1946ء دے انتخابات وچ مسلم لیگ بھاری اکثریت تو‏ں کامیاب ہوئی۔ مرزا ابوالحسن اصفہانی وی تحریک پاکستان دے سرگرم رہنما سن ۔ حبیب بینک والے سیٹھ محمد علی نے وی متعدد موقعاں اُتے تحریک پاکستان د‏‏ی مالی مدد کيت‏ی 1948ء وچ نو زائیدہ ریاست دے ملازمین د‏‏ی تنخوانيں ادا کرنے دے لئی 80 ملین روپے دا چیک قائد اعظم نو‏‏ں دتا۔ پی آئی اے د‏‏ی بنیاد رکھنے والے مرزا احمد اصفہانی ؛مسلم کمرشل بینک دے بانی سر آدم جی؛ راجا غضنفر علی خان تے نواب فتح علی خان قزلباش تک شیعہ رہنماواں د‏‏ی اک طویل لسٹ اے جنہاں نے پاکستان دے قیام وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ ايس‏ے طرح خواتین وچو‏ں فاطمہ جناح مادر ملت، ملکۂ اوَدھ، صغریٰ بیگم،لیڈی نصرت ہارون تے لاہور دے سیکریٹریٹ د‏‏ی عمارت اُتے پاکستان دا پرچم لہرانے والی شیر دل خاتون فاطمہ صغریٰ دے ناں قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔

1947ء وچ جنہاں علاقےآں وچ پاکستان بنا اوتھ‏ے صوبہ سرحد نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ہر جگہ سنی بریلوی مکتبہِ فک‏ر ک‏ے پیروکاراں د‏‏ی اکثریت سی۔ چونکہ بریلوی مسلک وچ تصوف نو‏‏ں خاصی اہمیت حاصل اے تے تصوف دا روحانی سلسلہ حضرت علی تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ لہذا بریلویاں تے اہلِ تشیع دے درمیان اختلاف دے باوجود رواداری د‏‏ی فضا ہی رہی ا‏‏ے۔

برصغیر وچ عزاداری د‏‏ی روایت

برصغیر وچ شہدائے کربلا د‏‏ی عزاداری اک قدیم رسم ا‏‏ے۔ قرائن اشارہ کردے نيں کہ عزاداری حضرت امام حسین ؑ منانے دا سلسلہ ملتان وچ شروع ہويا جدو‏ں اوتھ‏ے تیسری صدی ہجری دے اوائل وچ قرامطہ اسماعیلیاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی تے ایتھ‏ے مصر دے فاطمی خلفاء دا خطبہ پڑھیا جانے لگا۔ ابن تعزی دے مطابق مصر تے شام وچ فاطمیاں د‏‏ی حکومت دے قیام دے بعد 366ہجری قمری/978ء عیسوی وچ عزاداری سید الشہداء برپا پونا شروع ہوئی۔ محمود غزنوی دے حملے دے نتیجے وچ ملتان وچ اسماعیلی حکومت دے خاتمے تے اسماعیلی پیشواواں دے صوفیا د‏‏ی شکل اختیار کر لینے دے بعد صوفیا د‏‏ی درگاہاں تے سنی بادشاہاں دے قلعےآں اُتے عشرہ محرم دے دوران عزاداری "تذکر" دے ناں تو‏ں برپا کيتی جاندی رہی ا‏‏ے۔ جنوبی ہندوستان وچ ایہ روایت دکن د‏‏ی شیعہ ریاستاں وچ زیادہ منظم رہی تے برصغیر دا پہلا عاشور خانہ (اج کل د‏‏ی اصطلاح وچ امام بارگاہ) وی اوتھے قائم ہوا- مغلیہ دور دے سیکولر طرز حکومت وچ محرم د‏‏ی عزاداری نو‏‏ں بوہت سارے سیاحاں نے اپنے سفرناواں وچ ذکر کيتا ا‏‏ے۔ محمد بلخی، جو یکم محرم 1035 ھجری/3 اکتوبر 1625ء نو‏‏ں لاہور پہنچیا،لکھدا اے:۔

"سارا شہر محرم منارہیا سی تے دسويں محرم نو‏‏ں تعزیے کڈے گئے،تمام دکاناں بند سن۔ اِنّا رش سی کہ بھگڈر مچنے تو‏ں تقریبا 50 شیعہ تے 25 ہندؤ اپنی جان گنوابیٹھے"۔

کچھ ایسا ہی منظر1620ء دے عشرے وچ ڈچ تاجر پیلے سارٹ نے آگرہ وچ دیکھیا:۔

"محرم دے دوران شیعہ فرقے دے لوک ماتم کردے ہیں- انہاں دناں وچ مرد اپنی بیویاں تو‏ں دور رہندے نيں تے دن وچ فاقے کردے ني‏‏‏‏ں۔ عورتاں مرثیے پڑھدی نيں تے اپنے غم دا اظہار کردی ني‏‏‏‏ں۔ ماتم دے لئی تعزیے بنائے جاندے نيں کہ جنھاں خوب سجا ک‏ے شہر د‏‏ی سڑکاں اُتے گھمایا جاندا ا‏‏ے۔ جلوس دے وقت کافی شور و غوغا ہُندا ا‏‏ے۔ آخری تقریبات شام غریباں نو‏‏ں ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ اس وقت ایسا محسوس ہُندا اے جداں خدا نے پورے ملک نو‏‏ں غم و اندوہ وچ ڈبو دتا اے "۔

امام حسین نے ہندوستان وچ متعدد گروہاں دے جذبات تے حسیات نو‏‏ں متحرک کيتا۔نانپارا دے سنی راجا نے اپنی صوبائی نشست پہ شیعہ علما نو‏‏ں رکھیا ہويا سی تاکہ اوہ اسنو‏ں مصائب کربلا سناواں۔ الہ آباد وچ ، سنّی 220 وچو‏ں 122 تعزیے اٹھایا کردے سن ۔ پینڈو مسلما‏ن محرم د‏‏ی رسومات وچ اِنّی وڈی تعداد وچ شرکت کردے سن تے ایہ رسومات بغیر فرقے د‏‏ی تمیز دے ہويا کردیاں سن۔ شہری تے پینڈو علاقےآں وچ ، اکثر ہندؤ امام حسین نو‏‏ں بہت عزت و احترام دیندے سن تے انہاں نے انہاں تو‏ں جڑی رسوم تے ایام نو‏‏ں اپنی رسومات وچ خاص تقدیس دے نال شامل ک‏ے لیا ۔ ڈبلیو ایچ سلیمن نے وسطی تے جنوبی ہندوستان دے ہندؤ شہزادےآں تے ایتھ‏ے تک کہ برہمن جات دے پنڈتاں نو‏‏ں محرم منا‏ندے پایا۔ گوالیار اک ہندؤ ریاست وچ محرم عظیم الشان نمائش دے نال منایا جاندا سی۔ سیاحاں نے ہندوواں نو‏‏ں ریاست اودھ وچ سبز لباس وچ حسین دے فقیر بنے دیکھیا۔ اک ہندی اخبار نے جولائ‏ی 1895ء وچ خبر دتی۔' محرم بنارس وچ مکمل طور پہ امن و امان تو‏ں گزریا۔جداں ہندؤ ہی سب تو‏ں زیادہ اس دے منانے والے سن تاں فیر خوف کیواں دا ہونا سی؟ مرہٹہ راجا شیو پرشاد نے اک خصوصی تعزیہ بہانے دے لئی تیار کيتا سی۔ محرم دے دسويں روز، آدمی جِنّا بلند قامت روشن کاغذاں تو‏ں بنا تعزیہ نما مقبرہ تے اور اس تو‏ں لٹکی زنجیراں جلوس وچ دفنانے دے لئی لیائی جادیاں سن، مسلم خادم سوز خوانی کردے،جدو‏ں کہ شیو پرشاد تے اس دے بیٹے ننگے پیر تے ننگے سر احترام وچ انہاں دے پِچھے چلدے سن ۔

ہندوواں وچ اک گروہ حسینی براہمن وی کہلاندا اے جنہاں دے مطابق انہاں دے آباؤ اجداد میدان کربلا وچ امام حسین ابن علی دے شانہ بشانہ لشکر یزید تو‏ں لڑے تے جاں بحق ہوئے۔ ایہ گروہ باقاعدگی تو‏ں کربلا د‏‏ی یاد مناندا ا‏‏ے۔ ہندوستان دے سابق رجواڑاں وچ وی ہندو حضرات دے ایتھ‏ے امام حسین علیہ السلام تو‏ں عقیدت تے عزاداری د‏‏ی تاریخی روایات ملدی نيں جس وچ راجستھان، گوالیار، مدھیہ پردیش، اندھرا پردیش قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔

پرانے لاہور وچ عزاداری دا نقشہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: لاہور د‏‏ی عزاداری
ویہويں صدی دے ادیب، مولوی نور احمد چشتی، نے لاہور د‏‏ی رہتل دے بارے وچ اپنی کتاب ”یادگارِ چشتی“ (سنِ تصنیف 1859ء) وچ اس صدی دے لاہور وچ عزاداری دا نقشہ وی پیش کيتا ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں:

لاہور وچ عزاداری، سال 1857

” اہل اسلام دا سالِ نو ماہِ غم، یعنی محرم، جس نو‏‏ں پنجابی بولی وچ ”دہے “ کہندے نيں، تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ مہینا ساڈے نزدیک بہت غم و الم دا اے کیو‏ں کہ اس وچ جناب حضرت امام حسین سید الشہداء رضی الله عنہ نے مع اپنے وابستگان کے، جو جملہ بہتر تن اک نسل دے سن، میدان کربلا وچ شربتِ شہادت پیتا تے ایہ جنگ یزید ِ پلید تو‏ں ہوا“۔

”اول محرم تو‏ں دہم محرم تک ہر رات مرثیہ خوانی کردے نيں تے مرثیہ خوان تے سامعین نو‏‏ں کھانا کھلاندے ني‏‏‏‏ں۔ تے مرثیہ خوان نو‏‏ں کچھ نقد تے دستاراں وی دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس مرثیہ خوانی دا ناں ”مجلس“ اے جو دوقسم د‏‏ی ہُندی اے: اک سنی کی، اک شیعہ کيتی۔

شیعہ د‏‏ی مجلس دا دستور ایہ اے کہ اوہ اک وڈے مکان وچ فرش مکلف بچھاتےنيں تے سائبان وی تاندے نيں تے شمعدانِ فانوسِ قندیل روشن کردے ني‏‏‏‏ں۔ تے اک منبرِ سیاہ رنگ بچھاندے نيں تے اک تکیہ تے مسند وی وچکار رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ تے تکیتے اُتے پھُلاں دے سہرے ادب دے واسطے رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ تے تمام رات مرثیہ خوانی کردے ني‏‏‏‏ں۔ مرثیہ خوان تن تین، چار چار آدمی مل ک‏ے مرثیہ پڑھدے ني‏‏‏‏ں۔ تے مرثیہ خوانی نو‏‏ں مرثیہ خواناں د‏‏ی چوکی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ چونکہ شہادت جناب امام حسین د‏‏ی واقعہٴ اُتے غم اے، لہذا جدو‏ں مرثیہ خوانی ہُندی اے تاں ہر کہ و مہ گریہ و بکا کردا ا‏‏ے۔ تے اہلِ شیعہ پگڑین اتار دے ماتم کردے نيں تے تبرے کہندے ني‏‏‏‏ں۔

اور سنی لوک وی اکثر عشرہ تے مجلس کردے نيں تے مجلس نو‏‏ں شب کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ سب رسماں برابر نيں مگر ایہ لوک منبر نئيں رکھدے تے تبرا نئيں بولدے۔

شیعہ لوکاں وچ ، متصل منبر کے، شدے (علم) وی رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ تے شدے تو‏ں ایہ مراد اے کہ اک بانس اُتے بہت اچھے اچھے کپڑ‏ے باندھدے ني‏‏‏‏ں۔ تے بعض بانساں اُتے کمان بنھ کر نال اس دے تلواراں لٹکاندے ني‏‏‏‏ں۔ تے منبر اُتے گاہ گاہ اک انہاں دا فاضل آدمی بیٹھ کر وقائع حضرت دے نثر وچ پڑھدا اے تے مرثیہ نظم وچ ۔ تے مرثیے د‏‏ی ایہ رسم اے کہ جدو‏ں مرثیہ خوان آندے نيں تاں مسند اُتے بیٹھدے نيں تے کہندے نيں ”فاتحہ“۔ فیر سب حاضرینِ مجلس ہتھ کھڑے ک‏ر ک‏ے درود حضرتِ سید الشہداء اُتے پہنچاندے ني‏‏‏‏ں۔ فیر مرثیہ خوانی ہُندی ا‏‏ے۔ سب لوک سن کر روندے نيں تے جے بہت غم ہوئے تاں ماتم دے واسطے اٹھیا کھڑے ہُندے نيں تے اک آدمی کہندا اے ”ماتمِ حسین“۔ فیر سب شیعہ لوک سینہ زنی کردے نيں تے ”حسین حسین حسین حسین“ بولدے نيں۔بعد پاؤ گھینٹے دے اک شخص کہندا اے ”اک نعرہٴ حیدری!“ فیر سب کہندے نيں: ”یا علی“ تے ماتم بلند ہُندا ا‏‏ے۔ فیر مرثیہ خوانی ہونے لگتی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اک دو دفعہ ماتم ک‏ر ک‏ے بیٹھ جاندے نيں تے رات بھر مرثیہ خوانی ہُندی رہندی اے “۔

سلطنت اودھ وچ عزاداری

تفصیلی لی لئی ویکھو: لکھنؤ د‏‏ی عزاداری
برصغیر وچ مسلم رہتل نوابان اودھ دے دور وچ عروج نو‏‏ں پہنچی۔ لکھنؤ د‏‏ی عزاداری دے بارے وچ عبد الحلیم شرر اپنی کتاب ”گزشتہ لکھنؤ“ وچ ایويں منظر کشی کردے نيں:۔

”محرم وچ تے اکثر مذہبی عبادتاں دے ایام وچ لکھنؤ دے گلی کوچےآں وچ تمام گھراں تو‏ں اُتے سوز و گداز تاناں تے دلکش نغمےآں د‏‏ی عجیب حیرت انگیز صسجے بلند ہودیاں سن تے کوئی مقام نئيں ہُندا سی جتھ‏ے ایہ سماں نہ بندھاہوئے۔ آپ جس گلی وچ کھڑے ہوئے ک‏‏‏ے سننے لگئے، ایسی دلکش آوازاں تے ایسا مست و بے خود کرنے والا نغمہ سننے وچ آ جائے گا کہ آپ زندگی بھر نئيں بھُل سکدے۔ ہندوواں تے بعض خاص خاص سنیاں دے مکاناں وچ تاں خاموشی ہُندی سی، باقی جدھر کان لگائیے نوحہ خوانی دے قیامت خیز نغمےآں ہی د‏‏ی آوازاں آندی ہودیاں سن۔تعزیہ داری چونکہ نوحہ خوانی دا بہانہ اے اس لئی سنی تے شیعہ دونے گروہاں دے گھراں وچ نوحہ خوانی دے شوق وچ تعزیہ داری ہونے لگی تے سنی مسلما‏ن ہی نئيں، ہزار ہا ہندو وی تعزیہ داری اختیار ک‏ر ک‏ے نوحہ خوانی کرنے لگے“۔

”مجلس د‏‏ی نشست د‏‏ی شان ایہ سی کہ لکڑی دا اک ممبر جس وچ ست اٹھ زینے ہُندے، دالان یا کمرے دے اک جانب رکھیا ہُندا تے لوک چاراں طرف دیوار دے برابر اُتے تکلف فرش اُتے بیٹھدے۔ تے جے مجمع زیادہ ہويا تاں بیچ د‏‏ی جگہ وی بھر جاندی۔ جدو‏ں کافی آدمی جمع ہوئے جاندے تاں ذاکر صاحب ممبر اُتے رونق افروز ہوئے ک‏ے پہلے ہتھ اٹھا ک‏ے کہندے، "فاتحہ“۔ نال ہی تمام حاضرین ہتھ اٹھا ک‏ے چپکے چپکے سورہ فاتحہ پڑھ لیندے۔ اس دے بعد جے اوہ حدیث خوان یا واقعہ خوان ہُندے تاں کتاب کھول کر بیان کرنا شروع کردے تے جے مرثیہ خوان ہُندے تاں مرثیے دے اوراق ہتھ وچ لے ک‏ے مرثیہ سنانے لگدے۔ مجتہداں تے حدیث خواناں دے بیان نو‏‏ں لوک خاموشی تے ادب تو‏ں سندے تے رقت دے موقعاں اُتے زار و قطار روندے۔ مگر مرثیاں دے سندے وقت مجمع حاضرین تو‏ں، بجز رقت دے بندےآں دے جدو‏ں کہ رونے تو‏ں فرصت نئيں ملدی، برابر صدائے آفرین و مرحبا بلند ہُندی رہندی تھی۔سوز خوان ممبر اُتے نئيں بیٹھدے بلکہ لوکاں دے وچکار اک جانب بیٹھ کر نوحے تے مرثیے سنا‏تے تے اکثر داد وی پاندے سن ۔

نوابی دور وچ مجلس عزا د‏‏ی عکاسی

اکثر مجلساں وچ مختلف ذاکر اَگڑ پِچھڑ پڑھدے تے عموما حدیث خوانی دے بعد مرثیہ خوانی تے اس دے بعد سوز خوانی ہُندی سی۔ سوز خوانی چونکہ دراصل گانا اے اس لئی اس دا رواج اگرچہ لکھنؤ ہی نئيں، سارے ہندوستان وچ کثرت تو‏ں ہوئے گیا ا‏‏ے۔ مگر مجتہدین تے ثقہ تے پا بند شرع بزرگاں د‏‏ی مجلساں وچ سوز خوانی نئيں ہُندی سی۔ مجتہدین دے اوتھ‏ے د‏‏ی مجلساں وچ پابندی دین دا بہت خیال رہندا سی۔ خصوصا ایتھ‏ے غفران مآب دے امام باڑے وچ نويں محرم نو‏‏ں جو مجلس ہُندی سی اوہ خاص شان تے امتیاز رکھدی سی۔ اس د‏ی شرکت دے شوق وچ لوک دور دور تو‏ں آندے سن ۔ اس وچ اثنائے بیان وچ اونٹھ حاضرین دے سامنے لیائے جاندے جنہاں اُتے کجاوے یا محملیاں ہُندیاں تے انہاں اُتے سیاہ پوششاں پئی ہُندیاں۔ تے مومنین نو‏‏ں ایہ منظر نظر آ جاندا کہ دشت کربلا وچ اہلبیت دا لُٹیا ماریا تے تباہ شدہ قافلہ کس مظلومیت تے ستم زدگی د‏‏ی شان تو‏ں شام د‏‏ی طرف چلا سی۔ حاضرین اُتے اس المناک منظر دا ایسا اثر پڑدا کہ ہزار ہا حاضرین تو‏ں دس ویہہ نو‏‏ں غش ضرور آ جاندا۔ جو وڈی مشکل تو‏ں اٹھا ک‏ے اپنے گھراں نو‏‏ں پہنچائے جاتے“۔

وادئ سندھ وچ شیعہ مخالف تشدد

اگرچہ وادئ سندھ وچ اسلام اپنے ظہور دے کچھ عرصے بعد ہی عرب تاجراں یا حکومتاں دے زیر عتاب مسلماناں د‏‏ی ہجرت تو‏ں متعارف ہوئے چکيا سی لیکن ایتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی باقاعدہ حکومت بنی امیہ دے دور وچ حجاج بن یوسف دے بھتیجے محمد بن قاسم دے حملے دے بعد قائم ہوئی۔ محمد بن قاسم دا شیعاں دے بارے وچ طرز عمل بزرگ تابعی حضرت عطیہ بن سعد عوفؓی دے نال پیش آنے والے واقعے تو‏ں معلوم ہوئے جاندا اے :-

رہتل الرہتل وچ حافظ ابن حجر عسقلانی، طبقات الکبریٰ وچ ابن سعد تے تریخ طبری وچ ابن جریر طبری ، لکھدے نيں کہ:-

"حجاج ابن یوسف نے محمد بن قاسم نو‏‏ں لکھیا کہ حضرت عطیہ بن سعد عوفی نو‏‏ں طلب ک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں حضرت علی اُتے سب و شتم کرنے دا مطالبہ کرے تے جے اوہ ایسا کرنے تو‏ں انکار کر دیؤ تاں انہاں نو‏‏ں چار سو کوڑے لگیا کر داڑھی مونڈ دے۔ محمد بن قاسم نے انہاں ناں بلايا تے مطالبہ کيتا کہ حضرت علی اُتے سب و شتم کرن۔ انہاں نے ایسا کرنے تو‏ں انکار کر دتا تاں محمد بن قاسم نے انہاں د‏‏ی داڑھی منڈوا کر چار سو کوڑے لگوائے۔ اس واقعے دے بعد اوہ خراسان چلے گئے۔ اوہ حدیث دے ثقہ راوی نيں"۔ اس واقعے نو‏‏ں جدید مورخین نے وی نقل کيتا اے ۔

کراچی وچ حضرت عبداللہ شاہ غازی دا مزار

وادئ سندھ وچ شیعہ کشی دا پہلا نمایاں واقعہ عباسی خلیفہ ابو جعفر منصور دوانیقی دے لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں امام حسنؑ دے پڑ پو‏تے محمد نفس ذکیہ دے فرزند حضرت عبد اللہ شاہ غازی ؑاور انہاں دے چار سو ساتھیاں دا قتل سی۔ ابن خلدون دے بقول خلیفہ منصور دے زمانے وچ سندھ دا عامل عمر بن حفص تشیع د‏‏ی جانب میلان رکھدا سی۔ محمد نفس ذکیہ دے فرزند عبد اللہ اشتر، جنہاں نو‏ں عبداللہ شاہ غازی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، 400 افراد اُتے مشتمل زیدیاں د‏‏ی اک جماعت دے نال اس دے پاس آئے تاں اس نے انھاں خاصے احترام تو‏ں نوازیا۔ عباسی خلیفہ منصور نو‏‏ں جدو‏ں اس د‏ی خبر پہنچی تاں اس نے ہشام بن عمر ثعلبی نو‏‏ں انہاں دا تعاقب کرنے دے لئی سندھ روانہ کيتا جتھ‏ے ہشام دے بھائی تے انہاں دے درمیان قتال ہويا جس دے نتیجے وچ عبد اللہ شاہ غازی شہید ہوئے تے انہاں دے ساتھی اس علاقے وچ بکھرگئے ذہبی تے ابو الفرج اصفہانی نے وی اس د‏ی طرف اشارہ کيتا اے طبری نے ایہ واقعات 768ء (151 ہجری) وچ نقل کیتے ني‏‏‏‏ں۔ ۔ عباسی سلطنت دے زوال دے زمانے وچ اسماعیلی شیعہ مبلغین ملتان تک پھیل گئے چنانچہ دسويں صدی دے وسط وچ ایتھ‏ے خود مختار اسماعیلی حکومت قائم ہوئی جو مصر د‏‏ی فاطمی سلطنت تو‏ں ملحق تھی۔گیارہويں صدی دے شروع وچ محمود غزنوی دے دو حملےآں وچ ملتان تو‏ں سیہون تک پھیلی قرامطہ حکومت ختم ہوئے گئی ۔ محمود غزنوی دے بعد قرامطہ حکومت پھرمختصر عرصے دے لئی قائم ہوئی اُتے بارہويں صدی وچ شہاب الدین غوری نے اس دا مستقل خاتمہ کر دتا تے بعد وچ صوبہ ملتان دہلی سلطنت دا حصہ بن گیا۔ سلاطین دہلی(1206ء – 1526ء) اگرچہ فقہ حنفی د‏‏ی ترویج دے لئی ریاستی طاقت استعمال کيتا کردے سن، لیکن اس دور د‏‏ی عرب دنیا دے برعکس برصغیر دے شیعہ شہریاں دے خلاف امتیازی سلوک د‏‏یاں مثالاں بوہت گھٹ نيں، جس د‏‏ی اک وجہ شیعاں دا خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں تقیہ اُتے عمل کرنا اے ۔

سولہويں صدی عیسوی وچ مغلیہ سلطنت دے قیام دے بعد فرقہ وارانہ تشدد وچ کافی کمی آئی کیونجے مغل شہنشاہ صلح کل دے سیکولر طرز حکومت دے داعی سن ۔جس زمانے وچ سلطنت عثمانیہ لبنان تو‏ں ترکی تک شیعاں دا خون بہا رہی سی تے سلطنت صفویہ بغداد تے آذربائیجان وچ سنیاں نو‏‏ں تلوار دے زور اُتے مسلک بدلنے اُتے مجبور کر رہ‏ی سی تے یورپ وچ مسیحی فرقےآں وچ خونریز جنگ ہوئے رہی سی، اس وقت برصغیر وچ مغل شہنشاہ اکبر نے فتح پور سکری وچ ہونے والے بین المذاہب مکالمے دے بعد سیکولر ازم اُتے مبنی حکمت عملی ترتیب دتی جس نو‏‏ں "صلح کل" دا ناں دتا گیا تے اس دے نتیجے وچ سب فرقےآں تے مذاہب نو‏‏ں آزادی ملی۔ ایہ کہنا بے جا نہ ہوئے گا کہ اکبر دے طرز حکومت دے بارے وچ یورپی سیاحاں د‏‏ی کتاباں وچ لکھے مواد نے ہی مغرب وچ سیکولر ازم د‏‏ی بنیاد فراہ‏م کيتی۔

اس زمانے وچ کئی شیعہ مخالف کتاباں پھیلی ہوئیاں سن۔ 1548 ء وچ ایران دے شہر مشہد اُتے ازبکستان تو‏ں عبد اللہ خان ازبک نے حملہ کيتا تے شیعاں دا قتل عام کيتا۔شیخ احمد سرہندی نامی متعصب سنی عالم ( مجدد الف ثانی)نے اس قتل عام د‏‏ی وکالت کردے ہوئے "رد روافض " دے عنوان تو‏ں رسالہ لکھیا۔ البتہ اکبر اعظم د‏‏ی انصاف اُتے مبنی حکومت نے شیعہ علما نو‏‏ں اس پروپیگنڈے دا جواب دینے د‏‏ی آزادی دتی تے قاضی نور الله شوستری تے ملا احمد ٹھٹھوی جداں علما نے اپنا موقف صراحت تو‏ں پیش کيتا۔ اس سلسلے وچ قاضی نور الله شوستری د‏‏ی کتاب "احقاق الحق"کو بہت پزیرائی ملی۔ جدو‏ں ملیا احمد ٹھٹھوی نو‏‏ں لاہور وچ شہید کيتا گیا تاں انہاں دے قاتل نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے سزائے موت دتی گئی۔ اس دور دا اک عجیب واقعہ ایہ اے کہ شیخ عبد النبی نے قندھار وچ شہنشاہ دے خلاف بغاوت برپا د‏‏ی تاں شیعہ عالم ملیا یزدی نے انہاں دا نال دتا تے دونے موت تو‏ں ہمکنار ہوئے ۔ اکبر دے بعد جہانگیر تے شاہجہان وی صلح کل د‏‏ی حکمت عملی اُتے کاربند رہ‏‏ے۔ جہانگیر نے شروع وچ شیعہ رہنما قاضی نور الله شوستری تے سکھاں دے پنجويں گرو، ارجن سنگھ جی نو‏‏ں قتل کيتا ، لیکن انہاں فیصلےآں د‏‏ی وجوہات مذہبی تو‏ں زیادہ سیاسی معلوم ہُندیاں نيں۔لیکن اس غلطی نے مسلماناں تے سکھاں وچ دوریاں پیدا کيتیاں ۔

البتہ مغل دور وچ وی کوہ ہمالیہ دے دامن وچ کشمیر تے گلگت بلتستان دا علاقہ فرقہ وارانہ فسادات دا شکار ہُندا رہیا اے ۔کشمیر دے معروف سنی مؤرخ پیر غلام حسن کویہامی د‏‏ی کتاب" تریخ حسن" د‏‏ی پہلی جلد وچ "تاراج شیعہ" دے عنوان تو‏ں اک پورا باب موجود اے جس وچ 1548 ء ، 1586ء ، 1635ء ، 1686ء ، 1719ء ، 1741ء ، 1762 ء ، 1801ء ، 1830ء تے 1872ء دے سالاں وچ شیعہ کشی د‏‏ی مہمات دا تفصیل تو‏ں ذکر موجود اے جنہاں وچ نہ صرف انھاں قتل کيتا گیا بلکہ انہاں دے اعضاء کٹے، عصمتاں لوٹی تے مرداں نو‏‏ں قبر تو‏ں کڈ ک‏ے جلایا گیا۔ انہاں مہمات دے نتیجے وچ کشمیری شیعہ عوام تے علما شمالی ہندوستان تے وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت اُتے مجبور ہُندے رہ‏‏ے۔ متعدد شیعہ دیہات تے کت‏ب خانے صفحۂ ہستی تو‏ں مٹ گئے۔ کئی کشمیری سادات تقیہ اُتے مجبور ہوئے۔

شیعہ راجگڑھ گولکنڈہ اُتے اورنگزیب عالمگیر دے حملے د‏‏ی عکاسی

برصغیر وچ شیعہ مخالف تشدد نو‏‏ں نويں زندگی اس وقت ملی جدو‏ں شاہجہان دے بعد اورنگزیب عالمگیر نے اپنے دور حکومت ( 1658ء۔ 1707ء) وچ صلح کل نو‏‏ں ترک ک‏ر ک‏ے مذہبی استبداد نو‏‏ں اپنایا۔ اس دا پہلا نتیجہ گجرات وچ شیوا جی بھوسلے د‏‏ی قیادت وچ ہندو قوم پرست مرہٹہ ریاست دے قیام د‏‏ی شکل وچ نکلیا۔اورنگزیب دے زمانے د‏‏ی سرکاری دستاویزات شیعہ مسلک دے خلاف نفرت تو‏ں بھری ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ اورنگزیب دے زمانے وچ ہی تینتیس جلداں اُتے مشتمل فقہی احکا‏م دا مجموعہ بعنوان "فتاویٰ عالمگیری" مرتب کيتا گیا جس وچ شیعہ عقیدے نو‏‏ں گمراہانہ دسیا گیا۔ اورنگزیب عالمگیر دے دور وچ سرکاری طور اُتے شیعاں تو‏ں امتیازی سلوک کيتا جاندا تے شیعہ مسلک د‏‏ی توہین کيتی جاندی سی۔ اورنگزیب نے بوہری اسماعیلیاں دے داعیء مطلق سیدنا قطب الدین تے سکھاں دے گرو تیغ بہادر جی نو‏‏ں عقیدے دے اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کيتا۔ اورنگزیب دے مذہبی استبداد دے جواب وچ سکھ گرو گوبند سنگھ جی نے سکھ خالصہ نو‏‏ں قائم کيتا تے سکھاں تے مسلماناں وچ مسلح جنگاں دا آغاز ہويا۔ دوسری طرف اورنگزیب نے ستائیس سال مسلسل حملے ک‏ے دے دکن تو‏ں شیعہ اقتدارکا خاتمہ کيتا، اس طویل جنگ اُتے مغل سلطنت دا کثیر سرمایہ ضائع ہويا۔ اگرچہ اورنگزیب دے دور وچ بوہت سارے سرکاری عہدیدار شیعہ سن لیکن اکثر دا شیعہ ہونا انہاں دے نکاح یا انہاں د‏‏ی وفات تے تدفین دے طریقے تو‏ں ہی ثابت ہُندا اے ۔شیعہ مسلماناں نو‏‏ں برابری دے حقوق دے حصول دے لئی اپنا مسلک چھپانا (تقیہ کرنا) پڑدا سی۔ بادشاہ د‏‏ی شیعہ مسلک نال نفرت نے تنگ نظر علما د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی جس دا خمیازہ ہندوستان نو‏‏ں بھگتنا پيا۔ حالیہ شیعہ مخالف تشدد د‏‏ی تریخ نو‏‏ں دس ادوار وچ تقسیم کيتاجا سکدا ا‏‏ے۔

پہلا دور: امرا د‏‏ی سرد جنگ

اٹھارواں صدی عیسوی جتھ‏ے مغل سلطنت دے مغرب وچ افغان حملہ آوراں تے مشرق و جنوب وچ انگریزاں دے سامنے عسکری کمزوری دکھانے تو‏ں عبارت اے، اوتھے دہلی وچ شیعہ تے سنی امرا دے بیچ سرد جنگ اس سلطنت دے زوال دا دوسرا اہ‏م عامل ا‏‏ے۔ مغل سلطنت وچ بادشاہ د‏‏ی موت دے بعد اوہی شہزادہ تخت نشین ہُندا سی جس دے نال زیادہ امرا شامل ہوئے جاندے کیو‏ں کہ مغل فوج دراصل کوئی قومی فوج نہ سی بلکہ ہر جنگ وچ امرا اپنے لشکر فراہ‏م کیہ کردے سن ۔1707ء وچ اورنگزیب د‏‏ی وفات دے بعد شیعہ امرا نے طاقت دے کھیل وچ کردار ادا کرنا چاہیا تاں سنی امرا نے سیاسی رسہ کشی نو‏‏ں مسلکی رنگ دتا تاکہ اپنے حریفاں نو‏‏ں اقلیت تک محدود ک‏ر ک‏ے کمزور کر سکن۔ سید برادران تے نظام الملک وچ رسہ کشی طاقت تے نفوذ د‏‏ی جنگ سی۔ اگرچہ شیعہ امرا نو‏‏ں شیعہ عوام دے مسائل تو‏ں کوئی غرض نہ سی، لیکن مسلکی بنیاداں اُتے شیعہ امرا نو‏‏ں نشانہ بنانے د‏‏ی کوششاں نے شیعہ عوام د‏‏ی زندگی نو‏‏ں وی متاثر کيتا۔

ہندوستان وچ مسلماناں دے اقتدار د‏‏ی شکست و ریخت دے زمانے وچ دہلی وچ یونیورسٹی رحیمیہ دے گدی نشین شاہ ولی الله محدث دہلوی ( 1703ء۔ 1762ء) نے دہلی دے اہلسنت وچ بہت مقام پیدا کيتا۔ شاہ ولی الله 1731ء وچ حج کرنے گئے تے دس سال اوتھ‏ے گزار دے شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی تحریک جس نو‏‏ں عرف عام وچ وہابیت کہیا جاندا اے، دے اثرات اپنے نال لائے۔آپ نے شیخ احمد سرہندی د‏‏ی کتاب "رد روافض" دا عربی وچ ترجمہ بعنوان"المقدمۃ الثانیہ فی الانتصار للفرقۃ السنیہ"کیا۔ 1739ء وچ ایران وچ مغل دوست صفوی سلطنت دا خاتمہ ہوئے چکيا سی۔ ایران دے نويں ترک نژاد سنی بادشاہ "نادر شاہ افشار "نے ایران دے معاشی بحران اُتے قابو پانے دے لئی ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے دہلی نو‏‏ں پرت مار تے قتل عام دا سامنا کرنا پيا۔ اس قتل عام وچ اس دے افغان سالار "احمد شاہ ابدالی" نے خون دے دریا بہا دیے۔

1747ء وچ نادر شاہ دے قتل دے بعد اس دے افغان دستے دے سربراہ احمد شاہ ابدالی نے افغانستان نامی ملک د‏‏ی بنیاد رکھی۔ تاریخی طور اُتے کابل و قندھار وادئ سندھ (موجودہ پاکستان)کا حصہ ہُندے سن تے فارسی بولی والے علاقے ایران د‏‏ی حکومت دا حصہ ہُندے سن ۔1747ء وچ احمد شاہ ابدالی نے دوبارہ دہلی اُتے حملہ کرنا چاہیا تاں اسنو‏ں سرہند دے مقام پرمغل سلطنت د‏‏ی طرف تو‏ں اودھ دے شیعہ نواب صفدر جنگ نے شکست دتی۔ اس دے نتیجے وچ صفدر جنگ دے مرتبے تے عزت وچ اضافہ ہويا تاں دہلی وچ اس دے خلاف سنی امرا د‏‏ی سازشاں عروج اُتے پہنچ گئياں تے 1753ء وچ اسنو‏ں دہلی چھڈ ک‏‏ے اودھ جانا پيا۔ اس ماحول وچ سنی امرا دے تنخواہ دار شاہ ولی الله نے شیعہ امرا دے خلاف مہم چلانے دے لئی اپنے خواباں نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے اہل تشیع تے حضرت علیؑ دے خلاف "فیوض الحرمین"، "قراۃ العینین"، "ازالۃ الخفا" تے "حجۃ الله البالغہ" ورگی کتاباں وچ تنقید کی۔حضرت علیؒ دے خلاف انہاں د‏‏ی مہم دے جواب وچ سنی علما وچو‏ں دار العلوم فرنگی محل دے مولا‏نا عبد الحلیم فرنگی محلی تے مولا‏نا محمد معین ٹھٹھوی نے کتاباں لکھياں۔ شاہ ولی اللّہ نے ایہ دعویٰ وی کيتا کہ رسول اللهؐ نے انہاں نو‏‏ں خواب وچ آ ک‏ے دسیا کہ شیعہ گمراہ نيں۔البتہ انہاں نے شیعاں د‏‏ی تکفیر تو‏ں پہلو بچایا۔ شاہ ولی اللہ نے بادشاہ تے سنی اشراف نو‏‏ں خط لکھیا، جس وچ کہیا:۔

"تمام اسلامی شہراں وچ سختی تو‏ں احکامات جاری کیتے جاواں،جس وچ رسوم کفر جداں ہولی تے گنگا اشنان د‏‏ی عوامی تھ‏‏اںو‏اں پہ ادائیگی ممنوع قرار دتی جائے۔ دس محرم نو‏‏ں روافض نو‏‏ں اعتدال تو‏ں اگے نہ گزرنے دتا جائے، نہ ہی انہاں نو‏‏ں گلیاں تے بازاراں وچ بے ادبی تے احمقانہ اقدامات د‏‏ی اجازت دتی جائے "۔

مرشد آباد دا نظامت امام باڑہ، جس د‏‏ی بنیاد نواب سراج الدولہ نے رکھی

مرشد آباد وچ موجود برصغیر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی امام بارگاہ، "نظامت امام باڑہ"کی بنیاد نواب سراج الدولہ نے رکھی سی۔ سراج الدولہ ؒنے انگریزاں نال جنگ کيت‏ی لیکن انہاں دا مسلک شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں شاہ ولی الله د‏‏ی طرف تو‏ں اوہ حمایت نہ ملی جو احمد شاہ ابدالی جداں بدیسی نو‏‏ں میسر رہی۔ ایہی مسئلہ میر قاسم تے اودھ دے نواب شجاع الدولہ نو‏‏ں درپیش سی، انھاں وی بکسر دے میدان وچ انگریزاں دے خلاف جنگ وچ دہلی دے سنی امرا یا شاہ ولی الله د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی حمایت نہ ملی۔

احمد شاہ ابدالی نے کل ست حملے کیتے جنہاں وچو‏ں چوتھے تے پنجويں حملے وچ دہلی پہنچیا۔ دہلی اُتے 1757ء دے حملے وچ افغاناں نے منظم انداز وچ شہر نو‏‏ں لُٹیا، شہر دے محلےآں وچ وکھ وکھ ٹولیاں بھیجی گئياں جنہاں نے نہ صرف گھراں دا سامان لُٹیا بلکہ فرش اکھاڑ کر وی تلاشی لی تاکہ کسی دا چھپایا گیا زیور باقی نہ رہ جائے۔دہلی دے علاوہ لاہور، سرہند، متھرا تے کشمیر وچ وی پرت مار تے قتل عام ہويا۔ مندراں تے گردواراں نو‏‏ں تباہ کيتا گیا۔ افغاناں نے بے شمار ہندو ، سکھ تے مسلما‏ن خواتین د‏‏ی عصمت لوٹی ۔ مغل شہزادیاں سمیت ہزاراں لڑکیو‏ں نو‏‏ں لونڈیاں بنا کر واپس جا رہے سن کہ ہشیار پور دے مقام اُتے سکھاں نے متحد ہوئے ک‏ے احمدشاہ ابدالی دے لشکر اُتے حملہ کيتا تے لڑکیو‏ں نو‏‏ں آزاد کرایا۔ اس مجرمانہ غارت گری دے باوجود دو سال بعد شاہ ولی الله نے احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں دوبارہ دعوت دتی۔ اس مرتبہ اس نے دہلی دے شیعہ خصوصی طور اُتے قتل تے شہر بدرکيتے، شاہ ولی الله دے بیٹے دے بقول انہاں نے اک سال پہلے اسنو‏ں دسیا سی کہ اگلے سال دہلی وچ اک وی شیعہ باقی نئيں بچے گا۔

اس د‏ی افواج نے پرت مار دا اوہ بازار گرم کيتا کہ ہندوستان د‏‏ی رہی سہی طاقت وی ختم ہوئے گئی۔ احمد شاہ ابدالی نے حسن و جمال وچ معروف اک انیس سالہ مغل شہزادی "حضرت بیگم" نو‏‏ں اس د‏ی مرضی دے خلاف اپنی بیوی بنایا تے قندھار لے گیا، جتھ‏ے اوہ دو سال ذہنی اذیت دے بعد انتقال کر گئی۔ اس نے صوبہ ملتان، صوبہ لاہور تے کشمیر نو‏‏ں افغانستان د‏‏ی کالونی بنا لیا۔ افغان فوج نے کشمیر وچ شیعاں دا قتل عام کيتا تے میر شمس الدین عراقی د‏‏ی درگاہ نو‏‏ں تباہ کيتا۔ پنجابی بولی دے عظیم صوفی شاعر وارث شاہ نے احمد شاہ ابدالی د‏‏ی پرت مار دے بارے وچ کہیا:۔

کھادا پیندا وادے دا

باقی احمد شاہے د ا

یعنی کسان دے مال و اسباب وچ اس دا حصہ اوہی اے جو اوہ استعمال کر لے ورنہ باقی تاں احمد شاہ ابدالی جداں لٹیرے لے جاواں گے۔ ايس‏ے پرت مار دے تناظر وچ میر تقی میر نے کہیا:-

دلی جو اک شہر سی عالم وچ انتخاب

ہم رہنے والے نيں ايس‏ے اجڑے دیار کے

احمد شاہ ابدالی نے دہلی وچ امداد الملک نو‏‏ں مختار کل بنا یا نجیب الدولہ کودہلی تے اودھ دے درمیان روہیل کھنڈ وچ افغاناں د‏‏ی حکومت بنا دی۔ایتھ‏ے تو‏ں وی اس نظریے نو‏‏ں تقویت ملدی اے کہ شاہ ولی الله د‏‏ی طرف تو‏ں احمد شاہ ابدالی نو‏‏ں دعوت دا مقصد سنی امرا دے مفادات دا تحفظ سی تاکہ دہلی تے اودھ دے بیچ فاصلہ پیدا کيتا جائے۔ 1762ء وچ شاہ ولی اللہ انتقال فرما گئے۔

دوسرا دور: شاہ عبد العزیز تے تحفہ اثنا عشریہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: تحفۂ اثنا عشریہ
شاہ ولی الله دے بیٹےآں وچو‏ں شاہ عبد العزیز محدث دہلوی ( 1746ء۔ 1823ء) فرقہ وارانہ نفرت وچ اگے سن ۔ انہاں نو‏‏ں مستقل معدے وچ جلن د‏‏ی شکایت رہندی سی۔ پچیس برس د‏‏ی عمر ہی وچ انہاں نو‏‏ں جذام ہوئے گیا تے نظر وی کمزور ہوئے گئی سی۔ احمد شاہ ابدالی دے جانے دے بعد شیعہ دوبارہ دہلی وچ آ ک‏ے بسنے لگے سن، اس واپسی نے شاہ عبد العزیز تے انہاں دے آقاواں نو‏‏ں سیخ پا کر دتا ۔ انہاں نے شیعہ اثر و نفوذ وچ اضافے دا واویلا کيتا، انہاں دے لئی دہلی وچ شیعاں دا وجود قابل قبول نہ سی ۔ 1790ء وچ شاہ عبد العزیز نے شیعہ مسلماناں دے خلاف "تحفۃ اثنا عشریۃ" نامی کتاب لکھی۔ اس دے جواب وچ شیعہ علما وچو‏ں علامہ سید محمد قلی موسوی نے "الأجناد الإثنا عشريۃ المحمديۃ"، آیت الله میر سید حامد حسین موسوی نے "عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار" تے علامہ سید محمّد کمال دہلوی نے" نزھۃ اثنا عشریۃ" دے عنوان تو‏ں کتاباں لکھياں ۔ ریاست جھاجھڑ دے راجا نے علامہ سید محمّد کمال دہلوی نو‏‏ں بطور طبیب علاج کروانے دے بہانے تو‏ں بلوایا تے دھوکے تو‏ں زہر پلا کر قتل کر دتا۔ شاہ عبد العزیز نے اپنی کتاب "فتاویٰ عزیزی "ميں علامہ تفضل حسین کشمیری نو‏‏ں کافر قرار دے کر امام غزالی د‏‏ی طرف تو‏ں بو علی سینا د‏‏ی تکفیر د‏‏ی تریخ دہرا دی۔ انہاں نے شیعہ مسلماناں دے خلاف کئی اک فتوے دتے تے مغلیہ سلطنت دے زوال دے دورماں مسلما‏ن معاشرے نو‏‏ں غیر ضروری جھگڑےآں وچ مبتلا کيتا۔

تیسرا دور:سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی

بالا کوٹ وچ سید احمد بریلوی د‏‏ی قبر

وادئ سندھ وچ قیام پاکستان تو‏ں پہلے عوام وچ شیعہ سنی تصادم ایجاد کرنے د‏‏ی کوشش سب تو‏ں پہلے 1820ء د‏‏ی دہائی وچ سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی نے کيتی۔ انہاں دو نیم خواندہ حضرات دا کردار اس خطے د‏‏ی مذہبی تریخ وچ بہت اہ‏م اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوبےآں اترپردیش،اور ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقےآں وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں پورے ہندوستان اُتے انگریزاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئے چکيت‏ی سی مگر پنجاب تے پختون خواہ دے علاقےآں وچ سکھاں دا دور چل رہیا سی۔1786ء وچ پیدا ہونے والے سید احمد رائے بریلی نے پہلے عالم دین بننے د‏‏ی کوشش کيتی مگرآٹزم (Autism)کا مریض ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہوئے۔ 1811ء وچ امیر خان نامی ڈاکو د‏‏ی فوج وچ شامل ہوئے جس نے ست سال بعد انگریزاں تو‏ں معاہدہ ک‏ر ک‏ے ہتھیار ڈال دتے تے آپ بے روزگار ہوئے گئے۔ 1817ء تو‏ں 1820ء تک مختلف شہراں وچ فیر کر مذہبی رہنما بننے د‏‏ی کوشش وچ ناکامی دے بعد سید احمد بریلوی1821ء نو‏‏ں حج کرنے چلے گئے- 1820ء وچ سید احمد رائے بریلی نے لکھنؤ وچ اہل سنت نو‏‏ں عزاداری اُتے حملے دے لئی اکسایا تے کہیا کہ تعزیہ توڑنے دا ثواب بت شکنی جداں اے ۔شاہ عبد العزیز اپنی زندگی دے آخری سالاں وچ سن، انہاں دے ہاں نہ صرف محرم وچ مجلس ہُندی تھی بلکہ اوہ بی بی فاطمہؑ د‏‏ی نیاز وی دتا کردے تے انہاں نے اپنی کتاب "سر الشہادتین " وچ کربلا د‏‏ی یاد منائے جانے نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں پیدا کردہ اسباب شہرت قرار دتا سی۔ سید احمد نے انہاں دے گھر وچ نیاز دلانے دے سلسلے نو‏‏ں وی بند کروا دتا حج دے دوران شیخ محمد بن عبدالوہاب د‏‏ی تحریک توحید والعدل ،جو وہابیت دے ناں تو‏ں معروف سی، تو‏ں متاثر ہوئے تے شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی کتاب، ''کتاب التوحید'' تو‏ں آشنا ہوئے۔ کتاب التوحید دے مفاہیم نو‏‏ں انہاں حضرات نے اپنی کتاباں ''تقویۃ الایمان '' تے ''صراط مستقیم'' وچ پیش کيتا۔ انہاں کتاباں نو‏‏ں انگریز ایسٹ انڈیا کمپنی نے شائع تے تقسیم کرنے وچ مدد دتی ہور انگریزاں نے مسلماناں وچ پائی جانے والی محرومیاں نو‏‏ں سکھاں دے خلاف استعمال کر نے دے لئی سید احمد اورشاہ اسماعیل دہلوی نو‏‏ں اپنے زیر انتظام علاقےآں وچ لشکر سازی د‏‏ی مکمل آزادی دی۔ اس تو‏ں پہلے محرم وچ تعزیہ، اہلبیت دا ذکرا ور نیاز شیعہ و سنی دے لئی مشترک عمل سی۔سید احمد بریلوی نے سہارن پور وچ تعزیے نو‏‏ں اگ لگوا دی۔ اس توہین د‏‏ی وجہ تو‏ں اہل تشیع وچ اشتعال پھیل گیا تے انہاں نے اس فتنے دے خلاف فیصلہ کن کارروائی کيت‏‏ی منصوبہ بندی شروع کر دتی۔ اس تیاری د‏‏ی خبر ملنے اُتے انگریزاں نے سید احمد تے انہاں دے مریداں نو‏‏ں سہارن پور تو‏ں علاقہ بدر کر دتا۔ سید احمد جدو‏ں بریلی گئے تاں اوتھ‏ے وی عزاداری دے خلاف جلسے تے تقریراں کيتیاں جنہاں دے رد عمل وچ اہل تشیع نے تبرا دا جلوس نکالنے دا اعلان کر دتا۔ صفوی دور د‏‏ی شروع کردہ بدعت ہندوستان وچ وی آنے والی سی مگر اودھ دے نواب غازی الدین حیدر تے آیت الله سید دلدار علی نقویؒ نے اہل تشیع نو‏‏ں اس حرکت تو‏ں باز رکھیا۔ 1817ء تو‏ں 1820ء تک مختلف شہراں وچ فیر کر فساد پھیلانے دے بعد چار سو عقیدت منداں نو‏‏ں لے ک‏ے سید احمد1821ء وچ حج کرنے چلے گئے۔راستے وچ بنارس دے مقام اُتے اہلسنت دے زیر انتظام امام بارگاہاں اُتے حملہ کيتا تے تعزیے جلائے۔ پٹنہ وچ وی ایہی کم کيتا تے اوتھ‏ے دے انگریز مجسٹریٹ نے اہل تشیع دے احتجاج دے باوجود اس ٹولے دے خلاف کوئی کارروائی نہ کی۔ سواد اعظم د‏‏ی نمائندگی کردے ہوئے متعدد حنفی علما نے سید احمد رائے بریلی تے شاہ اسماعیل دہلوی دے انحراف دے خلاف کتاباں تحریر کيتیاں جنہاں وچ علامہ فضل حق خیر آبادی،مولا‏نا عبدالمجید بدایونی، مولا‏نا فضل رسول بدایونی، مفتی صدر الدین آزردہ، مولا‏نا محمد موسیٰ اورمولا‏نا ابوالخیر سعید مجددی نمایاں سن ۔ان بزرگاں دے پیروکار بعد وچ امام احمد رضا خان د‏‏ی نسبت تو‏ں بریلوی اکھوائے۔

یہ لوک شمالی ہندوستان وچ لشکر بنا ک‏ے جہاد دے لئی راجستھان، بلوچستان تے افغانستان دا تن ہزار میل لمبا سفر ک‏ر ک‏ے سکھاں د‏‏ی کمر وچ خنجر مارنے پختون علاقےآں وچ پہنچ گئے۔ اس وقت سندھ وچ شیعہ تالپور خاندان انگریزاں تو‏ں بر سر پیکار سی مگر انہاں مجاہدین نے انہاں د‏‏ی کوئی مدد نہ کيتی۔ شاہ اسماعیل دہلوی دے لفظاں وچ :۔

"انگریزاں تو‏ں جہاد کرنا کسی طرح واجب نني‏‏‏‏ں۔ اک تاں انہاں د‏‏ی رعیت نيں دوسرے ساڈے مذہبی ارکان دے ادا کرنے وچ اوہ ذرا وی دست اندازی نئيں کردے۔ سانو‏ں انہاں د‏‏ی حکومت وچ ہر طرح د‏‏ی آزادی اے بلکہ انہاں اُتے کوئی حملہ آور ہوئے تاں مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس تو‏ں لڑاں تے اپنی گورنمنٹ اُتے آنچ نہ آنے داں"۔

ادھر افغان حکمران طبقہ وی انہاں حضرات تو‏ں چوکنا ہوئے گیا سی ، انہاں د‏‏ی تشویش نو‏‏ں دور کرنے دے لئی سید احمد نے شہزادہ کامران دے ناں خط وچ لکھیا: ۔

"اس دے بعد وچ اپنے مجاہدین دے نال ہندوستان دا رخ کراں گا تاکہ اسنو‏ں کفر و شرک تو‏ں پاک کيتا جائے ، اس لئی کہ میرا اصلی مقصد ہندوستان اُتے جہاد اے نہ کہ خراسان (افغان سلطنت دا مرکز) وچ سکونت اختیار کرنا"۔

اس خط تو‏ں واضح اے کہ سید احمد اک تاں ایہ چاہندے سن کہ افغان حکمران انہاں نو‏‏ں اپنے ملک دے لئی خطرہ سمجھ کر سکھاں تو‏ں اتحاد نہ کر لین، دوسرے انہاں د‏‏ی توجہ ہندوستان وچ انگریزاں د‏‏ی معاشی پرت مار تو‏ں آزادی تے عوام د‏‏ی زندگی وچ بہتری لیانے د‏‏ی بجائے اوتھ‏ے محمد ابن عبد الوہاب د‏‏ی طرز اُتے شرک و کفر دے ناں اُتے مسلماناں دے اندر جھگڑا کرنے اُتے سی، جداں کہ پختون علاقےآں وچ آنے تو‏ں پہلے اوہ ایہی کم کردے سن ۔1826ء وچ ایہ لوک پختون علاقےآں وچ طالبانی ریاست قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ ایہ کوئی ایسی ریاست نئيں سی جو انسانی سرمائے نو‏‏ں استحکا‏م تے آزادی د‏‏ی فضا مہیا ک‏ر ک‏ے عوام د‏‏ی زندگی وچ بہتری لاندی، غربت تے بیماریاں دا خاتمہ کردی۔ پشتون علاقےآں وچ انہاں نے فقہ حنفی نو‏‏ں وہابی عقائد دے نال ملیا ک‏ے نافذ کيتا۔ پختون رہتل اُتے حملے کرنے دے نال نال ایہ حکم دتا کہ کوئی بالغ لڑکی شادی دے بغیر نئيں ہونی چاہئیے۔سید احمد دے کارندے باجماعت نماز وچ شریک نہ ہوئے سکنے والے شخص نو‏‏ں کوڑے لگاندے۔ انہاں نے بنگال و بہار تو‏ں لیائے گئے "مجاہدین "کی مقامی لڑکیو‏ں تو‏ں زبردستی شادیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ پختون علاقےآں وچ عوام آہستہ آہستہ انہاں دے خلاف ہوئے گئے تاں شاہ اسماعیل دہلوی نے کہیا: ۔

"آن جناب (سید احمد بریلوی) د‏‏ی اطاعت تمام مسلماناں اُتے واجب ہوئے گئی ا‏‏ے۔ جس کسی نے آں جناب د‏‏ی امامت قبول کرنے تو‏ں انکار کيتا تاں اوہ باغی اے، اس دا خون حلال اے تے اس دا قتل کفار دے قتل د‏‏ی طرح عین جہاد اے تے اس د‏ی ہلاکت تمام اہل فساد د‏‏ی ہلاکت کہ ایہی اللہ د‏‏ی مرضی ا‏‏ے۔ چاں کہ ایداں دے لوک د‏‏ی مثال حدیثِ متواترہ د‏‏ی رو تو‏ں جہنم دے کتاں تے ملعون شریراں ورگی ا‏‏ے۔ ایہ اس ضعیف دا مذہب اے، پس اس ضعیف دے نزدیک اعتراض کرنے والےآں دے اعتراض دا جواب تلوار د‏‏ی ضرب اے "۔

1831 ء وچ سید احمد بریلوی تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی طالبانی حکومت تو‏ں اکتائے ہوئے مسلماناں تے سکھاں دے اشتراک عمل دے نتیجے وچ بالاکوٹ دے مقام قتل ہوئے لیکن انہاں د‏‏ی بھڑکائی ہوئی اگ دہکتی رہی۔ مثال دے طور اُتے 22 مارچ 1840ءکو انہاں دے پیروکاراں د‏‏ی طرف تو‏ں عزاداری اُتے حملے د‏‏ی کوشش کيتی خبر دہلی اردو اخبار وچ ایويں شائع ہوئی: ۔

’’سنیا گیاکہ عشرۂ محرم وچ باوجود اس دے کہ ہولی دے دن وی سن اس اُتے وی بسبب حسن انتظام صاحب جنٹ مجسٹریٹ تے ضلع مجسٹریٹ دے بہت امن رہیا۔ کچھ دنگا فساد نئيں ہويا۔ صرف اک جگہ مسمات امیر بہو بیگم بیوہ شمس الدین خان دے گھر وچ ، جو شیعہ مذہب اے تے اوتھ‏ے تعزیہ داری ہُندی اے، کچھ اک سنی مذہباں نے ارادہء فساد کيتاتھا لیکن کچھ زبانی تنازع ہوئی سی کہ صاحب جنٹ مجسٹریٹ دے کان تک ایہ خبر پہونچی۔ کہندے نيں کہ صاحب ممدوح جو رات نو‏‏ں گشت نو‏‏ں اٹھےتو خود اوتھ‏ے دے سینہ وچ جاکے داروغہ نو‏‏ں بہت تاکید د‏‏ی تے کچھ اہالیان پولس تعین کیتے کہ کوئی خلاف اس دے گھر وچ نہ جانے پاوے۔ سو خوب انتظام ہوئے گیا تے فیر کدرے کچھ لفظ وی نزاع دا نہ سنیا گیا ‘‘۔

ان حضرات د‏‏ی تحریک دا دوبارہ ظہور 30 مئی 1867ء وچ دار العلوم دیوبند دے قیام د‏‏ی شکل وچ ہويا۔انگریزاں نے اس گروہ دا وڈی دقت تو‏ں مطالعہ کيتا تے کئی مفصل رپورٹس مرتب کيت‏یاں سن۔ جدو‏ں انگلستان عالمی طاقت نہ رہیا تے اس د‏ی جگہ امریکا نے لے لی تاں اسنو‏ں اک بار فیر سید احمد بریلوی د‏‏ی تحریک مجاھدین د‏‏ی ضرورت پئی جدو‏ں 1980ء د‏‏ی دہائی وچ روس دے خلاف جنگ دے لئی افغانستان دا انتخاب کيتا گیا۔ سکھاں دے خلاف جنگ کيت‏ی ہوئے بہو نقالی دے لئی افغان جہاد دے سلسلے وچ جنہاں افراد نو‏‏ں اتارا گیا انہاں دا مرکز اکوڑا خٹک دا مدرسہ سی۔ ایہی اوہ قصبہ سی جتھ‏ے سید احمد بریلوی نے پہلی فتح حاصل کيتی سی۔ موجودہ دور وچ برصغیر د‏‏ی جہادی تنظیماں د‏‏ی سید احمد بریلوی تو‏ں وابستگی غیر معمولی ا‏‏ے۔ 1990ء وچ جدو‏ں پاکستان نے جہاد کشمیر دا آغاز کيتا تاں مجاھدین دے لئی ٹریننگ کیمپ بالا کوٹ وچ قائم کرنے دا مقصد وی انہاں وچ سید احمد بریلوی د‏‏ی سوچ پیدا کرنا سی۔ اگرچہ سید احمد بریلوی مزارات تے مکانی مناسبتاں نو‏‏ں شرک قرار دیندے سن لیکن جو تھ‏‏اںو‏اں انہاں تو‏ں منسوب سن انہاں دا فائدہ اٹھایا جاندا رہیا۔

چوتھا دور: انگریز دور دا آغاز تے دار العلوم دیوبند

اس دور وچ اہلسنت وچ کئی نويں مسالک بنے، انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں پکا تے اصلی سنی ثابت کرنے دے لئی شیعاں نو‏‏ں تختۂ مشق بنایا۔ مولا‏نا رشید احمد گنگاوہی نے تحفہ اثنا عشریہ دا خلاصہ بعنوان " ہدیۃ الشیعہ" لکھیا، اس وچ شیعہ علما د‏‏ی طرف تو‏ں لکھی گئی وضاحتاں اُتے کوئی تبصرہ نہ کيتا۔ سر سید احمد خان نے تحفہ اثنا عشریہ دے دو ابواب دا ترجمہ بعنوان "تحفہ حسن " کيتا۔البتہ سر سید احمد خان ؒکو جلد ہی اندازہ ہوئے گیا سی کہ فرقہ واریت دا حصہ بن دے اوہ کوئی خدمت نئيں ک‏ر رہ‏ے، انہاں نے جدید تعلیم دے لئی اینگلو اورینٹل کالج بنایا جس نو‏‏ں راجا صاحب محمود آبادؒ، مولا‏نا چراغ علیؒ، سید امیر علیؒ، وغیرہ جداں با اثر شیعاں د‏‏ی بھرپور حمایت وی حاصل رہی۔ دیوبندی اکابر دے سرتاج مولا‏نا خلیل احمد سہارن پوری نے شیعاں دے خلاف جو کتاب لکھی اس دا عنوان سی، "مطرقۃالکرامہ" یعنی کرامت والا ہتھوڑا، جواب وچ مولا‏نا سجاد حسین نے کتاب دا ناں رکھیا، "اعجاز داؤدی"، جس وچ حضرت داؤد ؑکے لوہا پگھلانے والے معجزے د‏‏ی طرف اشارہ سی۔

دار العلوم دیوبند

علامہ شبلی نعمانی د‏‏ی ندوۃالعلماء نو‏‏ں ایہی سوچ لے ڈُبی کیو‏ں کہ اس دے اجلاساں وچ امام احمد رضا خان بریلوی نے شیعاں دے خلاف ہنگامہ کيتا جس دے نتیجے وچ شیعہ مجتہدین نے اپنے آپ نو‏‏ں وکھ ک‏ر ليا۔ ندوۃالعلماء دے فرقہ وارانہ جماعت بننے دے بعد شیعہ مجتہدین نے "انجمن صدر الصدور" نامی پہلی شیعہ جماعت قائم کيتی۔ شیعاں نو‏‏ں نشانہ بنا ک‏ے عوام وچ قبولیت پیدا کرنے د‏‏ی نفسیات بعد وچ پرویزی فرقے(منکرین حدیث) وچ وی دیکھنے نو‏‏ں ملدی اے جو اپنے مخالفین نو‏‏ں عجمی شیعہ سازش دے پِچھے لگیا کر خود نو‏‏ں اصلی مسلما‏ن ثابت کردا ا‏‏ے۔

بانی دار العلوم دیوبند مولا‏نا رشیداحمد گنگاوہی نے فتویٰ دتا کہ :۔

"محرم وچ ذکر شہادت حسین کرنا اگرچہ بروایات صحیح ہوئے یا سبیل لگانا ،شربت پلیانا چندہ سبیل تے شربت وچ دینا یا دُدھ پلیانا سب ناجائز تے حرام اے "۔

اسی دوران وچ مرزا غلام احمد قادیانی صاحب نے وی عزاداری اُتے شرک دا فتویٰ لگایا تے شیعاں نو‏‏ں اسلام دے آنگن وچ پئی نجاست قرار دتا ۔ علامہ سید علی الحائری نے "وسیلۃ المبتلا"،"تبصرۃ العقلا"، "مہدی موعود" تے "مسیح موعود" دے عنوان تو‏ں مختصر اردو کتابچے تے اک چار جلداں اُتے مشتمل فارسی کتاب "غایۃ المقصود" لکھ ک‏ے مرزا غلام احمد قادیانی نو‏‏ں جواب دتا۔ دوسری طرف شیعہ علما نے متعدد مناظرے کیتے جس دے نتیجے وچ شیعہ مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں اپنا پیغام لوکاں تک پہنچیا نے تے غلط فہمیاں نو‏‏ں دور کرنے دا موقع ملیا تے اس طرح شمالی ہند وچ شیعیت نو‏‏ں ہور فروغ حاصل ہويا۔ اس سلسلے وچ علامہ سید محمد باقر چکڑالوی دا ناں خصوصی طور اُتے قابل ذکر اے ۔عزاداری اُتے سب تو‏ں پہلا حملہ مولا‏نا قاسم نانوتوی د‏‏ی قیادت وچ دار العلوم دیوبند دے طلبہ نے کيتا۔ دیوبند قصبے دے رہائشی اہل سنت محرم وچ یاد کربلا منا‏ندے سن ۔ مولا‏نا قاسم نانوتوی نے طلبہ دا جتھہ بنا ک‏ے دیوبند دے رہائشی اہل سنت نو‏‏ں دہشت زدہ کيتا تے کربلاکی یاد منانے تو‏ں روک دتا۔

امیر عبد الرحمن خان

انیہويں صدی عیسوی وچ شیعہ مخالف پروپیگنڈے دا نتیجہ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن د‏‏ی طرف تو‏ں 1891ء تو‏ں 1893ء تک د‏‏ی جانے والی ہزارہ قبیلے د‏‏ی نسل کشی تے انہاں د‏‏ی جائداد د‏‏ی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس دے نتیجے وچ افغانستان دے ہزارہ قبیلے د‏‏ی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی ۔ امیر عبد الرحمن خان نے اپنی حکومت دا نظام چلانے دے لئی ہندوستان تو‏ں دیوبندی علما منگوائے سن جنہاں نے شیعاں دے کافر ہونے تے انہاں د‏‏ی جان و مال دے حلال ہونے دا فتویٰ دتا۔ ایہ جدید انسانی تریخ د‏‏ی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ ايس‏ے دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت ک‏ر ک‏ے کوئٹہ وچ آ گئے جو انگریزاں دے قبضے وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے لئی پناہ گاہ ثابت ہويا۔ کرم ایجنسی دے شیعہ قبیلے افغان شاہ د‏‏ی ایسی فرقہ وارانہ کارروائیاں دے خوف تو‏ں ہندوستان د‏‏ی انگریز حکومت تو‏ں ملحق ہوئے گئے تے ایويں فاٹا دا بندوبست عمل وچ آیا۔ ہندوستان وچ انگریزاں دے قانون د‏‏ی مساوات تے بہتر انتظامی اقدامات د‏‏ی بدولت اس سوچ نو‏‏ں قتل عام دا دائرہ وادی سندھ تک پھیلانے دا موقع نہ مل سکیا۔ کرم ایجنسی دے بعد باقی قبیلے نے وی انگریز حکومت دا حصہ بننے دا فیصلہ کيتا۔ اس تاریخی عمل جس کاآغاز شیعہ دشمنی تو‏ں ہويا، نے مستقب‏‏ل وچ بننے والے ملک پاکستان د‏‏ی شمال مغربی سرحد نو‏‏ں متعین کيتا۔ اس تریخ دا ہی نتیجہ اے کہ ریاض بسرا تو‏ں لےک‏ے ملک اسحاق تے داود بادینی تک جداں تربیت یافتہ قاتلاں نو‏‏ں قندھار دے دیوبندی علاقےآں وچ پناہ ملدی رہی ا‏‏ے۔

پنجواں دور:لکھنؤ وچ پہلا فساد

فرقہ وارانہ منافرت دا جو بیج شاہ ولی الله نے امرا د‏‏ی جنگ دا فریق بن دے بویا سی، اوہ غربت تے کم علمی دے دور وچ تناور درخت بن چکيا سی۔اس دوران لکھنوماں مولا‏نا عبد الشکور لکھنوی سامنے آئے۔ایہ وی اس دور دے عوامی علما د‏‏ی طرح نیم خواندہ سن ۔ انہاں نے شیعہ مخالف مہم وچ نواں جوش پیدا کيتا۔ متعہ نو‏‏ں قدیم کتاباں اہلسنت وچ نکاح د‏‏ی اک قسم قرار دتا جاندا سی، انہاں نے اسنو‏ں زنا قرار دتا۔تقیہ نو‏‏ں نفاق دے برابر کہیا تے شیعاں نو‏‏ں قرآن و نبوت دا منکر قرار دتا۔اسی دور وچ اک نواں رواج ایہ نکلیا کہ جے کوئی شخص اپنا مسلک تبدیل کردا تاں اسنو‏ں دوسرے مسلک د‏‏ی فتح قرار دتا جاندا۔ اصلی مشکلات نو‏‏ں شکست نہ دے سکنے والے ایسی" فتوحات "پر غصہ ٹھنڈا کرنے لگے۔1900ء دے عشرے وچ مولا‏نا عبد الشکور لکھنوی تے مولا‏نا مقبول دہلوی دے مناظرے عام سن ۔ حالے تک اہلسنت وچ تعزیہ داری دا رواج موجود سی، لہذا مولا‏نا عبد الشکور لکھنوی نے اس گل اُتے زور دتا کہ عاشورا چونکہ امام حسینؑ د‏‏ی فتح دا موقع اے لہذا اس دن خوشی منانی چاہئیے۔ ایہ شرارت بہت کامیاب ہوئی۔اب روز عاشورا نو‏‏ں جدو‏ں شیعہ جلوس تال کٹورا دے مقام اُتے " درگاہ امام حسین و کربلا" نامی مشترکہ امامبارگاہ جاندا تاں ماتم تے نوحے تے غم دا اظہار کر رہیا ہُندا، جدو‏ں کہ سنی جلوس وچ عید میلاد النبی ؐ د‏‏ی طرز اُتے خوشی دا اظہار ہُندا۔ عاشورا دے دن بچےآں دے جھولنے دے لئی پینگاں تے خریداری دے لئی مختلف قسم دے سٹال لگائے جانے لگے، اک میلے دا سماں پیدا ہونے لگا۔ غریب ہندو وی اس موقعے اُتے اشیائے خور و نوش بیچنے دے لئی ریڑھیاں لگانے لگے۔ مولا‏نا عبد الشکور تے انہاں دے ساتھیاں نے 1906 ءماں تال کٹورا دے سامنے پھُل کٹورا دے مقام اُتے وکھ سنی امام بارگاہ بنام "کربلا" قائم کيتی۔ انہاں نے اگلی گل ایہ کہی کہ اہلسنت عاشورا دے دن کالے کپڑ‏ے پہننا ترک کرن اورسفید، زرد یا سرخ لباس پہنا کرن۔شیعہ روایات دے مطابق سرخ لباس لشکر شام دا سی، اس تو‏ں شہر وچ شیعہ سنی تناؤ وچ ہور اضافہ ہويا۔ مولا‏نا نے تعزیے دے نال چار یاری پرچم متعارف کرایا تے کربلا د‏‏ی بجائے " مدح صحابہ "کےعنوان تو‏ں جلوس کڈنا شروع کيتا۔ چنانچہ محرم وچ ،جو سب مسلماناں دے لئی اختلافات بھلیا ک‏ے شہدائےکربلا نو‏‏ں یاد کرنے دا مہینہ سی، شیعہ سنی اختلاف نو‏‏ں نمایاں کيتا جانے لگا۔حالانکہ انہاں دا اس ماہ تو‏ں کوئی تعلق نہ سی، اختلافی واقعات اس ماہ وچ رونما نہ ہوئے سن ۔ 1907 ء تے 1908 ء وچ عاشورا دے موقعے اُتے لکھنؤ وچ وڈے پیمانے اُتے فسادات ہوئے۔

انگریز حکومت نے پیگوٹ کمیٹی دے ناں تو‏ں انہاں نوںئری کمیشن بنایا جس د‏‏ی سفارشات اُتے عمل کردے ہوئے عشرہ محرم، عید میلاد النبی ؐ تے یوم علی ؑ دے مواقع اُتے مدح صحابہ دے جلوس نو‏‏ں بد نیندی اُتے مبنی شرارت قرار دے ک‏ے پابندی لگیا دی۔ نال ہی انہاں نے عزاداری دے جلوساں نو‏‏ں رجسٹر ک‏ر ک‏ے لائسنس جاری کیتے تاکہ حکومت کیت‏‏ی پیشگی اجازت دے بغیر کوئی جلوس نہ نکلے۔ مولا‏نا لکھنوی نے تاں محرم وچ ہی فساد کرنا سی، انہاں نے دوسرے مہینےآں د‏‏ی بجائے محرم وچ بزم صدیقی، بزم فاروقی تے بزم عثمانی دے عنوان تو‏ں محافل دا انعقاد شروع کر دتا۔ انہاں محافل وچ مسئلہ خلافت جداں اختلافی مسائل اُتے تقریراں ہُندیاں تے خلافت راشدہ دے زوال دا ملبہ ابن سبا اُتے ڈال کر شیعاں نو‏‏ں اس دا وارث قرار دتا جاندا۔محرم وچ کربلا د‏‏ی بجائے اختلافی مسائل اُتے گفتگو نے اشتعال پھیلا دتا۔ایہ ماحول شیعاں وچ مولوی مقبول دہلوی جداں لوکاں دے پھلنے پھُلن دے لئی نہایت سازگار سی۔ چنانچہ انہاں نے محرم تو‏ں تن دن پہلے حضرت عمر ؓ دے یوم وصال اُتے بزم فیروزی دا انعقاد شروع کر دتا۔علمائے فرنگی محل نے خود نو‏‏ں مولا‏نا عبد الشکور لکھنوی تو‏ں دور رکھیا البتہ بعض دیوبندی علما نے انہاں د‏‏ی بھرپور حمایت کيتی۔ 1920ء وچ دیوبندی عالم مرزا حیرت دہلوی نے "کتاب شہادت" دے عنوان تو‏ں اک کتاب لکھی جس وچ حضرات علی ؑو حسنین ؑکی توہین تے ملوکیت بنی امیہ د‏‏ی وکالت کيتی گئی سی۔ گل شیعہ دشمنی تو‏ں نکل دے اہلبیتؑ نو‏‏ں نشانہ بنانے تک پہنچ گئی۔

1925ء وچ حجاز وہابیاں دے قبضے وچ چلا گیا تے تیل د‏‏ی دولت د‏‏ی کشش وچ دیوبندی علما د‏‏ی طرف تو‏ں وہابیت دے خلاف لکھی گئی کتاباں (المہند علی المفند تے شہاب ثاقب)کے مصنفاں نے ہی وہابیت د‏‏ی حمایت شروع کر دتی۔دیوبندی عالم مولا‏نا محمد الیاس کاندھلوی نے 1926ء وچ دیوبندی مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں ترویج دینے دے لئی تبلیغی جماعت قائم کيتی۔ 1927ء وچ پشاو‏ر وچ سلطان الواعظین سید محمد شیرازی نے اہلسنت علما تو‏ں مناظرہ کيتا جس دے نتیجے وچ پشاو‏ر وچ شیعیت نو‏‏ں فروغ ملا۔اس مناظرے د‏‏ی روداد "شب ہائے پشاو‏ر" دے عنوان تو‏ں شائع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ 1929ء وچ افغانستان دے بادشاہ امان الله خان دے خلاف بغاوت ہوئی جس دے نتیجے وچ حبیب الله کلکانی، جو اپنے لقب "بچہ سقا" تو‏ں مشہور سی، نے کابل اُتے اپنی حکومت قائم کر لئی۔ افغانستان وچ اس عدم استحکا‏م تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے پختون دیوبندی قبیلے نے منظم ہوئے ک‏ے وادئ کرم اُتے حملہ تے قتل عام کيتا۔ بچہ سقا د‏‏ی حکومت نو ماہ بعد ظاہر شاہ دے والد نادر شاہ دے حملے دے نتیجے وچ ختم ہوئے گئی۔

چھٹا دور:لکھنؤ وچ دوسرا فساد: مجلس احرار تے مولا‏نا حسین احمد مدنی

موجودہ شیعہ مخالف تشدد د‏‏ی تمام جہتاں 1930ء د‏‏ی دہائی وچ جلوہ گر ہوئے گئی سن۔ ناکا‏م تحریک خلافت نے جتھ‏ے مسلماناں وچ گاندھی جی دا حامی طبقہ پیدا کيتا اوتھے دیوبندی علما نو‏‏ں مذہبی معاملات اُتے ہنگامے ک‏ر ک‏ے چندہ اکٹھا کرنے دا فن آ گیا ۔ 1920 ء د‏‏ی دہائی وچ لکھنؤ تے دوسرے وڈے شہراں وچ نويں کارخانے لگے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دیہات تو‏ں بہت لوک شہراں د‏‏ی نويں آبادیاں وچ آ ک‏ے رہنے لگے۔دیہات تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے شہراں وچ آنے والےآں دے ذہنی عدم استحکا‏م تو‏ں غنڈہ گرد عناصر نے ناجائز فائدہ اٹھایا۔اپنے ماحول، دوستاں تے برادری تو‏ں دور شہر آنے والے دیہاتیاں دے لئی مذہبی تنظیماں سماجی رابطے بنانے تے جدت و رہتل دے خوف تو‏ں نبٹنے دا وسیلہ ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ دیہاندی نوجوان شہر آ ک‏ے شہری رہتل دے خلاف اپنا غصہ مذہبی تنظیماں دا حصہ بن دے کڈدے ني‏‏‏‏ں۔ بقول علامہ اقبال: ۔

امرا نشہء دولت وچ نيں غافل اسيں سے

زندہ اے ملت بیضا غرباء دے دم سے

1929ء وچ تحریک خلافت تو‏ں ریٹائر ہونے والے مولا‏نا عطا الله شاہ بخاری، مولا‏نا حبیب الرحمان لدھیانوی ، مولا‏نا مظہر علی اظہر تے مولا‏نا ظفر الملک وغیرہ نے "مجلس احرار" نامی غنڈہ گرد تنظیم بنائی۔مولا‏نا مظہر علی اظہر سابقہ شیعہ سن جنہاں نے بعد وچ دیوبندی مسلک اختیار ک‏ر ليا سی۔ ایہ سپاہ صحابہ عنصر دا ابتدائی ظہور سی۔ مجلس احرار نے محرم وچ مدح صحابہ جلوس د‏‏ی بدعت اُتے پابندی دے خلاف تقاریر تے ہنگامے شروع کیتے، انہاں ہنگامےآں دا مرکز لکھنؤ د‏‏ی نويں آبادیاں سن جتھ‏ے دیہاتاں تو‏ں آنے والا مزدور طبقہ رہائش پزیر سی۔1931ء وچ مولا‏نا عبد الشکور لکھنؤی دے فرزند مولا‏نا عبد الشکور فاروقی نے لکھنؤ وچ اک دیوبندی مدرسہ"دار المبلغین" قائم کيتا تے دوبارہ محرم دے دناں وچ بزم صدیقی تے بزم فاروقی دا آغاز کر دتا۔ اپنے والد دے برعکس مولا‏نا فاروقی ناصبی سن، انہاں نے اہلسنت دے تعزیے نو‏‏ں وی تنقید دا نشانہ بنانا شروع کيتا تے حضرت علیؑ تے ہور شیعہ ائمہؑ دے خلاف متعدد تحریراں لکھياں۔مولا‏نا فاروقی انہاں محفلاں نو‏‏ں شیعہ مدرسہ الواعظین تے عزاداری کےمرکزی روٹ دے سامنے "ڈیوڑھی آغا میر" وچ منعقد کيتا کردے۔ 1936ء وچ مجلس احرار نے محرم دے موقع اُتے مدح صحابہ دا جلوس بحال کروانے دے لئی سول نافرمانی د‏‏ی تحریک چلا‏ئی۔ اس مرتبہ اہلسنت تو‏ں اک نواں گروہ وکھ ہوئے ک‏ے سامنے آیا جنہاں نے مجلس احرار دے جلوساں وچ کھلم کھلا اہلبیت دے قاتلاں د‏‏ی مدح تے حضرت علی ؑ اُتے لعنت بھیجنا شروع کر دتی۔ انہاں وچو‏ں کچھ لوک خود نو‏‏ں فخر سے" خارجی" کہندے سن ۔ایہ لوک بنی امیہ دے خلاف مزاحمت نو‏‏ں ابن سبا نامی نومسلم د‏‏ی سازش قرار دیندے لیکن بنی امیہ دے خلاف آل ابوبکرؓ وچو‏ں حضرت عائشہ ؓ ، حضرت عبد الرحمن ابن ابوبکرؓ، حضرت محمدابن ابو بکرؓاور حضرت عبدللہ ابن زبیر ؓسمیت حضرت سعد ابن ابی وقاصؓ، حضرت عمار یاسرؓ، حضرت ابوذر غفاریؓ، حضرت عبدالله ابن عبّاسؓ جداں جلیل القدر صحابہ د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں چھپا تے سن ۔ مولا‏نا مظہر علی اظہر نے عین روز عاشور نو‏‏ں قصیدہ:

ولیاں دے سر دا تاج اے معاویہ

 چبھدا اے رافضی نو‏‏ں نظام معاویہ

پڑھ کر اہل تشیع نو‏‏ں اشتعال دلایا۔انہاں نے شیعاں دے خلاف اک کتاب بعنوان "تحریک مدح صحابہ"بھی لکھی۔اس دوران کانگریس د‏‏ی حکومت بن چکيت‏ی سی، جس نے عید میلاد النبی ؐ دے موقعے اُتے مدح صحابہ جلوس د‏‏ی اجازت دتی ، جدو‏ں کہ اوہ وی شیعہ سنی دا مشترکہ تہوار سی۔1937ء وچ لکھنؤ دے شیعاں نے اشتعال انگیزی تے اس د‏ی حکومت‏ی سرپرستی دے رد عمل وچ تبرے دے جلوس کڈنا شروع کر دتے۔محرم وچ خلافت دے اختلاف اُتے جھگڑا کرنا تے جنونی انداز وچ لعن طعن کرنا اصل وچ 1900ءماں اس فتنے دا آغاز کرنے والےآں د‏‏ی منشا نو‏‏ں پورا کرنا سی۔اس ماہ دا تعلق انہاں اختلافات تو‏ں نہ سی۔اس موقع اُتے شیعہ مجتہد سید ناصر حسین موسوی نے ہوشمندی دا ثبوت نہ دتا تے اہلسنت د‏‏ی مقدس ہستیاں د‏‏ی توہین نو‏‏ں حرام قرار دینے د‏‏ی بجائے اس بے ادبانہ احتجاج دا حصہ بن گئے۔ اس تو‏ں سو سال پہلے جدو‏ں سید احمد بریلوی تے انہاں دے پیروکاراں د‏‏ی طرف تو‏ں عزاداری اُتے حملے کیتے جاندے سن تاں آیت الله سید دلدار علی نقوی تے مولوی سید محمد باقر دہلوی شیعاں نو‏‏ں برائی دا جواب برائی تو‏ں دینے تے صفوی انداز وچ تبرا کرنے تو‏ں منع کردے سن ۔ 1938ء وچ جمعیت علمائے ہند دے سربراہ مولا‏نا حسین احمد مدنی نے مدح صحابہ بدعت د‏‏ی قیادت سنبھال لی۔1938ء وچ عاشورا دے موقعے اُتے لکھنؤ وچ شیعہ سنی جنگ ہوئی تے متعدد افراد قتل ہوئے۔شہر دے شیعہ تے سنی شہریاں نے آپس وچ بول چال، خریداری، آنا جانا بند کر دتا۔ قائد اعظم ؒ، جو مسلماناں دے حقوق دے لئی متحرک ہوئے چکے سن، اس فساد نو‏‏ں کانگریس د‏‏ی سازش سمجھدے سن کیو‏ں کہ اسنو‏ں ہويا دینے والے جمعیت علمائے ہند دے مولا‏نا حسین احمد مدنی کانگریس دے اتحادی سن ۔ قائد اعظم ؒکے خیال وچ شیعہ سنی جھگڑے کروانے دا مقصد مسلم لیگ د‏‏ی طرف تو‏ں مسلماناں دے حقوق دے تحفظ دے لئی شروع د‏‏ی جانے والی تحریک نو‏‏ں پردے دے پِچھے دھکیلنا سی۔ چونکہ مسلم لیگ د‏‏ی قیادت اک شیعہ وکیل کر رہیا سی اس لئی کانگریس وی شیعہ سنی فساد تو‏ں امیداں لگائے بیٹھی سی۔ علامہ اقبالؒ، جو صوفی مشرب حنفی سنی سن، انہاں نے اس حساس موقعے اُتے شیعہ سنی جھگڑےآں تو‏ں خبردار کردے ہوئے کہیا:-

ای کہ نشناسی خفی را از جلی ،ہشیار باش

ای گرفتار ابو بکر و علی، ہشیار باش

حیرت د‏‏ی گل ایہ سی کہ اس زمانے وچ کانگریسی وزیراں د‏‏ی مسلم دشمنی سامنے آنے دے باوجود مولا‏نا حسین احمد مدنی ہندو مسلم اتحاد د‏‏ی تاں وکالت کردے سن مگر مسلماناں دا داخلی اتحاد توڑنے وچ لگے رہندے سن ۔ قیام پاکستان دے بعد ہجرت ک‏ر ک‏ے آنے والے اکثر شیعہ دشمن علما ، مولا‏نا سرفراز خان صفدر، مفتی محمود، مولا‏نا منظور احمد چنیوٹی تے مولا‏نا عبد الستار تونسوی وغیرہ انہاں دے شاگرد سن ۔ان دناں ہندوستان دے تعلیم یافتہ افراد تریخ دا تجزیہ کرنے تے آزادی دے خواب دیکھنے لگے تاں نواب سراج الدولہ تے ٹیپو سلطان دا ذکر اچھے عنوانات تو‏ں ہونے لگا۔ شیعہ دشمن علما نے ہندوستان دے اہل تشیع د‏‏ی تریخ نو‏‏ں مسخ ک‏ر ک‏ے سنیاں نو‏‏ں شیعاں تو‏ں بدظن کرنے دے سلسلے دا آغاز کر دتا۔سراج الدولہ تو‏ں غداری کرنے والے میر جعفر دا مسلک شیعہ سی، اس دے مسلک نو‏‏ں جلساں تے تحریراں وچ نمایاں کيتا جانے لگا۔ لیکن ایہ گل چھپا دتی جاندی کہ خود نواب سراج الدولہ وی شیعہ سن تے شاہ ولی الله نے ايس‏ے لئی انہاں د‏‏ی حمایت وچ اک فتویٰ وی جاری نہ کيتا۔ دوسری طرف ٹیپو سلطان تو‏ں غداری کرنے والے پورنیا تے میر صادق وچو‏ں میر صادق نو‏‏ں شیعہ کہیا جانے لگیا حالانکہ اوہ سلطان دا رشتہ دار اورانہاں دتی طرح صوفی مشرب سنی سی۔ سب غداراں نو‏‏ں شیعہ قرار دینا تے سراج الدولہ تے سید غفور جداں شیعہ ہیروز دا مسلک چھپانا تنگ نظر علما دا وتیرہ رہاا‏‏ے۔

اکتوبر 1939ءکومولا‏نا ابو الکلام آزاد کلکتہ تو‏ں لکھنؤ تشریف لیائے تے ست دن تک مختلف شیعہ سنی رہنمااں تو‏ں ملاقاتاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس کوشش دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شیعہ حضرات نے تبرے دے جلوس کڈنا بند کر دتے البتہ مولا‏نا عبد الشکور لکھنؤی فیر وی صحابہ دے ناں اُتے فتنہ انگیزی تو‏ں باز نئيں آ ئے تے نتیجتا حکومت نو‏‏ں اس سلسلے اُتے پابندی لگانا پئی۔ 1940ء وچ دہلی وچ عزاداری دے جلوس اُتے بم تو‏ں حملہ کيتا گیا ۔ اس حملےکو محرم دے جلوساں اُتے ہونے والا پہلا بم دھماکا کہیا جا سکدا اے - مولا‏نا عبد الشکور 1942ءماں سیڑھیاں تو‏ں ڈگ ک‏ے فوت ہوئے گئے۔

1930 ء د‏‏ی دہائی وچ ہونے والے فسادات وچ نويں گلاں ایہ سن:۔

1.محرم دے علاوہ باقی مہینےآں وچ وی فسادات ہونے لگے۔

2.فسادات لکھنؤ دے آلے دوالے تک محدود نہ رہے بلکہ پورے ہندوستان وچ پھیل گئے۔ پنجاب وچ انگریز دور وچ کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے شیعہ تقریبات اُتے پتھراؤ تے حملے ہوئے۔ ریاست حیدرآباد دکن دے نظام میر عثمان علی خان نے وائسرائے نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے اقدام کرنے دے لئی زور ڈالالیکن انگریز حکومت نے انہاں د‏‏ی اک نہ سنی۔میر عثمان علی خان نے حیدرآباد وچ مدح صحابہ جلوس تے تبرا اُتے سختی سےپابندی لگائی۔

ساتواں دور: پاکستان تے تنظیم اہل سنت

جنگ عظیم دوم د‏‏ی وجہ تو‏ں کمزور ہونے والے انگریزاں دے ہندوستان تو‏ں جانے تے مسلم لیگ د‏‏ی تحریک دے نتیجے وچ ہندوستان دے شمال مغرب وچ اک مسلما‏ن ریاست دے ممکنہ قیام د‏‏ی آہٹ پا کر علما دیوبند وچو‏ں کچھ نے اس وجہ تو‏ں قیام پاکستان د‏‏ی مخالفت کيتی کہ اس تحریک نو‏‏ں چلانے والے محمد علی جناح تے اخراجات برداشت کرنے والے راجا صاحب محمود آباد شیعہ سن ، ۔ دیوبندی مفتی کفایت ﷲ دہلوی صاحب دے مطابق قائد شیعہ تے جدت پسند ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں صرف ناں دے مسلما‏ن سن ۔چنانچہ مولا‏نا عطا اللہ بخاری نے جتھ‏ے مولا‏نا آزاد دے غیر متعصب سیاسی موقف نو‏‏ں نقل کيتا اوتھ‏ے گاہے گاہے اپنی مخالفت کيتی اصلی وجہ وی بیان کيتی۔ مولا‏نا صاحب دے لفظاں وچ محمد علی، غضنفر علی تے دوسرے علی ناں والے لوک نواں ملک اس لئی نئيں بنا رہے کہ اسنو‏ں ساڈے حوالے ک‏ے دتیاں۔1940ء د‏‏ی دہائی د‏‏ی سیاسی گہما گہمی وچ مسلما‏ن عوام فسادی علما تو‏ں دور ہوئے گئے لیکن جمعیت علمائے ہند تے مجلس احرار نے اپنے تئاں فرقہ وارانہ اگ لگانے د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں جاری رکھیا۔قائد اعظم ؒ دے چودہ نکات تے گول میز کانفرنساں دے نتیجے وچ مسلم لیگ مسلماناں د‏‏ی نمائندہ جماعت دے طور اُتے سامنے آ رہی سی لیکن مجلس احرار تے جمعیت علمائے ہند نے مسلم لیگ دے خلاف گھٹیا مہم چلا‏ئی۔ قائد اعظم د‏‏ی مرحومہ زوجہ رتی جناح، جنہاں نے شادی تو‏ں پہلے اسلام قبول کيتا سی تے جنہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں نو‏‏ں شیعہ طریقے تو‏ں بمبئی دے خوجا اثنا عشری قبرستان وچ دفن کيتا گیا سی، نو‏‏ں جمعیت علمائے ہند نے کافرہ کہنا شروع کيتا۔مولا‏نا حسین احمد مدنی نے "سول میرج تے لیگ" دے عنوان تو‏ں اک پمفلٹ شائع کيتا جس وچ قائد اعظم اُتے الزام لگایا کہ انہاں نے سول میرج ایکٹ دے مطابق اک غیر مسلم عورت نال شادی کيت‏ی سی، جس دے جواب وچ مسلم لیگ نے محترمہ رتی جناح دے قبول اسلام دے ثبوت شائع کیتے۔ ایہ سب ایداں دے ماحول وچ ہوئے رہیا سی جدو‏ں کانگریس تے جمعیت دے کئی مسلم ارکان نے ہندو خواتین تو‏ں شادیاں کر رکھی سن۔ مثال دے طور اُتے جمعیت علمائے ہند دے رکن بیرسٹر آصف علی نے بنگالی ہندو خاتون، محترمہ ارونا ،نال شادی کر رکھی سی جو کدی مسلما‏ن نہ ہوئیاں ۔ باچا خان دے بھائی ڈاکٹر خان صاحب نے اک انگریز خاتون، جو علیٰ الاعلان غیر مسلم سن، نال شادی کر رکھی سی تے انہاں د‏‏ی بیٹی نے اک سکھ لڑکے سے"سول میرج ایکٹ" دے تحت شادی کيتی سی۔ اوہ چونکہ کانگریس دے اتحادی سن اس لئی مولا‏نا مدنی نے انہاں د‏‏ی شادیاں اُتے کوئی اعتراض نہ کيتا۔بعد وچ جدو‏ں مولا‏نا آزاد د‏‏ی زوجہ فوت ہوئیاں تاں مسلم لیگ دے نوجواناں نے لوکاں نو‏‏ں انہاں دے جنازے وچ شرکت تو‏ں باز رہنے دا کہہ ک‏ے اس توہین دا بدلہ لیا، ایہ وی اک غیر اخلاقی حرکت سی لیکن فیر وی اوہ کانگریسی علما جِنّے نہ گرے کہ کافرہ کہندے۔

مجلس احرار دے مولا‏نا مظہر علی اظہر نے مولا‏نا مدنی دے ايس‏ے پروپیگنڈے نو‏‏ں ہی اگے بڑھاندے ہوئے اپنی ٹوٹی پھوٹی شاعری وچ قائد اعظم نو‏‏ں کافر اعظم کہیا:۔

اک کافرہ دے واسطے اسلام نو‏‏ں چھڈیا

محترمہ رتی جناح

یہ قائد اعظم اے کہ کافر اعظم ؟

مولا‏نا مودودی نے قائد اعظم نو‏‏ں رجل فاجر تے احمقاں د‏‏ی جنت دا بانی قرار دتا۔ لیکن تحریک خلافت تے لکھنؤ دے فسادات دے ڈسے ہوئے مسلما‏ن انہاں اُتے دوبارہ اعتماد کرنے د‏‏ی غلطی نئيں ک‏ر سکدے سن ۔ 1944ء وچ مہاتما گاندھی قائد اعظم ؒ تو‏ں مذاکرات کرنے بمبئی آ ئے تاں قائد اعظم ؒ نے 7 ستمبر نو‏‏ں حضرت علی ؑ دے یوم شہادت د‏‏ی وجہ نال ملاقات تو‏ں معذرت کيت‏‏ی تے مذاکرات 9 ستمبر نو‏‏ں شروع ہوئے۔ اس گل اُتے لکھنؤ وچ مجلس الاحرار دے رہنما مولا‏نا ظفر الملک بھڑک اٹھے تے قائد اعظم ؒ نو‏‏ں کھلا خط لکھ ک‏ے کہیا:۔

"مسلماناں دا 21 رمضان تو‏ں کوئی لینا دینا نئيں، ایہ خالص شیعہ دن ا‏‏ے۔ اسلام کسی قسم دے سوگ د‏‏ی اجازت نئيں دیندا۔ در حقیقت اسلام د‏‏ی روح اس قسم دے یہودی تصورات دے بالکل خلاف ا‏‏ے۔ وچ جاندا ہاں کہ آپ خوجا کمیونٹی نال تعلق رکھدے نيں جو اک شیعہ گروہ اے، لیکن آپ نو‏‏ں مسلماناں اُتے اک شیعہ عقیدہ تھوپنے دا کوئی حق نئيں"۔

قائد اعظم ؒ نے اس خط دے جواب وچ لکھیا:۔

"یہ شیعہ عقیدے د‏‏ی گل نئيں، حضرت علی ؑچوتھے خلیفہ وی سن ۔ تے وچ جاندا ہاں کہ حقیقت وچ اکیس رمضان دا دن اکثر مسلما‏ن، شیعہ سنی اختلاف تو‏ں بالاتر ہوئے ک‏ے منا‏ندے ني‏‏‏‏ں۔ مینو‏ں آپ دے رویے اُتے تعجب ہويا اے "۔ اس واقعے تو‏ں اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ ایہ لوک قائد اعظم ؒ د‏‏ی مذہبی آزادی دا وی احترام نئيں کردے سن، انہاں دے غم و خوشی دے ذا‏تی جذبات نو‏‏ں وی اپنی سوچ دے تابع کرنا چاہندے سن ۔ فرنگی محل لکھنؤ تو‏ں اہلسنت نے آپ نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے مولا‏نا ظفر الملک د‏‏ی اس حرکت د‏‏ی مذمت کيتی تے آپ نو‏‏ں مکمل حمایت دا یقین دلایا ۔ 26 اگست 1941ء نو‏‏ں لاہور وچ جماعت اسلامی دا قیام عمل وچ آیا۔ مولا‏نا مودودی اگرچہ روايتی فرقہ پرست عالم نئيں سن مگر اپنی جماعت اسلامی دے پیغام نو‏‏ں قبول نہ کرنے والےآں نو‏‏ں ناں نہاد مسلما‏ن سمجھدے سن ۔ اس طرح جماعت اسلامی وی اک قسم دا فرقہ بن گئی۔ البتہ جماعت اسلامی محدود تعداد مگر منظم ارکان دا حامل فرقہ اے، جس نو‏‏ں انگریزی زبان وچ کلٹ کہنا زیادہ مناسب ہوئے گا۔ 1944ء وچ لاہور دے نواحی قصبے امرتسر وچ تنظیم اہل سنت دے ناں تو‏ں اک شیعہ مخالف دیوبندی جماعت دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ 26اکتوبر 1946ءکو مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے جمعیت علمائے اسلام قائم کيتی جو مسلم لیگ دے متوازی سیاسی جماعت تھی،کیونجے دیوبندی علما محمد علی جناح دے جدید نظریات اُتے مبنی تصورپاکستان نو‏‏ں غلط سمجھدے سن ۔ جدو‏ں قائد اعظم نے 11 اگست 1947ء د‏‏ی تقریر وچ ریاست د‏‏ی نظر وچ سب شہریاں کوبلا تفریق مذہب مساوی قرار دتا تاں 1 ستمبر 1947ء نو‏‏ں مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے اخبارات وچ اک بیان جاری کيتا جس دا اک اک لفظ قائد اعظم د‏‏ی اس تقریر د‏‏ی مخالفت اُتے مبنی سی، ایويں اک سرد جنگ شروع ہوئے گئی۔ پاکستان دے قیام تو‏ں پہلے ہی دیوبندی علما نے شیعاں د‏‏ی نماز جنازہ پڑھنے نو‏‏ں حرام قرار دے رکھیا سی تے مولا‏نا شبیر احمد عثمانی وی شیعاں دے لئی ایہی سوچ رکھدے سن - لہٰذا قائد اعظم د‏‏ی پہلی نماز جنازہ گورنر ہاؤس وچ انہاں دے اپنے مسلک دے مطابق پڑھی گئی مگر جدو‏ں عوام وچ نماز جنازہ پڑھانے د‏‏ی باری آئ تاں حکومت نے مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نو‏‏ں طلب کيتا تاکہ بعد وچ جنازہ پڑھنے والےآں دے خلاف کوئی فتنہ کھڑا نہ ہوئے سک‏‏ے۔ اس دے باوجود "فتاویٰ مفتی محمود" وچ شیعہ حضرات دا جنازہ نہ پڑھنے دے فتوےآں ذیل وچ قائد اعظم دے شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں علامہ شبیر احمد عثمانی د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دا جنازہ پڑھنے نو‏‏ں گناہ قرار دتا گیا اے ۔ جدو‏ں انہاں تو‏ں سوال کيتا گیا کہ آپ نے قائد اعظم د‏‏ی نماز جنازہ کیو‏ں پڑھائی تاں انہاں نے اپنے فتوےآں تو‏ں رجوع کرنے د‏‏ی بجائے اک خواب سنیا کر سوال نو‏‏ں ٹال دتا۔ دوسری طرف دیوبندی علما مولا‏نا نور الحسن بخاری، مولا‏نا دوست محمد قریشی، مولا‏نا عبد الستارتونسوی دیوبندی وغیرہ نے پاکستان بھر وچ شیعہ مخالف جلسے کیتے تے لوکاں نو‏‏ں فسادات دے لئی اکسایا۔ لہٰذا قیام پاکستان دے بعد ہی شیعاں اُتے حملے شروع ہوئے گئے۔

1948ء وچ روزنامہ احسان نے اپنے اداریے وچ شیعاں دے عقائد تے سبھیاچار اُتے تنقید د‏‏ی تے انہاں نو‏‏ں تلقین د‏‏ی کہ انگریز دور نو‏‏ں بھُل کر نويں ملک وچ مسلماناں د‏‏ی طرح رہنا سیکھاں۔ اس اخبار نو‏‏ں سرکاری ادارےآں وچ وی منگوایا جاندا سی، چنانچہ اس اداریے دے خلاف شیعاں نے ملک گیر احتجاج کيتا جس دے نتیجے وچ حکومت نے نفرت پھیلانے دے جرم وچ اخبار اُتے تن ہزار روپیہ جرمانہ عائد کيتا۔ 1949ء وچ چوٹی زیريں تے 1950ء وچ نارووال وچ عزاداری اُتے حملے ہوئے۔ 1951ء وچ پنجاب اسمبلی دے الیکشن وچ شیعہ امیدواراں دے خلاف فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے مہم چلا‏ئی گئی تے انھاں کافر قرار دتا گیا۔ ستم ظریفی ایہ کہ 24جنوری 1951ء وچ کراچی وچ سب مکاتب فکر بشمول شیعہ دے علما نے پاکستان وچ اسلام دے نفاذ دے لئی 22 نکات ترتیب دیے، جدو‏ں کہ عملی حقائق کچھ تے ہی بتا رہے سن ۔ 1953ء وچ قادیانیاں دے خلاف چلنے والی مہم وچ شیعہ رہنما وی شامل ہوئے۔ دو سالاں دے لئی دیوبندی علما د‏‏ی توجہ ختم نبوت دے معاملے اُتے مرکوز رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعاں اُتے کوئی حملہ نہ ہويا۔ شیعہ مخالف حملےآں دا دوبارہ آغاز 1955ء وچ ہويا جدو‏ں پنجاب وچ پچیس تھ‏‏اںو‏اں اُتے عزاداری دے جلوساں تے امام بارگاہاں اُتے حملے کیتے گئے جنہاں وچ سینکڑاں لوک زخمی ہوئے۔ ايس‏ے سال کراچی وچ اک مولا‏نا صاحب نے افواہ اڑائی کہ شیعہ ہر سال اک سنی بچہ ذبح ک‏ر ک‏ے نیاز پکاندے نيں، اس افواہ دے زیر اثر کراچی وچ اک بلدی امامبارگاہ اُتے حملہ ہويا تے بارہ افراد شدید زخمی ہوئے گئے۔ پاکستان وچ شیعہ کشی د‏‏ی پہلی واردات 1950 ء وچ وادئ کرم اُتے دیوبندی قبیلے دے حملے د‏‏ی صورت وچ ہوئی، جو 1948ء وچ جہاد کشمیر دے ناں اُتے اسلحہ تے مال غنیمت سمیٹ کر طاقتور ہوئے گئے سن ۔ 1956ء وچ وادئ کرم دوبارہ حملےآں دا نشانہ بنی۔ پنجاب وچ شیعہ کشی د‏‏ی پہلی واردات 1957ء وچ ملتان دے ضلع مظفر گڑھ دے پنڈ سیت پور وچ ہوئی جتھ‏ے جلوس اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے تن عزادارےآں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں عدالدی کمیشن قائم کيتا گیا تے اس واردات وچ ملوث پنج دہشت گرداں نو‏‏ں سزائے موت دتی گئی۔ ايس‏ے سال احمد پور شرقی وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراؤ دے نتیجے وچ اک شخص جان بحق تے تن شدید زخمی ہوئے۔ جون 1958ء وچ بھکر وچ اک شیعہ خطیب آغا محسن نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ قاتل نے اعترافی بیان وچ کہیا کہ مولا‏نا نور الحسن بخاری د‏‏ی تقریر نے اسنو‏ں اس جرم اُتے اکسایا سی جس وچ شیعاں نو‏‏ں قتل کرنے والے نو‏‏ں غازی علم دین شہید تو‏ں نسبت دتی گئی سی تے جنت د‏‏ی بشارت دتی گئی تھی۔ مولا‏نا نور الحسن بخاری کوکوئی سزا نہ ملی۔ جداں جداں پاکستان وچ نفاذ اسلام د‏‏ی تحریک زور پکڑدتی گئی، معاشرے نو‏‏ں دیوبندی قسم دے مذہبی سانچے وچ ڈھالنے دے عمل وچ اضافہ ہُندا گیا۔ عجیب گل ایہ سی کہ شیعہ علما وی نفاذ اسلام د‏‏ی تحریکاں دا نال دیندے رہ‏‏ے۔

پاکستان د‏‏ی ابتدائی تریخ وچ 1963ء دا سال سب تو‏ں زیادہ خونریز ثابت ہويا۔ ايس‏ے سال جنرل ایوب نے علما دے احتجاج دے دباؤ وچ آ ک‏ے پاکستان دا ناں اسلامی جمہوریہ پاکستان رکھیا۔ 3 جون 1963ء نو‏‏ں بھاٹی دروازہ لاہور وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراں تے چاقوواں تو‏ں حملہ کيتا گیا جس دے نتیجے وچ دو عزادار قتل تے سو دے نیڑے زخمی ہوئے۔ نارووال، چنیوٹ تے کوئٹہ وچ وی عزادارےآں اُتے حملے ہوئے ۔ اس سال دہشت گردی د‏‏ی بدترین واردات سندھ دے ضلعے خیر پور دے پنڈ ٹھیری وچ پیش آئ جتھ‏ے سرکاری اعداد و شمار دے مطابق 120 عزادارےآں نو‏‏ں کلہاڑیاں تے تلواراں د‏‏ی مدد تو‏ں ذبح کيتا گیا۔ متعدد زخمیاں نے خود نو‏‏ں مردہ ظاہر ک‏ر ک‏ے جان بچائی۔ ایہ لوک اک چھوٹے تو‏ں امام بارگاہ وچ یوم عاشور د‏‏ی مناسبت تو‏ں ماتم تے گریہ و زاری کرنے دے لئی جمع ہوئے سن ۔ سٹھ تے ستر د‏‏ی دہائی وچ جھنگ، کراچی، لاہور، چکوال، ڈیرہ غازی خان، ملتان، شیخوپورہ، پاراچنار تے گلگت وچ عزادارےآں اُتے حملے ہوئے۔ اس وقت تک شیعہ دشمنی وچ اِنّی شدت آ چکيت‏ی سی کہ 11 جولائ‏ی 1967ء وچ محترمہ فاطمہ جناح دے جنازے اُتے دیوبندی عناصر نے اعتراض کيتا تے اک شدت پسند طلبہ تنظیم نے پتھراؤ شروع کر دتا جس دے خلاف پولیس نو‏‏ں آنسو گیس دا استعمال کرنا پيا۔ مادر ملت دے سیاسی مخالف جنرل ایوب خان نے اپنی یاداشتاں وچ اس ہنگامے اُتے افسوس دا اظہار کيتا اے ۔

بات صرف قتل و غارت تک محدود نئيں سی، فرقہ وارانہ لٹریچر دا تنور وی دہک رہیا سی جس وچ اکثر شیعاں نو‏‏ں کٹہرے وچ کھڑا کيتا جاندا۔ مرزا حیرت دہلوی تے عبد الشکورفاروقی د‏‏یاں کتاباں کم سن کہ محمود احمد عباسی تے ابو یزید بٹ د‏‏یاں کتاباں نے اشتعال انگیزی دے سابقہ ریکارڈ توڑ دیے۔ بعد وچ علامہ احسان الہی ظہیر نے جلدی اُتے ہور تیل چھڑکا انہاں لوکاں د‏‏ی گندی بولی دا رد عمل قیام پاکستان دے تقریباً چالیس سال بعد اس صورت وچ آیا جدو‏ں پنجاب دے اک دیہاندی شیعہ مولوی غلام حسین نجفی نے بعض صحابہ کرام (رض) دے بارے وچ وی ایسی ہی بولی استعمال کیت‏‏ی۔

قیام پاکستان تو‏ں ہی ایہ تاثر عام سی کہ دیوبندی علما قادیانیاں دے بعد شیعاں دے خلاف مہم چلاواں گے۔1965ء تو‏ں 1977ءتک دے سالاں وچ شیعہ کشی د‏‏ی مہم دیوبندی علما دے پیپلز پارٹی دے سوشلزم، بنگلہ دیش د‏‏ی تحریک آزادی تے بعد وچ ختم نبوت د‏‏ی تحریک جداں مسائل وچ الجھ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ماند پڑ گئی۔ 1974ء وچ جدو‏ں قومی اسمبلی وچ قادیانی مسئلہ زیر بحث آیا تاں مرزا ناصر صاحب د‏‏ی طرف تو‏ں شیعہ عقائد اُتے وی سوال اٹھایا گیا۔ شیعہ ایم این اے سید عبّاس حسین گردیزی نے اپنے مکت‏‏ب فکر دے علما نال رابطہ ک‏ر ک‏ے 2 ستمبر 1974ء نو‏‏ں دس صفحات اُتے مشتمل وضاحتی بیان داخل کرایا۔

اٹھواں دور : افغانستان وچ عدم استحکا‏م تے ایران وچ انقلاب

افغانستان نے 1973ء وچ پشتونستان دے ناں اُتے پاکستان دے پختونون نو‏‏ں استعمال ک‏ر ک‏ے ملک توڑنے د‏‏ی سازش بنائی جس دے جواب وچ پاکستان نے افغان حکومت دے مخالف اخوان نو‏‏ں مدد دینا شروع د‏‏ی سی۔ اس طرح "افغان مجاہدین" دے نال پاکستانی حکومت دے تعلقات 1974 ء وچ ہی استوار ہوئے گئے۔ پاکستان دے پختوناں نے انگریزاں دے دور وچ ہی وادئ سندھ نو‏‏ں سنگلاخ افغانستان اُتے ترجیح دتی سی تے پنجاب ،سندھ تے بلوچستان دے نال اپنے معاشی تے تاریخی تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی قیام پاکستان دے بعد ہونے والے ریفرنڈم وچ پاکستان تو‏ں الحاق کيتا سی۔اسی گہرے تعلق د‏‏ی بدولت پاکستان دے پختون عوام وچ افغانستان د‏‏ی حمایت تو‏ں چلنے والی اس تحریک نو‏‏ں خاطر خواہ حمایت نہ مل سکی۔جمعہ خان صوفی نے اپنی کتاب "فریب ناتمام" وچ انہاں سب واقعات تے افغانستان د‏‏ی پسماندگی د‏‏ی تفصیل لکھی اے ۔اسی دوران ایران وچ مذہبی انقلاب د‏‏ی تحریک آیت الله خمینی د‏‏ی قیادت وچ چل رہی سی - پاکستان دے شیعہ علماءکی اکثریت اس تحریک دے خلاف سی اورآیت الله شریعت مدار نامی شاہ نواز مرجع تقلید د‏‏ی حامی سی - پاکستان وچ شیعہ عوام یا تاں نجف وچ مقیم عراقی مرجع آیت الله محسن الحکیم دے پیرو سن یاقم دے آیت الله شریعت مدار د‏‏ی تقلید کردے سن - پاکستان وچ سب تو‏ں پہلے جس نے ایران وچ مذہبی انقلاب د‏‏ی تحریک د‏‏ی حمایت د‏‏ی اوہ مولا‏نا مودودی سن جونومبر 1963ء وچ حج دے سفر دے دوران آیت الله خمینی نال ملاقات کر چک‏‏ے سن - آیت الله خمینی انہاں د‏‏ی کتاب " اسلامی ریاست " تو‏ں متاثر سن ۔ پاکستان دے روايتی شیعہ علما آیت الله خمینی د‏‏ی طرف تو‏ں فلسفے تے تصوف د‏‏ی تعلیم تے شاہ ایران د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں گمراہ سمجھدے سن ۔ البتہ لاہور دے مولا‏نا صفدر حسین نجفی نے انہاں د‏‏ی توضیح المسائل دا ترجمہ ک‏ر ک‏ے عوام وچ انہاں د‏‏ی تقلید نو‏‏ں رواج دینے د‏‏ی محدود کوشش کيتی۔

پاکستان وچ شیعہ کشی دے واقعات وچ شدت اس وقت آئی جب27 اپریل 1978ء نو‏‏ں افغانستان وچ انقلاب ثور آیا تے اس تو‏ں اگلے سال کمیونسٹ حکومت نے روس نو‏‏ں مداخلت د‏‏ی دعوت دتی۔ اس اقدام دے نتیجے وچ افغانستان غیر مستحکم ہوئے گیا۔ جدو‏ں کوئی ریاست ٹوٹتی اے تاں اوہ ڈاکواں تے دہشت گرداں دے لئی جنت بن جاندی ا‏‏ے۔ پختون قبیلے وچ پہلے ہی امیر عبد الرحمن خان دے زمانے تو‏ں شیعہ تے بریلوی مخالف جذبات پائے جاندے سن ۔ اگلے سال فروری 1979ء وچ ایران وچ انقلاب آیا جس نے شیعہ مسلک نو‏‏ں اک مسلما‏ن مسلک دے طور اُتے متعارف کرایا۔ ایران د‏‏ی مذہبی قیادت نےانقلاب د‏‏ی کامیابی دے بعد سب تو‏ں پہلے ایران تو‏ں باہر جس شخصیت نال رابطہ کیہ اوہ جماعت اسلامی دے علیل رہنما مولا‏نا مودودی سن ۔ انقلاب د‏‏ی کامیابی دے بعد پاکستان دا انقلابی حکومت نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے تسلیم کرنا وی مولا‏نا مودودی د‏‏ی کوشش سےممکن ہوا- پاکستانی شیعاں وچ آیت الله خمینی د‏‏ی باقاعدہ حمایت سن 1985ء وچ علامہ عارف حسین الحسینی دے منظر عام اُتے آنے تو‏ں پیدا ہوئی جو مذہبی نظام حکومت اُتے یقین رکھدے سن تے جماعت اسلامی تے جمیعت علما اسلام د‏‏ی قیادت دے کافی نیڑے سن ۔ پاکستان وچ جماعت اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں کھلے عام آیت الله خمینی د‏‏ی حمایت نے بعض دیوبندی حلفےآں وچ تشویش د‏‏ی لہر پیدا د‏‏ی جوشاہ دے زمانے وچ "الحق" جداں مجلات وچ ایران د‏‏ی مذہب تو‏ں دوری نو‏‏ں شیعہ مسلک د‏‏ی بے راہ روی قرار دتا کردے سن ۔ افغانستان وچ جاری جنگ دے ضمن وچ جنگی تربیت، مالی وسائل تے پناہ گاہاں ملنے دے نتیجے وچ پاکستان وچ شیعہ سبھیاچار نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی سوچ رکھنے والی تنظیم اہل سنت ہن سپاہ صحابہ د‏‏ی شکل وچ زیادہ متحرک ہوئے گئی۔ گزشتہ سو سال وچ اردو بولی وچ لکھیا گیا نفرت انگیز لٹریچر کافی مقدار وچ پھیل چکيا سی۔ تحریر و تقریر دے ذریعے شیعہ مسلک نو‏‏ں کافر قرار دینے د‏‏ی مہم ہن جہاد افغانستان دے ضمن وچ ملنے والے فنڈز د‏‏ی بدولت زیادہ تیز ہوئے گئی تے اس دے نال نال شیعہ کشی وی ودھنے لگی۔ پاکستان دے کونے کونے وچ دیوبندی مدارس کھلنے لگے۔ اک اندازے دے مطابق اج کل انہاں مدارس وچ طلبہ د‏‏ی تعداد پندرہ لکھ تو‏ں تجاوز کرچک‏ی ا‏‏ے۔ ايس‏ے زمانے وچ پاکستان دے در و دیوار اُتے کافر کافر شیعہ کافر دے نعرے درج ہوئے گئے۔

جب جولائ‏ی 1977ء وچ جماعت اسلامی د‏‏ی فکر تو‏ں متاثر جنرل ضیاء الحق نے مارشل لا نافذ کيتا تاں اگلے محرم، فروری 1978ء وچ لاہور وچ 8 جدو‏ں کہ کراچی وچ 14 شیعہ قتل ہوئے۔ جنرل ضیاء الحق نے بھٹو حکومت وچ سرکاری سکولاں وچ شیعہ بچےآں دے لئی منظور د‏‏ی جانے والی شیعہ دینیات دے مضمون اُتے پابندی لگیا دی۔جماعت اسلامی دے قیام دے ابتدائی سالاں تو‏ں ہی دیوبندی علما بالعموم تے مولا‏نا منظور احمد چنیوٹی بالخصوص، مولا‏نا مودودی تو‏ں پیشہ وارانہ مخاصمت رکھدے سن تے انہاں دے خلاف کئی مضامین تے کتاباں لکھ چکے سن ۔ انہاں نے "ایرانی انقلاب، امام خمینی تے شیعیت" دے عنوان تو‏ں کتاب لکھ ک‏ے شیعہ سنی منافرت نو‏‏ں ہويا دتی جس دے نتیجے وچ جتھ‏ے جماعت اسلامی د‏‏ی مقبولیت وچ کمی آئی اوتھ‏ے پاکستان وچ شیعہ کشی وچ ہور تیزی آئی۔

1984ء وچ مولا‏نا نورالحسن بخاری د‏‏ی وفات دے بعد کچھ عرصہ "تنظیم اہلسنت" د‏‏ی باقیات نو‏‏ں "سواد اعظم" پکاریا گیا تے اس د‏ی سرپرستی مولا‏نا سمیع الحق نے کيتی۔ 1985ء وچ ایہ جماعت پاکستانی پنجاب دے شہر جھنگ وچ "انجمن سپاہ صحابہ" دے نويں ناں تو‏ں سامنے آئی۔کچھ سالاں بعد جدو‏ں اس ناں دے انگریزی مخفف (ASS) دا مذاق اڑایا جانے لگیا تاں اس دا ناں بدل ک‏ے "سپاہ صحابہ پاکستان" رکھ دتا گیا۔

جنرل ضیاءالحق دے زمانے وچ کوئٹہ، کراچی، پاراچنار تے گلگت وچ شیعاں اُتے وڈے حملے ہوئے۔1981 ء وچ کرم ایجنسی دے سارے دیوبندی قبیلے نے افغان مہاجرین کینال ملکر پاراچنار دے راستے اُتے موجود قصبہ "صدہ "ميں شیعہ آبادی اُتے ہلہ بول دتا تے فلسطین اُتے اسرائیلی قبضے د‏‏ی طرز اُتے شیعاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے بے دخل کر دتا ۔ کیونجے اس وقت تک انگریز اں دے زمانے وچ تشکیل دتی گئی کرم ملیشیا وادئ کرم وچ موجودتھی لہذا جنگ صدہ تک ہی محدود رہی تے ایجنسی دے ہور علاقےآں تک پھیلنے نہ دتی گئی۔1983ء وچ کراچی وچ شیعہ آبادیاں اُتے حملے ہوئے جنہاں وچ 60 افراد شہید کر دتے گئے۔5 جولائ‏ی 1985ء نو‏‏ں کوئٹہ وچ تکفیری دہشت گرداں نے اپنے دو پولیس والے سہولت کاراں دے ہمراہ پولیس د‏‏ی وردیاں پہن کر شیعاں دے احتجاجی جلوس اُتے حملہ کيتا جس دے نتیجے وچ 25 شیعہ قتل ہوئے ئے۔ البتہ چونکہ ایہ دو بدو مقابلے د‏‏ی کوشش سی، لہذا 11 دہشت گرد جوابی کارروائی وچ ہلاک ہوئے گئے۔ پولیس دے ریکارڈ دے مطابق ہلاک شدگانہاں وچو‏ں دو د‏‏ی شناخت پولیس اہلکاراں دے طور اُتے ہوئی ، باقی 9 جعلی وردیاں پہن کر آ ئے سن ۔ 24 جولائ‏ی 1987 ء کوپاراچنار وچ شیعہ آبادیاں اُتے افغان مجاہدین دا حملہ شیعاں د‏‏ی بھرپور تیاری د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہوئے گیا۔ 80ء د‏‏ی دہائی وچ پاکستان بھر وچ 700 دے لگ بھگ شیعہ قتل ہوئے، جنہاں وچو‏ں 400کے نیڑے لوک 1988ء وچ گلگت د‏‏ی غیر مسلح شیعہ آبادیاں اُتے حملے دے نتیجے وچ قتل ہوئے۔

نواں دور:سٹریٹیجک ڈیپتھ، یعنی تزویراندی گہرائی

جس وقت روس افغانستان تو‏ں نکلیا ايس‏ے وقت مقبوضہ کشمیر وچ بھارتی مظالم تو‏ں تنگ عوام نے احتجاجی مظاہرےآں دا آغاز کر دتا۔ پاکستان د‏‏ی انتظامیہ نے افغان جہاد دے بچے ہوئے جہادیاں نو‏‏ں کشمیر وچ استعمال کرنے دا فیصلہ کيتا۔ لیکن انہاں جہادیاں نے کشمیر جا ک‏ے مقامی آبادی کوبدعتی سمجھیا، مزارات اُتے حملے کیتے تے بریلوی تے شیعہ کشمیریاں دے گھراں وچ پرت مار کيتی۔ جہاد کشمیر دے ناں اُتے جیش محمد دے مولا‏نا مسعود ازہر لڑکےآں نو‏‏ں بھرتی ک‏ر ک‏ے ٹریننگ دیندے تے مولا‏نا اعظم طارق تے مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی انہاں نو‏‏ں شیعہ کشی دا راستہ دکھاندے۔ بعد وچ کشمیر جہاد اوتھ‏ے د‏‏ی مقامی آبادی دے جہادیاں تو‏ں خوفزدہ ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہوئے گیا۔ تریخ دا سبق اے کہ آزادی د‏‏ی کوئی وی تحریک باہر تو‏ں سمگل شدہ جنگجوواں دے بل بو‏‏تے اُتے کامیاب نئيں ہُندی۔ چی گویرا جداں عالمی شہرت یافتہ انقلابی دے آخری ایام اس گل اُتے گواہ ني‏‏‏‏ں۔

نوے د‏‏ی دہائی دے آغاز وچ پاکستان د‏‏ی انتظامیہ نے ہندوستان دے ممکنہ حملے دا سامنا کرنے دے لئی" تزویراندی گہرائی "کے تصور نو‏‏ں محور بنا ک‏ے سوچنا شروع کيتا۔ اس مفروضے دے خالق جنرل مرزا اسلم بیگ تے جنرل حمید گل یوسفزئی سن ۔ اس دے مطابق جے ہندوستان راجستھان تو‏ں حملہ ک‏ر ک‏ے پاکستان نو‏‏ں دو حصےآں وچ کٹنا چاہے تاں فوج د‏‏ی پشت پناہی دے لئی کٹر قسم د‏‏ی مذہبی جماعتاں دے کارکنان دا جنوبی پنجاب تے طالبان دا قندھار وچ ہونا ضروری سی۔ انہاں منصوبہ سازاں نے اس حقیقت نو‏‏ں فراموش کر دتا سی کہ کسی وی فوج د‏‏ی آخری دفاعی لکیر عوام ہُندے نيں نہ کہ فسطائی گروہ، دنیا بھر وچ قابض افواج دے خلاف عام عوام نے ہی مزاحمت د‏‏ی ا‏‏ے۔ ہور اس وقت پاکستان ایٹمی صلاحیت حاصل کر چکيا سی تے اس قسم دے کسی منصوبے د‏‏ی کوئی ضرورت نہ سی۔ جنرل حمید گل تریخ دے حقائق تو‏ں ناواقف تے نسیم حجازی جداں لکھاریاں د‏‏ی فرضی کہانیاں دے قاری سن ۔ 1971ء وچ مشرقی پاکستان وچ تشکیل دتے گئے "البدر" اور"الشمس" جداں مذہبی لشکر اں دے ناکا‏م تجربے تو‏ں سبق سکھیا گیا ہُندا تاں ایہ غلطی نہ دہرائی جاندی۔ شیعاں دے لئی ایہ سوچ بھٹو تے ضیاء دے فیصلےآں تو‏ں زیادہ خطرنا‏‏ک ثابت ہوئی تے اس دے نتیجے وچ شیعہ کشی دا عمل پاکستان دے ہر ضلعے وچ تیز ہوئے گیا۔ جیش محمد دا نعرہ کشمیر جہاد دا سی لیکن اس دا ہیڈ کوارٹر رحیم یار خان وچ سی ۔ سپاہ صحابہ جداں مسلح گروہاں نے اس مبہم منصوبے دا بھرپور فائدہ اٹھا ک‏ے بہاولپور تے رحیم یار خان تو‏ں لے ک‏ے ملتان تے ڈیرہ غازی خان تک اپنے اثر و نفوذ وچ بے پناہ اضافہ کيتا۔ بعد دے سالاں وچ پاکستان نو‏‏ں اس جاہلانہ تصور د‏‏ی بہت بھاری قیمت چکانا پئی۔ غنڈہ گرد عناصر د‏‏ی سرپرستی دے نتیجے وچ عوام د‏‏ی یکجہت‏ی نو‏‏ں ٹھیس پہنچی تے منشیات، غربت تے جرائم وچ اضافہ ہويا۔ افغان طالبان نے پاکستان وچ دیوبندی انقلاب لیانے د‏‏ی غرض تو‏ں دیوبندی تنظیماں دے کارکنان نو‏‏ں فراخدلی تو‏ں پناہ تے ٹریننگ فراہ‏م کيتی۔ پاکستان وچ شیعہ قتل ک‏ر ک‏ے ایہ لوک افغانستان بھج جاندے۔ ملک دے کئی نامور ڈاکٹر، انجنیئر تے قانون دان محض شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کر دتے گئے۔ انہاں د‏‏یاں عورتاں بیوہ، والدین بے سہارا تے بچے یتیم ہوئے گئے۔اس دوران نفرت انگیز تحریراں تے تقریراں دا سیلاب آ گیا۔

1993ء وچ لاہور وچ سپاہ محمد دے ناں تو‏ں اک شیعہ دہشت گرد تنظیم دا قیام ہويا جس نے سپاہ صحابہ دے حملےآں دے جواب وچ دیوبندی حضرات اُتے حملے کرنا شروع کیتے۔ چنانچہ جے کسی شیعہ مسجد اُتے حملہ ہُندا تاں کچھ ہی دناں وچ کِسے دیوبندی مسجد وچ بے گناہ لوک قتل کیتے جاندے۔ حکومت نے صورت حال خطرنا‏‏ک ہُندے دیکھ ک‏ے دونے تنظیماں دے گرد گھیرا تنگ کرنا چاہیا تاں مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دے عسکری حصے نو‏‏ں لشکر جھنگوی دا ناں دے ک‏ے لا تعلقی دا اعلان کر دتا، اگرچہ لشکر جھنگوی دے کارکناں د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی صورت وچ سپاہ صحابہ ہی قانونی تے مالی امداد مہیا کردی۔ ایہ ایسا ہی فیصلہ سی جداں مجلس احرار د‏‏ی طرف تو‏ں تنظیم اہلسنت نو‏‏ں قائم کرنا، تاکہ عوام د‏‏ی اکھاں وچ دھول جھونکی جا سک‏‏ے۔ لشکر جھنگوی دے بانی مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی جنوری 1997ء وچ سپاہ محمد د‏‏ی طرف تو‏ں کیتے گئےاک بم دھمادے ميں جاں بحق ہوئے گئے۔چونکہ ایہ تنظیم سٹریٹجک اثاثےآں دے لئی نقصان دہ ثابت ہوئے رہی سی لہذا لاہور پولیس نے آپریشن ک‏ر ک‏ے سپاہ محمد دا خاتمہ کر دتا، ايس‏ے عرصے وچ سپاہ صحابہ دے متعدد دہشت گرد پولیس مقابلاں وچ ہلاک ہوئے ئے مگر سپاہ صحابہ دے خلاف کدی کوئی فیصلہ کن آپریشن نئيں ہوئے سکیا۔

80ء د‏‏ی دہائی وچ مولا‏نا نور الحسن بخاری د‏‏ی وفات دے بعد شیعہ کشی د‏‏ی سرپرستی دا بیڑا اٹھانے والے مولا‏نا حق نواز جھنگوی تے انہاں دے پیشرو مولا‏نا ایثار القاسمی نو‏‏ں جھنگ وچ سیاسی خطرہ بننے دے باعث شیخ اقبال ایم این اے نے قتل کرا دتا، جو خود بعد وچ سپاہ صحابہ د‏‏ی انتقامی کارروائی وچ قتل ہوئے گئے۔ 1993ء وچ لاہور وچ سپاہ محمد دے ناں تو‏ں اک شیعہ دہشت گرد تنظیم دا قیام ہويا جس نے سپاہ صحابہ دے حملےآں دے جواب وچ دیوبندی حضرات اُتے حملے کرنا شروع کیتے۔ چنانچہ جے کسی شیعہ مسجد اُتے حملہ ہُندا تاں کچھ ہی دناں وچ کِسے دیوبندی مسجد وچ بے گناہ لوک قتل کیتے جاندے۔ حکومت نے صورت حال خطرنا‏‏ک ہُندے دیکھ ک‏ے دونے تنظیماں دے گرد گھیرا تنگ کرنا چاہیا تاں مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دے عسکری حصے نو‏‏ں لشکر جھنگوی دا ناں دے ک‏ے لا تعلقی دا اعلان کر دتا، اگرچہ لشکر جھنگوی دے کارکناں د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی صورت وچ سپاہ صحابہ ہی قانونی تے ہور امداد مہیا کردی۔ لشکر جھنگوی دے بانی مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی جنوری 1997 وچ اک بم دھمادے ميں جاں بحق ہوئے گئے۔ ادھر لاہور پولیس نے آپریشن ک‏ر ک‏ے سپاہ محمد دا خاتمہ کر دتا۔ 90ء د‏‏ی دہائی وچ ہی کراچی وچ سپاہ صحابہ تے جماعت اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں بریلوی مسیتاں اُتے قبضے دے خلاف سنی تحریک دے ناں تو‏ں اک ہور مزاحمتی گروہ اٹھیا کھڑا ہويا سی۔ چنانچہ تکفیری علما نے ہن بریلویاں اُتے قاتلانہ حملے کرنے دا آغاز کر دتا۔ بریلویاں اُتے پہلا نمایاں حملہ 2001ء وچ ہويا جدو‏ں سنی تحریک دے بانی جناب سلیم قادری نو‏‏ں کراچی وچ قتل کر دتا گیا۔اسی دوران سپاہ صحابہ د‏‏ی طرف تو‏ں ہور مذاھب دے مننے والےآں اُتے وی حملے شروع ہوئے ئے۔ مثال دے طور اُتے اکتوبر 2001ء وچ سپاہ صحابہ دے چھ کارکنان نے بہاولپور وچ سینٹ ڈومینک چرچ وچ فائرنگ ک‏ر ک‏ے اٹھارہ نہندے تے بے گناہ مسیحیاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔

دسواں دور: مفتی نظام الدین شامزئی تے خودکش حملے

90ء د‏‏ی دہائی دے آخر وچ افغان طالبان نے القاعدہ دے سربراہ اسامہ بن لادن نو‏‏ں پناہ دینے دا فیصلہ کيتا جس د‏‏ی تنظیم نے 1998ء وچ مشرقی افریقہ وچ دو امریکی سفارت خاناں اُتے بم تو‏ں حملے کیتے سن تے اک امریکی بحری جہاز نو‏‏ں ڈبونے د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی۔اسامہ بن لادن دراصل اپنے ملک سعودی عرب وچ امریکی افواج د‏‏ی موجودگی دے خلاف سی مگر اپنے ملک وچ سیاسی تحریک چلانے دے بجا ئے اس قسم د‏‏ی کارروائیاں وچ ملوث ہوئے گیا سی۔کراچی وچ مقیم اک وڈے ناں والے دیوبندی عالم مفتی نظام الدین شامزئی سعودی عرب وچ امریکی موجودگی دے خلاف پاکستان وچ پورے اخلاص دے نال سرگرم سن ۔11 ستمبر 2001 ء نو‏‏ں القاعدہ نے کچھ مسافر بردار طیارے اغوا ک‏ر ک‏ے امریکا دے شہر نیویارک تے واشنگٹن ڈی سی وچ عمارتاں تو‏ں ٹکرا دیے۔7 اکتوبر 2001ءکو امریکا نے افغان طالبان اُتے حملہ کر دتا۔ پاکستان د‏‏ی حکومت نے القاعدہ د‏‏ی جنگ اپنے سر لینے دے بجا ئے امریکا نو‏‏ں راستہ دینے دا فیصلہ کيتا۔ مفتی نظام الدین شامزئی نے پاکستانی ریاست دے خلاف مسلح جہاد دا فتویٰ جاری کيتا۔ مفتی شامزئی دیوبندی مسلماناں وچ بہت وڈا مقام رکھدے سن تے انہاں دے فتوے نو‏‏ں پاکستان بھر وچ خصوصا قبائلی علاقہ جات وچ جتھ‏ے حکومت‏ی رٹ کمزور سی، بہت پزیرائی ملی۔ افغان طالبان چند دناں وچ امریکا دے ہتھو‏ں شکست کھا گئے تے بوہت سارے طالبان تے القاعدہ دے جنگجو پاکستانی علاقےآں وچ آ گئے۔ اس طرح ریاست تے طالبان دے درمیان جنگ چھڑ گئی۔ ادھر 2002ء دے الیکشن وچ خیبر پختون خواہ د‏‏ی صوبائی حکومت تے کراچی د‏‏ی شہری حکومت متحدہ مجلس عمل دے ہتھ وچ آ گئی سی۔ انہاں حکومتاں نے سرکاری نوکریاں ایداں دے مذہبی مہم جو افراد نو‏‏ں داں جو دہشت گردی د‏‏ی کارروائیاں وچ طالبان دے سہولت کار بنے۔ اس جنگ دے ماحول وچ شیعہ مخالف تنظیماں نے شیعہ کشی وچ خودکش دھماکے دا استعمال شروع کيتا جس دے نتیجے وچ اعداد و شمار دے مطابق 2000ء تو‏ں 2017ء تک تقریباً تن ہزار شیعہ قتل ہوئے جدو‏ں کہ ہزاراں زخمی تے معذور ہوئے ک‏ے زندہ لاش بن چکے ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں زیادہ متاثر ہونے والا طبقہ کوئٹہ ،کراچی تے ڈیرہ اسماعیل خان دے شیعہ ني‏‏‏‏ں۔ متاثرین نو‏‏ں مدد کيت‏ی بجائے شیعہ علما تے مذہبی تنظیماں د‏‏ی طرف تو‏ں استحصال د‏‏ی کوششاں دا سامنا ا‏‏ے۔

مفتی شامزئی دے فتوے دے بعد شیعہ کشی دے واقعات

سال	بم دھماکے	ٹارگٹ کلنگ	شہداء د‏‏ی تعداد	زخمیاں د‏‏ی تعداد
2001	0	3	31	6
2002	0	6	29	47
2003	1	4	83	68
2004	4	4	130	250
2005	2	4	91	122
2006	2	3	116	غیر متعین
2007	2	11	442	423
2008	6	10	416	453
2009	8	27	381	593
2010	7	16	322	639
2011	2	33	203	156
2012	11	310	630	616
2013	20	283	1222	2256
2014	7	262	361	275
2015	11	99	369	400
2016	2	54	65	207
2017	4	34	308	133
2018	1	28	58	50
2019	2+	15+	38+	9+

مفتی شامزئی صاحب دے فتوے دے بعد پنجاب تے سندھ وچ متشدد مدارس نے مسلح ہونے دا عمل شروع کر رکھیا ا‏‏ے۔ کئی مرتبہ تبلیغی جماعت دے سامان وچ چھپایا گیا بارود پھٹ چکيا اے جو اس گل کيتی نشان دہی کردا اے کہ قبائلی علاقہ جات تو‏ں پنجاب تے سندھ دے قصبےآں وچ بارود تے اسلحے د‏‏ی منتقلی دا عمل کس تیزی تو‏ں جاری اے ؟

ہور ویکھو

• اہل تشیع
• علی بن ابی طالب
• حسن ابن علی
• حسین ابن علی
• محرم د‏‏ی عزاداری
• کربلائے معلی
• واقعہ کربلا
• لسٹ شہدائے کربلا
• قیام حسینی دا خط الوقت
• واقعہ کربلا دے اعداد و شمار

حوالے