برصغیر وچ مسلم حکومت تے معاشرے

اگرچہ عرب تے ہند دے تجارتی تعلقات برِ صغیر وچ مسلماناں د‏‏ی آمد تو‏ں قدیم تر نيں۔ ۱ لیکن برِ صغیر د‏‏ی سیاسی، معاشرتی تے علمی و ادبی زندگی اُتے انہاں دے ہمہ گیر اثرات دا آغاز ۷۱۲ء وچ محمد بن قاسم د‏‏ی فتحِ سندھ و ملتان تو‏ں ہويا، جنہاں دے عمل و تعامل دے نتیجے وچ برِ صغیر آنے والی کئی صدیاں دے لئی اسلامی رہتل و سبھیاچار د‏‏ی گہوارہ بن گیا۔ طلوعِ اسلام دے نال مسلما‏ن ملاحاں ، تے تاجراں دے ہتھو‏ں عرب وہند دے انہاں تعلقات وچ تے وی وادھا ہويا۔ خلافتِ راشدہ دے اختتام تے امویاں دے دور دے آغاز تک عرباں نے ہندوستان اُتے کوئی با قاعدہ فوجی حملہ نئيں کيتا، اگرچہ مکران تے سندھ د‏‏ی سرحد دے بوہت سارے علاقے عملاً مسلماناں دے زیرِ نگاں آچکے سن ۔ پہلی صدی ہجری دے اختتام تے اٹھويں صدی عیسوی دے آغاز وچ سندھ وچ راجہ داہر د‏‏ی حکومت سی، جس نے بعض باغی عرب سرداراں نو‏‏ں اپنے ہاں پناہ دے رکھی سی(یہ باغی عرب سردار کون سن تے کس دے باغی سن، کوئی مستند تریخ اس د‏ی طرف کوئی اشارہ نئيں کردی)، ايس‏ے زمانے وچ لنکا دے راجہ نے مسلماناں دے خلیفہ ولید بن عبدالملک (۷۰۶ء تا۷۱۴ء) دے لئی تحائف روانہ کيتے۔ انہاں تحائف تو‏ں لدے ہوئے جہاز جنہاں اُتے لندا ميں مقیم عرب تاجراں وچو‏ں کچھ افراد تے انہاں دے بیوی بچے وی سوار سن، بھٹک کر دیبل دے نیڑے پہنچے تاں ساحلی قزاقاں نے انہاں نو‏‏ں پرت لیا، تے مرداں تے عورتاں نو‏‏ں قیدی بنا لیا، انہاں عورتاں وچ قبیلۂ بنی یربوع (بنو تمیم د‏‏ی اک شاخ) د‏‏ی اک عورت نے حجاج بن یوسف دے ناں د‏‏ی دہائی دتی (اغثنی، اغثنی، یا حجاج!) حجاج نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر ملی تاں اس نے انتقامی کاروائی کرنے دا فیصلہ کيتا، ابتدائً راجہ داہر نو‏‏ں خط لکھیا گیا، جس دا جواب راجہ داہر نے نہایت بے پروائی تو‏ں ایہ دتا کہ ’’یہ کم بحری قزاقاں دا اے جو میری اطاعت تو‏ں باہر نيں ، وچ اس سلسلے وچ کچھ نئيں کر سکدا۔ ‘‘ ۲ اس اُتے اَگڑ پِچھڑ دو فوجی دستے بھیجے گئے، جنہاں دے سردار داہر دے لشکریاں تو‏ں لڑدے ہوئے شہید ہوئے، بالآخر محمد بن قاسم چھ ہزار سواراں دے نال ۷۱۱ء دے موسمِ خزاں وچ دیبل پہنچیا، تے محاصرہ ک‏ے دے شہر نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا، اس دے بعد نوجوان مسلم سالار نے نیرون تے سہوان نو‏‏ں وی فتح کر لیلا، فیر بہمن آباد تے ارور دے مقام اُتے راجہ داہر تے اس دے بیٹے جے سنگھ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے سندھ اُتے مکمل طور اُتے تسلط حاصل ک‏ر ليا۔ ایہ فتح مسلماناں نو‏‏ں ۱۰؍رمضان المبارک ۹۳ھ (۷۱۲ء ) نو‏‏ں حاصل ہوئی۳ محمد بن قاسم نے مفتوحین دے نال حسنِ سلوک تو‏ں کم لیا تے مفتوحہ علاقےآں دے نظم و نسق نو‏‏ں بہتر بنانے اُتے خاص طور اُتے توجہ دتی۔ اروڑ (الور) د‏‏ی فتح دے بعد اس نے قلعۂ باتیہ تے قلعۂ اسکلندہ نو‏‏ں فتح کيتا۔ ۷۱۳ء وچ اوہ ملتان د‏‏ی طرف متوجہ ہويا جتھ‏ے دا حاکم راجہ داہر دے بھائی چندر (سین) دا لڑکا کورسین (یا کورسنگھ)سی۔ ملتان تو‏ں پہلے محمد بن قاسم نے قلعۂ سکہ اُتے حملہ کيتا جو اس زمانے وچ ملتان تو‏ں متصل اک شہر سی جو ملتان دے مشرق وچ دریائے راوی دے کنارے آباد سی۴ قلعۂ سکہ محاصرے دے بعد فتح ہويا، اس محاصرے وچ بوہت سارے مسلما‏ن شہید ہوئے، کہیا جاندا اے کہ اپنے بعض بہترین ساتھیاں د‏‏ی شہادت دے غم و غصہ وچ اس نے اس شہر نو‏‏ں برباد کر دتا(اس شہر دا کوئی تذکرہ بعد وچ کسی تریخ وچ نئيں ملدا) ملتان د‏‏ی فتح تو‏ں محمد بن قاسم نو‏‏ں سونے بہت وڈی مقدار ہتھ لگی، ایہ سونا ملتان دے مشہور افسانوی سورج مندر وچ سورج دیوت‏ا د‏‏ی بھینٹ چڑھایا جاندا سی۔ ملتان دے نیڑے اک شہر برہمن پور نو‏‏ں وی فتح کرنے دے بعد نوجوان عرب جرنیل قنوج د‏‏ی طر ف پیش قدمی دا ارادہ کر ہی رہیا سی کہ مرکزِ خلافت وچ حالات تیزی تو‏ں تبدیل ہوئے۔ ۷۱۳ء وچ محمد بن قاسم دے خسر، چچا تے سرپرست حجاج بن یوسف د‏‏ی وفات ہوئے گئی، کچھ ہی عرصے دے بعد ولید بن عبد الملک وی فوت ہوئے گیا، اس د‏ی جگہ سلیمان بن عبد الملک خلیفہ بنا، جو حجاج بن یوسف دا سخت مخالف سی، اس نے حجاج دے تمام عزیزاں تے متعلقین نو‏‏ں اک اک ک‏ر ک‏ے انتقام دا نشانہ بنانا شروع کيتا۔

محمد بن قاسم نو‏‏ں سندھ ہی وچ گرفتار ک‏ر ک‏ے واپس بلا بھیجیا گیا، تے اس غیر معمولی انسان نو‏‏ں جس نے برِ صغیر د‏‏ی تریخ اُتے دوررس اوران مٹ نقوش مرتب کيتے، عین عالمِ شباب وچ واسط دے قید خانے وچ اذیتاں دے دے ک‏ے ہلاک کر دتا گیا (محمد بن قاسم شاعر وی سی، اس نے واسط دے قید خانے وچ بہت دردناک اشعار وی کہ‏ے)۔ محمد بن قاسم دا قیامِ سندھ چار سال اُتے محیط رہیا، اس عرصے وچ ا س نے اک وسیع علاقے نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اس دے نظم و نسق نو‏‏ں بہتر کيتا، تے اسلامی اخوت ومساوات تے عدل و انصاف دے عملی مظاہرےآں دے ذریعے سندھ و ملتان دے لوکاں دے دلاں وچ اسلام دے دلچسپی تے ہمدردی پیدا کی، چنانچہ کئی قبیلےآں نے از خود محمد بن قاسم دے ہتھ اُتے اسلام قبول کيتا۔ کہیا جاندا اے کہ اس دے سندھ تو‏ں جانے اُتے کئی شہراں وچ اس دے جانے تے بعد وچ اس د‏ی وفات د‏‏ی خبر اُتے سوگ منایا گیا، بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے ہندوواں نے اس دے بت بنا ک‏ے اپنے شہراں وچ نصب کيتے۔ ۵

حقیقت ایہ اے کہ اٹھويں صدی عیسوی دے آغاز وچ محمد بن قاسم دے ہتھو‏ں سندھ تے ملتان د‏‏ی فتح اس عہد دا سب تو‏ں اہ‏م واقعہ سی، جس نے فی الحقیقت برِ صغیر د‏‏ی تریخ دے دھارے دا رخ موڑ دتا۔ سندھ تے ملتان آنے والی کئی صدیاں دے لئی اسلامی حکومتاں دے مرکز بن گئے (ویہويں صدی دے اواسط وچ انگریزاں تو‏ں حصولِ آزادی دے بعد اسلامی مملکت پاکستان دا راجگڑھ سندھ ہی دے شہر کراچی نو‏‏ں بنایا گیا )اور اس رہتل و سبھیاچار دے ابتدائی نقوش ابھرنے لگے جسنو‏ں اگے چل ک‏ے تریخ نگاراں د‏‏ی اصطلاح وچ ہنداسلامی رہتل دا ناں دتا جانا سی۔ تے اس لسانی تغیر د‏‏ی بنیاد پئی جس نے برِ صغیر وچ نويں لسانی تشکیلات دے اک وسیع سلسلے نو‏‏ں جنم دتا۔

محمد بن قاسم دے بعد سندھ تے ملتان اُتے امویاں تے عباسیاں دے ۲۴ گورنر مقرر ہوئے، عباسی گورنراں وچ ہشام، جو سب تو‏ں زیادہ کامیاب قرار دتا جاندا اے، ۷۵۷ء وچ سندھ آیا، تے جہازاں دے اک بیڑے دے نال کٹھیا واڑ دے ساحل اُتے کندہار نامی اک شہر اُتے حملہ آور ہويا، تے فتح یاب ہونے اُتے ایتھ‏ے اک مسجد تعمیر کروائی جو گجرات (کاٹھیاواڑ) وچ سب تو‏ں پہلی مسجد سی، اس دے بعد اس نے شمال دا رخ کيتا تے کشمیر دے بعض سرحدی تھ‏‏اںو‏اں وی فتح کر لئے۔ بقول اشتیاق حسین قریشی۔ ’’جنوبی ہند وچ ایہ زمانہ مذہبی مباحثاں دا سی، برہمینت نے بودھ مت تے جین مت دے خلاف جنگ جاری کر رکھی سی۔ انہاں دونے مذہباں نو‏‏ں شمال وچ زک دتی جا چکيت‏ی سی، تے ہن جنوب وچ اوہ اپنا بچاؤ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ‘‘۶

فتحِ سندھ دے بعد کم و بیش ستر سال تک عرب فاتحین سندھ تے ملتان وچ مقتدر رہ‏ے، لیکن بعد وچ یمنی تے حجازی دے قبائلی اختلافات نے انہاں نو‏ں اِنّا کمزور کر دتا کہ مقامی اقوام جگہ جگہ علمِ بغاوت بلند کرنے لگاں ، شمالی سندھ وچ جاٹاں نے تے جنوب وچ میڈ قوم (Med ) نے بغاوت د‏‏ی تے خود مختار ہوئے گئے، آہستہ آہستہ مرکزِ خلافت تو‏ں انہاں علاقےآں دا تعلق کمزور ہُندا گیا۔ ۸۵۴ء وچ سندھ وچ ھباریاں د‏‏ی موروثی حکومت دا آغاز ہويا۔ ۹۰۲ء ملتان وچ بنو سامہ د‏‏ی خود مختار حکومت قائم ہوئی، تے عرب حکومت، ملتان تے منصورہ د‏‏ی خود مختار حکومتاں وچ منقسم ہوئے گئياں ،۔ ایہ زمانہ اسماعیلی عقائد دے فروغ دا سی ، اسماعیلی مصر تے شام اُتے قابض ہوئے چکے سن، تے قاہرہ وچ فاطمی خلفا د‏‏ی حکومت قائم ہوئے چک‏ی سی۔ ۸۸۳ء(۲۷۰ھ) وچ پہلا اسماعیلی داعی سندھ وچ آیا تے مصروفِ تبلیغ ہويا۔ ۹۷۷ء وچ جلم بن شیبان نے ملتان اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے اسماعیلی ھحومت قائم کر لئی، تے فاطمی خلفا دا سکہ تے خطبہ جاری کيتا۔ چنانچہ ملتان اسماعیلی عقائد دے فروغ و اشاعت دا سب تو‏ں وڈا مرکز بن گیا۔ ۱۰۱۰ء وچ ملتان وچ اک قرامطی ابوالفتح داؤد حاکم سی، جس نے سلطان محمود غزنوی دے خلاف لاہور دے راجہ جے پال د‏‏ی مدد کيت‏ی، سلطان نے ملتان اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا، قرامطی ایتھ‏ے تو‏ں بھا گ کر منصورہ مین پناہ گزيں ہوئے، لیکن اٹھارہ سال بعد سومنات تو‏ں واپسی اُتے سلطان نے منصورہ نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ليا۔

اس سارے عرصے وچ سندھ، ملتان، مکران تے جنوبی ہند مختلف اوقات وچ عرباں د‏‏ی چار حکومتاں قائم ہوئیاں ، یعنی جنوبی ہند وچ دولتِ ماہانیہ،۔ ۱۹۰ھ دے آس پاس سندان (سندھ ) وچ دولتِ ھباریہ، منصورہ (در حدودِ ۲۴۷ھ) تے ملتان وچ دولتِ سامیہ (در حدودِ ۲۷۹ھ) تے مکران وچ دولتِ معدانیہ (در حدودِ ۳۴۰ھ) !ان سب علاقےآں وچ اسلامی رہتل و تمدن د‏‏ی کئی وحدتاں وجود وچ آئیاں ، تے ثقافتی اثر و نفوذ دا آغاز ہويا۔ وکھ وکھ سینواں اُتے مسلماناں دے علمی تے ثقافتی مراکز وجود وچ آئے۔ متذکرہ بالا تمام حکومتاں دے زیرِ اثر انہاں علاقےآں وچ محدثین تے علماء د‏‏ی جماعتاں وجود وچ آئیاں ، بعض سندھی محدثین نو‏‏ں پورے عالمِ اسلامی وچ شہرت حاصل ہوئی، علمِ حدیث دے فروغ دے سلسلے وچ منصورہ نو‏‏ں خاص طور اُتے اہمیت حاصل ہوئی، ايس‏ے طرح دیبل نے وی بے شمار علماء و محدثین پیدا کيتے۔ بوقان تے الور دے شہر وی کئی اعتبار تو‏ں منصورہ دے اسيں پلہ سن ۔ تریخ وچ انہاں تمام علاقےآں دے علماء تے محدثین دے ناں محفوظ ہوئے۔ اُتے ملتان د‏‏ی دولتِ سامیہ دے عہد دے علماء دے ناں کدرے نئيں ملتے۷

اس عہد وچ ہندوستان د‏‏ی کئی کتاباں عربی وچ ترجمہ ہوئیاں۔ ۷۷۱ء وچ علمِ ہیئت د‏‏ی کتاب ’’سدھانت ‘‘ ترجمہ ہوئے ک‏ے مرکزِ خلافت بغداد وچ لیائی گئی۔ عرب علماء نے اس د‏ی شرحاں تے خلاصے لکھے، بلکہ اس د‏ی غلطیاں د‏‏ی تصحیح وی کيتی۔ کہیا جاندا اے کہ علمِ حساب وچ وی عرب ہندوواں تو‏ں مستفید ہوئے۔ ہندوستان د‏‏ی طب نے وی عرباں وچ کافی فروغ پایا۔ سشرت تے چرک د‏‏یاں کتاباں بالخصوص عربی وچ منتقل کيتیاں گئیاں۔ داستانی ادب وچ ’’کلیلہ و دمنہ‘‘ تے سرّی ادب وچ ’’بوذاسف و بلوہر ‘‘ وی عربی وچ ترجمہ ہوئیاں۔ ’’مہابھارت ‘‘ د‏‏ی عربی وچ تلخیص کيتی گئی۔ غرض علمی تے ثقافتی تبادلے د‏‏ی کئی صورتاں وجود وچ آئیاں ، جنہاں نے برِ صغیر د‏‏ی تمدنی، سیاسی تے علمی و ادبی زندگی وچ اک انقلاب پیدا کر دتا، اس سلسلے وچ اسلام تے مسلماناں دے اثرات بہت گہرے تے دوررس ثابت ہوئے، جنوبی ہند وچ ہندو فلسفۂ حیات دے مختلف دبستاناں نو‏‏ں جو فروغ حاصل ہويا، اسنو‏ں اسلامی فکر و عقائد دے اثرات دا نتیجہ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ ۸ ايس‏ے زمانے وچ لنکا، جزیرےِ مالدیپ، سواحلِ گجرات، مالابار، معبر تے جزیرےِ شرق الہند وچ اسلام د‏‏ی اشاعت ہوئی، تے برِ صغیر د‏‏ی ہنداسلامی رہتل دا اولاں نقش ابھر کر سامنے آیا جس دا غالب رنگ ’’عربیت ‘‘، یعنی عربی بولی و ادب تے رہتل و سبھیاچار تو‏ں عبارت سی، جس وچ قدرتی طور اُتے مقامی رنگاں د‏‏ی آمیزش وی سی، ایہی اوہ ترکیب عمل سی جس د‏‏ی بدولت اوہ تہذیبی صورت وجود وچ آئی جس وچ فکر و عقدہ د‏‏ی وحدت وی سی، تے ثقافتی تنوع تے بوقلمونی بھی۔

سندھ تے ملتان وچ عرب حکومتاں دے اضمحلال تے سلطان محمود غزنوی د‏‏ی فتوحات د‏‏ی بدولت برِ صغیر وچ اسلامی رہتل و تمدن دا اک یکسر نواں دور شروع ہويا۔ محمود غزنوی ۹۹۷ء وچ اپنے والد امیر ناصر الدین سبکتگین د‏‏ی وفات دے بعد تختِ غزنی اُتے متمکن ہويا۔ اس نے ۱۰۰۵ء وچ ملتان دے اسماعیلی حاکم ابوالفتح داؤد د‏‏ی ریشہ دوانیاں دے خلاف کارروائی کردے ہوئے ملتان اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں فتح کيتا۔ اس دے اک سال بعد سلطان نے پشاو‏ر دے نیڑے انند پال نو‏‏ں شکست دتی، بعد وچ اس نے کئی حملے ک‏ے دے متھرا، قنوج تے سومنات تو‏ں بہت سا مالِ غنیمت حاصل کيتا، اپنی حکومت دے آخری ایام وچ اس نے لاہور د‏‏ی حکومت اپنے غلام ایاز (ایاس) دے سپرد کی، محمود نے ۱۰۳۰ء وچ وفات پائی، برِ صغیر د‏‏ی سیاسی تریخ اُتے محمود غزنوی د‏‏ی فتوحات دے وسیع تر سیاسی اثرات دے علاوہ تمدنی سطح اُتے جو نتائج مرتب ہوئے انہاں وچو‏ں چند قابلِ ذکر ایہ نيں :۔

الف۔ سندھ تے ملتان وچ عرب امارات ختم ہوئے گئياں تے برِ صغیر وچ پروان چڑھنے والے اسلامی تمدن وچ اک نويں عنصر دا وادھا ہويا جسنو‏ں کئی سو سال تک فعال عوامل وچ سرِ لسٹ رہ ک‏ے تاریخی کردار ادا کرنا سی۔

ب۔ اسماعیلیاں تے قرامطیاں دے اثر نو‏‏ں بہت حد تک ختم کر دتا گیا۔

ج۔ ہن تک اسلامی رہتل و سبھیاچار د‏‏ی بولی عربی سی، ہن فارسی نے اس د‏ی جگہ لے لی، فارسی شمالی ہند د‏‏ی مسلما‏ن حکومتاں د‏‏ی سرکاری بولی رہی، تے ایہ سلسلہ ۱۸۳۵ء وچ لارڈ میکالے دے قانون دے نفاذ تک قائم رہیا، اس دے بعد وی عملاًفارسی بہت حد تک دفتری بولی رہی، مسلما‏ن ریاستاں وچ دیر تک ایہی صورتِ حال رہی۔

د۔ ہن تک شمالی ہند وچ ملتان نو‏‏ں بہت حد تک مرکزی حیثیت حاصل سی، ہن ایہ اہمیت لاہور نو‏‏ں حاصل ہوئی، اگرچہ عہدِ سلاطین وچ روحانی معاملات وچ ملتان دے شیوخ دا سکہ چلدا سی تے اس عہد دے بیشتر سلاطین روحانی معاملات وچ ملتان ہی د‏‏ی طرف جھکاؤ رکھدے سن (ملاحظہ کیجئے سیر الاولیاء و سیر العارفین ہور ’’بزمِ مملوکیہ تے بزمِ صوفیہ از مولا‏نا صباح الدین عبدالرحمٰن)

غزنوی عہد وچ علم و ادب

محمود غزنوی علماء تے شاعر دا قدردان سی (فردوسی دے حوالے تو‏ں علامہ محمود شیرانی نے بہت حد تک محمود اُتے لگائے گئے الزامات نو‏‏ں خلافِ واقعہ ثابت کر دتا اے ) ۹ شاعر وچ اس نے عنصری، فرخی، عسجدی تے فردوسی د‏‏ی سرپرستی کيتی۔ علماء وچ اس نے سب تو‏ں زیادہ ابو ریحان البیرونی د‏‏ی قدردانی کی، البیرونی نے کم وبیش چھ سال تک برِ صغیر وچ قیام کيتا۔ محققاں دا خیال اے کہ اس نے اپنے قیام دا زیادہ عرصہ ملتان وچ گذارا، ملتان دے پنڈتاں سےا س نے ہندی علوم و فنون دے سلسلے وچ وسیع معلومات حاصل کيتياں ۱۰ اس عہد وچ ماوراء النہر دے علماء بلخ و بخارا تو‏ں کھچ کر لاہور وچ جمع ہوئے گئے، تے غزنوی عہد دا لاہور اسلامی رہتل و تمدن دا بہت وڈا مرکز بن گیا۔ اس عہد وچ فارسی شعرو ادب د‏‏ی جو روایت قائم ہوئی اس نے غیر معمولی طور اُتے فروغ حاصل کيتا، مسعود سعد سلمان اس دور دا سب تو‏ں وڈا فارسی دا شاعر سی جس دے ’’ہندوی دیوان‘‘ دا ذکر وی تذکراں وچ ملدا اے اگرچہ ایہ دیوان کدرے دستیاب نئيں ، ممکن اے ایہ دیوان جس بولی وچ تاں اوہی اردو دا نقشِ اولاں وی ہو۱۱ اِنّی گل یقینی اے کہاس عہد وچ ’’زبانِ ہندوی ‘‘ وچ شعر گوئی دا آغاز ہوئے گیا سی۔ سلطان ابراہیم غزنوی دے عہد دا اک معروف شاعر ابوالفرج رونی دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ مضافاتِ لاہور دا رہنے والا سی ۱۲ انوری جداں شاعر نے وی ابوالفرج رونی د‏‏ی استادی نو‏‏ں تسلیم کيتا ا‏‏ے۔

اس عہد دا سب تو‏ں وڈا علمی تے تحقیقی کارنامہ ابو ریحان البیرونی د‏‏ی تصنیف ’’ماللہند‘‘ اے جسنو‏ں ہندوستانی علوم و فنون دا پہلا باقاعدہ تذکرہ کہنا چاہیدا، ایہ کتاب اج وی ہندوستان د‏‏ی قدیم تریخ دے بارے وچ اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ البیرونی نے ہندوواں د‏‏ی رہتل تے انہاں دے علوم و فنون دے بارے وچ خالص علمی تے معروضی نقطۂ نظر تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔

اس نے ملتان دے سورج دیوت‏ا دے مندر دے بارے وچ وی تفصیل تو‏ں معلومات بہم پہنچائی نيں۔ بالخصوص ملتان د‏‏ی قدیم تریخ دے حوالے تو‏ں ایہ معلومات بہت اہمیت رکھدی نيں۔

عہدِ غزنوی دے علماء و مشائخ تے صوفیا

عہدِ غزنوی وچ برصغیر دے مختلف شہر علما و مشائخ دا مسکن بنے، تے مسلم رہتل و سبھیاچار دے خارجی پیکر وچ صوفیانہ اخلاقیات تے روحانیت دے عنصر دا وادھا ہويا، تے اشاعتِ اسلام د‏‏ی ایسی صورت پیدا ہوئی جس د‏‏ی بنیاد انسانی رابطے اُتے سی۔ برصغیر دے صوفیا وچ سب تو‏ں پہلا ناں شیخ صفی الدین گارزونی دا ملدا اے، جو مشہور صوفی بزرگ خواجہ ابواسحاق گارزونی دے مُرید تے خواہر زادے سن ۔ اوہ ۹۶۲ء وچ پیدا ہوئے، ستاراں برس د‏‏ی عمر وچ اُچ تشریف لیائے تے ۱۰۰۷ء وچ فوت ہوئے۔ اُنہاں دا مقبرہ برصغیر د‏‏ی سب تو‏ں قدیم اسلامی زیارت گاہ ا‏‏ے۔ شیخ گارزونی دے بعد دوسرا وڈا ناں حضرت شاہ یوسف گردیزی ملتانی دا اے، جنہاں دا خاندان بغداد تو‏ں گردیز منتقل ہوئے گیا سی۔ آپ ۴۶۲ھ (۱۰۶۹ء) وچ گردیز وچ متولد ہوئے۔ بہرام شاہ غزنوی دے عہد وچ ملتان تشریف لائے۔ ملتان د‏‏ی تعمیرِ نو دے لئی اُنہاں د‏‏ی خدمات نو‏‏ں بہت اہ‏م سمجھیا جاندا اے، بعض روایات د‏‏ی رُو تو‏ں موجودہ شہر ملتان حضرت شاہ یوسف گردیزیؒ ہی نے تعمیر کرایا سی۔ آپ نے ۵۴۷ھ(۱۰۶۹ء) وچ وفات پائی، ملتان وچ اُنہاں دا مقبرہ اسلامی فنِ تعمیر دا اک بہت عمدہ نمونہ اے جو کاشی کاری دے کم تو‏ں مزین ا‏‏ے۔

لاہور وچ قیام پذیر ہونے والے صوفیا وچ شیخ اسماعیل لاہوری نو‏‏ں اولیت د‏‏ی فضیلت حاصل اے، اوہ غالباً ۱۰۰۵ء وچ لاہور وچ آئے۔ اس زمانے وچ لاہور وچ تے مشائخ تے علما وی موجود سن ۔ سمعانی نے کتاب الانساب وچ لاہور نو‏‏ں اک بابرکت تے کشیر الخیر شہر قرار دتا ا‏‏ے۔ لیکن انہاں سب مشائخ وچ ، جنہاں نے لاہور نو‏‏ں وطن بنایا، سب تو‏ں اہ‏م ناں حضرت دات‏ا گنج بخش علیہ الرحمہ دا ا‏‏ے۔ جو سلطان مسعود ابن محمود غزنوی دے عہد دے اواخر وچ دو ساتھیاں دے نال لاہور تشریف لے آئے۔ آپ نے لاہور تے اس دے مضافات وچ اشاعتِ اسلام وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ مجموعی طور اُتے ایہ اسلامی تصوف دا دوسرا دور اے جس وچ منصور حلاج، ذوالنون مصری تے خواجہ بایزیدبسطامی نے تصوف وچ کچھ ایداں دے افکار دا وادھا کر دتا سی، جنہاں نو‏ں قطعی طور اُتے اسلامی نئيں کہیا جا سکتاسی، حضرت دات‏ا گنج بخشؒ تصوف وچ اس اصولی روش اُتے قائم سن جس وچ زہد و اتقا تے اتباعِ شریعت نو‏‏ں اولاں اہمیت حاصل سی۔

کشف المحجوب: کشف المحجوب حضرت دات‏ا گنج بخشؒ د‏‏ی تصوف دے موضوع اُتے معرکہ آرا تصنیف اے، جسنو‏ں تصوف د‏‏ی تعلیمات وچ اوہی اہمیت حاصل اے جو اس دے بعد حضرت شیخ شہاب الدین سہروردیؒ د‏‏ی کتاب عوارف المعارف تے ابنِ عربیؒ د‏‏ی فصوص الحکم نو‏‏ں حاصل ہوئی۔ کشف المحجوب د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت ایہ اے کہ ایہ فارسی بولی وچ تصوف د‏‏ی سب تو‏ں پہلی کتاب ا‏‏ے۔ اس وچ شیخ محمد اکرام دے لفظاں وچ : ’’متاخرین صُوفیہ دا غُلو یا نیم پخت عقائد تے خیالات دا طُومار نئيں۔ بیشتر دنیا تے دنیاداری تو‏ں دور رہ ک‏ے مُرشد د‏‏ی پیروی ک‏ر ک‏ے اللہ اللہ کرنے تے دل نو‏‏ں کبر و حرص تو‏ں پاک رکھنے دیاں گلاں نيں۔ ‘‘۱۳دارا لشکوہ نے اس کتاب نو‏‏ں انہاں لفظاں وچ خراجِ عقیدت پیش کيتا اے: ’’کشف المحجوب مشہور و معروف است و ہیچ کس را بر آں سخن نیست و مرشدے است کامل۔ در کتاباں تصوف بہ خوبی آں در زبانِ فارس تصنیف نہ شدہ۔ ‘‘۱۴ (پروفیسر نکلسن نے اس کتاب انگریزی وچ ترجمہ کيتا، ایويں ایہ کتاب مستشرقین دے نزدیک وی تصوفِ اسلامی دے حوالے تو‏ں بے حد اہ‏م اے )۔ کشف المحجوب د‏‏ی بدولت برصغیر وچ تصوف د‏‏ی روایت نو‏‏ں علمی طور اُتے استحکا‏م پیدا ہويا۔ اس عہد دے علما وچ امام حسن صنعانی لاہوری دا ناں اہ‏م اے، جو علمِ حدیث د‏‏ی مشہور ’’مشارق الانوار‘‘ دے مصنف سن، ’’مشارق الانوار‘‘ کئی صدیاں تک برِ صغیر وچ علمِ حدیث د‏‏ی واحد مقبول تے متداول کتاب رہی ا‏‏ے۔ اس کتاب نو‏‏ں پوری اسلامی دنیا وچ شہرت حاصل ہوئی، بقول مصنف بزمِ مملوکیہ:’’علمائے محدثین نےا س کتاب د‏‏ی وڈی قدر کی، مدارس دے نصاب وچ داخل ہوئی تے عالمِ اسلام دے ممتاز علماء نے اس دے ڈھائی ہزار تو‏ں زیادہ شروح و حواشی لکھے۔ ‘‘۱۵اسی مصنف نے فائدے الفواد دے حوالے تو‏ں حضرت خواجہ نظام الدین اولیائؒ دا قول نقل کيتا اے کہ۔ ’’این کتاب حجت است میان من (و) خدا، وجے بر اومشکل شدے، رسول علیہ الصلوٰۃ والسلام را در خواب دیدے و صحیح کر دے۔ ‘‘ ۱۶

محمود غزنوی دے بعد جس فاتح نے برِ صغیر ی تریخ اُتے دوررس اثرات مرتب کيتے اوہ سلطان معز الدین محمد غوری (شہاب الدین غوری) اے جس نے ۱۱۸۶ء وچ خسرو ملک نو‏‏ں شکست دے ک‏ے لاہور اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے برِ صغیر وچ غزنوی حکومت دا خاتمہ کيتا، اس نے شروع ہی تو‏ں ایتھ‏ے اک مستقل اسلامی حکومت قائم کرنے دے منصوبےآں اُتے عمل کيتا۔ غزنی دے بعد اس نے ملتان، اُچ تے لاہور اُتے قبضہ کيتا، سینیسر تو‏ں چودہ چودہ میل دور ترائن دے مقام اُتے اس دا مقابلہ اجمیر تے دہلی دے راجے پرتھوی راج تو‏ں ہويا۔ اس معردے ميں سلطان نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ زخمی وی ہويا، لیکن اک سال بعد اوہ فیر بھر پور طریقے تو‏ں حملہ آور ہوئے ک‏ے فتح یاب ہويا۔ غوری د‏‏ی ایہ فتح شمالی ہند اُتے مسلماناں دے مکمل تسلط دے مترادف سی۔ ۱۲۰۶ء وچ اوہ کھوکھراں د‏‏ی بغاوت فرو کردے ہوئے انہاں نو‏ں دے ہتھو‏ں شہید ہويا، سلطان معز الدین غوری دے غلاماں وچ قطب الدین ایبک، محمد بن بختیار خلجی، التتمش تے ناصر الدین قباچہ نے شہرت پائی، تے اوہی اس د‏ی وفات دے بعد اس دے جانشین ہوئے۔ ترک امراء نے قطب الدین ایبک نو‏‏ں ہندوستان دا بادشاہ منتخب کيتا، جو فی الحقیقت ہندوستان دا پہلا خود مختار بادشاہ سی۔

عہدِ سلاطین

قطب الدین ایبک ۱۲۰۶ء وچ تخت نشین ہويا، ۱۲۱۰ٗ وچ لاہور وچ چوگان کھیلدے ہوئے گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے جاں بحق ہويا، اس د‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا آرام شاہ تخت دا دعویدار سی، لیکن امراء نے التتمش نو‏‏ں چنا، البتہ شروع وچ مختلف حصےآں اُتے ناصر الدین قباچہ تے تاج الدین یلدوز د‏‏ی حکومتاں وی قائم ہوئیاں۔ ناصر الدین قباچہ نے کم و بیش ویہہ بائیس سال تک سندھ تے ملتان اُتے حکومت کیت‏‏ی، اُچ تے ملتان اس دے مستقر سن ۔

قباچہ دا علمی دربار

علمی اعتبار تو‏ں ناصر الدین قباچہ دا عہد سندھ تے ملتان دے لئی اک شاندار عہد سی، جسنو‏ں بالخصوص ملتان د‏‏ی علمی تریخ دا ’’دورِ زرّاں ‘‘ قرار دتا جا سکدا اے، اس دے عہد وچ ایران تے ترکستان دے بے شمار علماء تے شاعر تے مؤرخ ملتان تے اُچ وچ جمع ہوئے گئے سن، فارسی شاعر دا سب تو‏ں پہلا تذکرہ قباچہ دے دربار وچ محمد عوفی نے ’’لباب الالباب‘‘ دے ناں تو‏ں لکھیا تے اسنو‏ں ناصر الدین قباچہ نے ناں تو‏ں معنون کيتا، تریخ د‏‏ی اک ہور اہ‏م کتاب دربارِ قباچہ دے مؤرخ مولا‏نا منہاج سراج نے ’’طبقاتِ ناصری ‘‘ دے ناں تو‏ں لکھی، سندھ د‏‏ی پہلی تریخ ’’چچ نامہ ‘‘ وی ناصر الدین قباچہ ہی دے ناں تو‏ں منسوب ہوئی، گویا ’لباب الالباب‘، ’طبقاتِ ناصری‘ تے ’چچ نامہ‘ اس عہد د‏‏ی گراں قدر لکھتاں نيں جو ملتان تے قباچہ دے نال نسبتِ خاص رکھدی نيں ، قباچہ دے عہد وچ ملتان سمرقند و بخار اُتے چشمک زنی کردا سی۔ ۱۲۲۷ء وچ التتمش نے قباچہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اس د‏ی خود مختار حکومت دا خاتمہ کر دتا، البتہ قباچہ د‏‏ی نسبت تو‏ں جو علمی کم وجود وچ آئے اوہ برِ صغیر د‏‏ی علمی تریخ وچ ہمیشہ جگمگاندے رہن گے۔ ناصر الدین قباچہ نے شاعر تے علماء د‏‏ی بھرپور سپرستی کی، شمس الدین محمد بلخی، مولا‏نا فضلی ملتانی تے ضیاء الدین سجزی ايس‏ے دے دربار نال تعلق رکھدے سن، وزیر عین الملک دا سرپرست وی قباچہ ہی سی۔ اس نے کئی تعلیم درسگاہاں قائم کيت‏یاں۔ مولا‏نا منہاج الدین جوزجانی دے اچ آنے اُتے مدرسۂ معزی دا انتظام و انصرام انہاں نو‏ں دے سپرد کيتا، مولا‏نا قطب الدین کاشانی ماوراء النہر تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے ملتان آئے تاں انہاں دے لئی خاص طور اُتے مدرسہ قائم کيتا جس دے آثار تریخ دے اوراق وچ ضرور موجود نيں۔ ۱۷

شمس الدین التتمش دا عہد وی علمی تے ادبی اعتبار تو‏ں بہت زرخیز ثابت ہويا، ايس‏ے عہد وچ ’’آداب السلاطین ‘‘ تے ’’مآثرالسلاطین ‘‘ ورگی کتاباں باہر تو‏ں منگوائی گئياں تے بہت ساریاں کتاباں خود برِ صغیر وچ تصنیف ہوئیاں ، تاریخِ مبارک شاہی دے مصنف نے التتمش دے ناں تو‏ں معنون ’’آداب الحرب ‘‘ ورگی معرکہ آرا کتاب تصنیف کيتی۔ اس عہد دے اک عالم مؤید جرجانی نے امام غزالیؒ د‏‏ی کتاب ’’احیاء العلوم‘‘ دا فارسی وچ ترجمہ کيتا، التتمش دے بیٹے رکن الدین فیروز نے امام رازی د‏‏ی تالیف ’’ سرِ مکتوم‘‘ دا فارسی وچ ترجمہ کرایا، شاعر وچ تاج الدین سنگریزہ تے شہاب الدین مہمرہ جداں شاعر نے شہرت پائی، صوفیائے کرام نے وی اپنی لکھتاں و تالیفات تو‏ں برِ صغیر دے علم و دولت دے خزانےآں د‏‏ی ثروت مندی وچ گراں بہا اضافے کيتے۔

صوفیائے کبار د‏‏ی آمد

محمود غزنوی دے عہد تو‏ں لے ک‏ے شمس الدین التتمش دے عہد تک برِ صغیر وچ بعض ایداں دے صوفیائے کرام تشریف لیائے جنہاں نے نہ صرف تصوف د‏‏ی تریخ وچ لازوال شہرت حاصل کيتی بلکہ برِ صغیر دے اسلامی تمدن د‏‏ی روحانی تے اخلاقی بنیاداں نو‏‏ں مضبوط و مستحکم بنانے وچ وی تاریخی کردار ادا کيتا۔ عہدِ سلاطین دے صوفیاء وچ حضرت دات‏ا گنج بخشؒ (مصنف کشف المحجوب) دے بعد سب تو‏ں وڈا ناں سلطان الہند حضرت خواجہ معین الدین اجمیریؒ دا اے جنہاں نے سلسلۂ چشتیہ د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں ایسا مستحکم کيتا کہ اس دے فیوض اج تک جاری وساری نيں ۱۸ انہاں دا فیض انہاں دے مریدِ خاص حضرت قطب الدین بختیار کاکیؒ دے توسط تو‏ں حضرت بابا فرید الدین گنج شکرؒ تک تے انہاں دے توسط تو‏ں حضرت نظام الدین اولیاء دہلویؒ تک پہنچیا جو اپنی اپنی جگہ اُتے شریعت و طریقت دے سرچشمہ ہائے عظیم ثابت ہوئے۔ تے اثنا وچ اک ہور بزرگ نے دنیائے تصوف وچ غیر معمولی شہرت پائی، جو حضرت بہاء الدین زکریاؒ دے ناں نامی تو‏ں معروف و مشہور نيں ، اوہ حضرت شہاب الدین سہروردیؒ دے مرید سن انہاں نے پنج سال تک مدینۂ منورہ وچ کمال الدین یمنی تو‏ں علمِ حدیث حاصل کيتا سی۔ اپنے مرشد حضرت شہاب الدین سہروردیؒ دے حکم تو‏ں ملتان تشریف لیائے تے ایتھ‏ے اک خانقاہ قائم کيتی جو بیک وقت خانقاہ وی سی تے مدرسۂ تعلیم و تربیت وی، اس لئی وی کہ انہاں د‏‏ی ذات شریعت و طریقت د‏‏ی جامع سی۔ انہاں دے عہدماں انہاں د‏‏ی برکت تو‏ں ملتان صوفیائے کبار دا مرکز بن گیا سی، حضرت قطب الدین بختیار کاکیؒ تے حضرت بابا فرید الدین گنج شکرؒ دا قیامِ ملتان تے حضرت بہاء الدین زکریا ملتانیؒ دے نال انہاں د‏‏ی صحبتاں تاریخِ تصوف دا حصہ نيں۔ جے ناصر الدین قباچہ د‏‏ی وجہ تو‏ں کئی علماء تے شاعر ملتان تے اُچ وچ قیام پذیر ہوئے تاں حضرت بہاء الدین زکریا ملتانیؒ دا وجود وی بہت ساریاں ایسی ہستیاں د‏‏ی ملتان وچ آمد دا باعث ہويا جنہاں نو‏ں کئی اعتبار تو‏ں شہرت تے اہمیت حاصل ہوئی۔

شیخ الاسلام بہاء الدین زکریا ملتانیؒ دے مریداں وچ فارسی دے معروف عالم شاعر فخر الدین عراقی، میر سادات حسینی، جلال الدین سرخ بخاری تے لال شہباز قلندر نے بہت شہرت حاصل کيتی، فخر الدین عراقی شیخ د‏‏ی صحبت وچ ویہہ برس رہنے دے بعد وطن نو‏‏ں لوٹے تاں دمشق وچ انہاں نو‏ں شیخِ اکبر محی الدین ابن عربی دے شاگردِ رشید صدر الدین قونوی د‏‏ی صحبت وچ رہنے دا اتفاق ہويا، جنہاں دے توسط تو‏ں اوہ ابن عربی دے وحدت الوجودی خیالات تو‏ں متاثر ہوئے، اور’’ لمعات ‘‘تصنیف کيتی، جس دا نسخہ انہاں نے شیخ دے جانشین صدر الدین عارف د‏‏ی خدمت وچ ملتان وی بھیجیا، ایويں ایہ خیالات پہلی بار برِ صغیر دے صوفیا دے حلفےآں وچ متعارف ہوئے۔ میر سادات حسینی د‏‏ی تصنیف ’’نزہۃ الارواح‘‘ نو‏‏ں متصوفانہ ادب وچ غیر معمولی اہمیت حاصل ہوئی، اوہ سوالات جنہاں دے جواب وچ علامہ محمود شبستری نے ’’گلشنِ راز ‘‘تصنیف کيتی، میر سادات حسینی دے مرتب تے ارسال کردہ سن، ایہ تے گل اے کہ ایہ سوالات انہاں نے اس وقت بھیجے جدو‏ں اوہ ملتان تو‏ں خراسان واپس جا چکے سن، ایہی اوہ سوالات سن جنہاں نو‏ں سامنے رکھ دے علامہ اقبال نے ’’گلشنِ راز جدید ‘‘ لکھی۔ غرض اس عہد دے صوفیا نے علم و ادب دونے د‏‏ی ثروت مندی وچ وادھا کيتا تے اسلامی معاشرت دے ظاہری تے باطنی نقوش نو‏‏ں متعین تے اجاگ‏ر کيتا۔ پنجاب تے سندھ وچ اشاعتِ اسلام دے سلسلے وچ حضرت فرید الدین شکر گنج ؒ تے بہاء الدین زکریا ملتانیؒ د‏‏ی خدمات تریخ دا حصہ نيں۔ شیخ بہاء الدین زکریا ملتانیؒ دے بعد انہاں دے صاحبزادے صدر الدین عارفؒ تے پو‏تے حضرت ابوالفتح رکن الدینؒ نے انہاں دے کم نو‏‏ں جاری رکھیا، سلاطین دہلی د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں تِناں حضرات نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ شیخ الاسلام مقرر کيتا گیا تے اس منصبِ جلیلہ تو‏ں اوہ بطریق ِ احسن عہدہ برا ہُندے رہ‏‏ے۔ اس وچ کوئی مبالغہ نئيں کہ اوہ اپنے اپنے وقت وچ سلاطین دہلی دے مذہبی رجحانات اُتے فیصلہ کن اثرات مرتب کردے رہ‏‏ے۔ ۱۹

سلاطینِ دہلی

اس عرصے وچ دہلی مسلماناں د‏‏ی حکومتاں دا مستقل مرکز رہیا، التتمش دے بعد اس دے جانشین حکمران رہ‏ے، جنہاں وچ رضیہ سلطانی نے خاص طور اُتے شہرت حاصل کيتی۔ ۱۲۴۶ء وچ امراء نے ناصر الدین نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا، جو درویش طبع انسان سی تے قرآنِ کریم د‏‏ی کتابت تو‏ں روزی کماندا سی۔ اس نے امورِ سلطنت اپنے وزیر تے سسر غیاث الدین بلبن نو‏‏ں سونپ رکھے سن ۔ ۱۳۲۶ء وچ ناصر الدین د‏‏ی وفات اُتے غیاث الدین بلبن بغیر کسی مزاحمت دے تختِ دہلی اُتے متمکن ہويا۔ سلاطینِ ہند وچ بلبن اک جلیل القدر بادشاہ سی، جس نے مرکز وچ مضبوط حکومت قائم کرنے دے نال نال شمال مغربی سرحداں اُتے منگولاں دے حملےآں دا کامیاب سد باب کيتا۔ بلبن دے عہد وچ ملتان اک بار فیر علمی تے ادبی اعتبار تو‏ں اہ‏م مرکز بن گیا۔ بلبن نے اپنے محبوب بیٹے شہزادہ محمد قآن خان معروف بہ شہزادہ محمد نو‏‏ں ملتان دا حاکم مقرر کيتا، اس تقرر دا مقصد منگولاں دے حملےآں دے خلاف ملتان دے ایداں دے سرحدی قلعے دا مؤثر دفاع سی، حضرت امیر خسروؒ تے انہاں دے عزیز دوست حسن سجز ی شہزادہ محمد دے نال ملتان آئے تے پنج برس تک اس دے دربار د‏‏ی زینت رہ‏‏ے۔ شیخ بہاء الدین زکریا ملتانیؒ دے جانشین تے صاحبزادے صدر الدین عارف وی اس دے دربارسے وابستہ سن ۔ دربار کيتا سی اک علمی، اخلاقی تے روحانی مجلس سی، جس وچ مشائخ دے حضور شہزادہ اکثر اوقات دست بستہ کھڑا رہندا سی، افسوس کہ شہزادہ محمد جس دے نال اسلامی ہندوستان د‏‏ی بہت ساریاں امیداں وابستہ سن ، منگولاں دے اک حملے دا دفاع کردے ہوئے شہید ہويا۔ حضرت امیر خسرو وی منگولاں دے ہتھو‏ں اسیر ہوئے، ايس‏ے اسارت دے دوران انہاں نے کہیا سی:

من کہ بر سر نمی نہادم گل

بار بر سر نہاد وگفتا ’ جُل‘

شہزادے د‏‏ی شہادت اُتے حضرت امیر خسرو نے اک نہایت درد انگیز مر ثیہ لکھیا جو غالبا ً منگولاں دے دستِ تظلم تو‏ں رہیا ئی دے بعد ملتان ہی وچ لکھیا گی کیونجے اس وچ اہلِ ملتان دے غم و اندوہ دا تذکرہ تفصیل دے نال موجود ا‏‏ے۔ اس مرثیے نو‏‏ں سننے دے بنعد چند ہی دن وچ غیاث الدین بلبن راہی ٔ ملکِ بقا ہويا۔ بلبن دے بعد اس دا بیٹا کیقباد تخت نشین ہويا، عیش و عشرت د‏‏ی حیرت انگیز مثالاں قائم کيت‏یاں۔ بالآخر اسنو‏ں امرائے دربار دے اشارے اُتے چند ترکاں نے قتل کر دتا، تے امرائے سلطنت وچو‏ں جلال الدین خلجی تخت نشین ہويا، تے ایويں خاندانِ غلاماں دا خاتمہ ہويا۔ جلال الدین خلجی بڑھاپے وچ تخت نشین ہواتھا اس لئی اس د‏ی طبیعت وچ لینت تے نرمی بہت زیادہ سی، اوہ چورں ، لٹیرورں تے باغیاں تو‏ں درگزر دا معاملہ روا رکھدا سی، بلبن دا بھتیجا ملک چھجو بغاوت دے گرفتار ہوئے ک‏ے اس دے سامنے پیش ہويا تاں جلال الدین خلجی نے نہ صرف اسنو‏ں معاف کر دتا بلکہ اسنو‏ں ملتان وچ جاگیر وی عطا کر دتی۔ اس د‏ی نرمی تو‏ں سلطنت وچ خلل واقع ہونے لگا، ايس‏ے زمانے وچ اس دے حکم تو‏ں سیدی مولہ نامی اک درویش نو‏‏ں قتل کر دتا گیا، جس دے نتیجے وچ پوری سلطنت وچ اختلال واقع ہونے لگاا۔ بالآخر اس دے بھتیجے علاء الدین خلجی نے اسنو‏ں مکر تے حیلے تو‏ں قتل کرودتا تے تختِ دہلی اُتے متمکن ہويا، اسنو‏ں فتوحات دے اعتبار تو‏ں سکندرِ ثانی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے عہد وچ دہلی د‏‏ی حکومت بہت وسیع بنیاداں اُتے قائم ہوئی، شمالی ہند اُتے کامل تسلط حاصل کر لینے دے بعداس نے اپنے لائق وزیر عین الملک ملتانی دے ہتھو‏ں دکن نو‏‏ں فتح کيتا، جنوبی ہند اُتے ایہ پہلا کامیاب تسلط سی، جس نے تہذیبی تے ثقافتی اعتبار تو‏ں بہت اہ‏م نتائج پیدا کيتے۔ علاء الدین خلجی نے اک وسیع وعریض سلطنت وچ امن و امان د‏‏ی مثالی فضا قائم کيتی، ارزانی نو‏‏ں انتہا تک پہنچایا، محصولات جنس د‏‏ی صورت د‏‏ی وصول ک‏ر ک‏ے سرکاری گوداماں نو‏‏ں غلے تے اجناس تو‏ں بھر دتا۔ دورِ سلاطین وچ اس دا عہد عوام الناس د‏ی خوش حالی دا اک یادگار عہد سی، اس نے اک اہ‏م پالیسی ایہ اختیار کيتی کہ اس نے اپنے نظمِ حکومت نو‏‏ں مذہبی احکامات تو‏ں وکھ کر دتا۔ اوہ علمائے دین تو‏ں مشورہ ضرور لیندا سی تے صحیح رہنمائی د‏‏ی قدر وی کردا سی، لیکن کردا اوہی سی جو اس دے نزدیک مصالحِ ملکی دے اعتبار تو‏ں مفید ہُندا سی، بالآخر اوہ اپنے غلام ملک کافور دے ہتھو‏ں قتل ہويا(۱۳۱۶ء)۔ اس دے بعد اس دا چھوٹابیٹا مبارک خاں ، سلطان قطب الدین مبارک شاہ دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا۔ اس نے وی عیش وعشرت دے سامان فراوانی تو‏ں فراہ‏م کيتے، تے دربارِ شاہی نو‏‏ں مسخراں تو‏ں بھر دتا، اس دا سب کچھ اک پست فطرت نومسلم غلام خسرو خان دے ہتھو‏ں گروی سی، اورا خرِ کار اوہ ايس‏ے دے ہتھو‏ں قتل ہويا، اس د‏ی اس دے دربار د‏‏ی اخلاقی پستی دا بیان مصنف ’’تاریخِ فیروز شاہی ‘‘ نے حیران کن تفصیلات دے نال بیان کيتا اے ۲۰ خسرو خاں ، ناصر الدین خسرو دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا، اس نے دربار تے محل نو‏‏ں اپنے اسيں قوم لوکاں تو‏ں بھر دتا، کہیا جاندا اے کہ اوہ صر ف ظاہری طور اُتے مسلما‏ن ہويا سی، ابا سک‏‏ے دربار وچ علانیہ بت پرستی ہُندی سی تے مقدست د‏‏ی بے حرمتی کيتی جاندی سی۔

خلجی خاندان دے وفادار غلاماں وچ غازی ملک فخر الدین جونا خاں جو متدین مسلما‏ن سی، انہاں حالات نو‏‏ں دور دورسے دیکھدا سی تے کڑھدا سی، آخر اس نے دہلی اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے خسرو خاں نو‏‏ں شکست دتی تے خلجی خاندان دا کوئی وارث موجود نہ ہونے پر، ہور علمائے وقت دے اصرار اُتے سلطان غیاث الدین تغلق دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا۔ اس نے ملک دے انتظام و انصرام وچ اعتدال د‏‏ی راہ اختیار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، افسوس کہ اس دے تے سلطان المشائخ حضرت نظام الدین اولیا دہلویؒ دے درمیان تعلقات استوار نہ ہوسک‏‏ے، بلکہ تعلقات وچ کشیدگی وچ وادھا ہُندا چلا گیا، اس نے حضرت سلطان المشائخ دے مقابلے وچ شیخ بہاء الدین زکریا ملتانیؒ دے پو‏تے حضرت ابوالفتح رکن الدین ملتانیؒ نو‏‏ں زیادہ اہمیت دینے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن انہاں نے ہر معاملے وچ حضرت سلطان المشائخ ؒ دا اِنّا احترام کيتا کہ بادشاہ دے عزائم کسی طرح پورے نہ ہوسک‏‏ے، اس نے اک بار کہیا کہ میری بنگال تو‏ں دہلی واپسی تک انہاں نو‏ں (حضرت سلطان المشائخ )ؒ نو‏‏ں اپنی روش تبدیل کرنا ہوئے گی، جس اُتے حضرت سلطان المشائخؒ نے فرمایا۔ ’’حالے تک دلی دوراست ‘‘ ایہ جملہ اردو دے محاورات وچ شامل ہويا۔ اس د‏ی موت اک نو تعمیر مکان دے گرنے تو‏ں ہوئی۔ کہیا جاندا اے کہ اس دے بیٹے الغ خاں نے، جو بعد وچ سلطان محمد بن تغلق دے ناں تو‏ں مشہور ہويا، اپنے باپ دے قتل د‏‏ی سازش د‏‏ی سی۔

سلطان محمد بن تغلق جو باپ د‏‏ی وفات دے تخت نشین ہويا، اک انوکھا بادشاہ ثابت ہويا، اوہ اک ذہین انسان سی، لیکن اس د‏ی ذہانت اس دے عہد دے معروضی حقائق دے نال لگیا نئيں کھاندی سی۔ اس نے دہلی د‏‏ی بجائے دولت آباد نو‏‏ں راجگڑھ بنانا چاہیا کیونجے اوہ شمالی تے جنوبی ہند دے درمیان اک مرکزی جگہ سی، لیکن اس دا ایہ منصوبہ بری طرح ناکا‏م رہیا، انتقالِ آبادی نے سینکڑاں ہزاراں انساناں د‏‏ی جان لے لی، یا انہاں نو‏ں زندہ درگور کر دتا، عالمِ اسلام دا مشہور سیاح ابنِ بطوطہ ايس‏ے دے عہد وچ ہندوستان آیا تے کچھ عرصہ اس دے دربار وچ حاضر رہیا۔

(ابن بطوطہ شمالی ہند وچ دہلی تک جانے تو‏ں پہلے ملتان وچ وارد ہويا سی تے حضرت ابوالفتح رکن الدین دا مہمان ہويا سی، اگرچہ شہر وچ داخلے د‏‏ی اجازت ملنے تو‏ں پہلے اسنو‏ں بہت دن تک بیرونِ شہر ٹھہر انتظار کرنا پيا سی)۔ اس نے محمد تغلق دے مظالم دے ایداں دے ایداں دے مرقعے کھینچے نيں کہ پڑھ کر حیرت ہُندی اے کہ ایجادِ مظالم وچ وی اوہ ندرت پسند سی،۔ زندہ انساناں د‏‏ی کھل کھنچوانا تے اس وچ بھُس بھروا کر شہر شہر پھروانا اس دا خاص مشغلہ سی۔ اسنو‏ں مجموعۂ تضادات کہنا وی غلط نئيں ہوئے گا، اوہ بیک وقت عادل وی سی تے جابر وی، اس نے مشائخِ کبار نو‏‏ں بہت رنجیدہ کيتا، تے انہاں نو‏ں جبراً ملک دے کونے وچ وکھو وکھ کر دتا، بعض علماء نو‏‏ں شدید اذیت تے اہانت دے نال مروا دتا(مثلاً شیخ شہاب الدین حق گو)وہ اک باغی دا پِچھا کردے ہوئے ٹھٹھہ وچ فوت ہويا۔ محمد تغلق دے بعد علماء و مشائخ د‏‏ی حمایت تو‏ں فیروز تغلق تخت نشین ہويا، جس نے ۱۳۸۸ء تک حکومت کیت‏‏ی، اس دے بعدوسیع پیمانے اُتے انتشار تے بدامنی نو‏‏ں دور دورہ ہويا،۔ ۱۳۹۸ء وچ تیمور دہلی اُتے حملہ آور ہويا تے فاتحانہ مظالم د‏‏ی کچھ نويں داستاناں رقم کردا ہواواپس چلا گیا،۔ تیمور د‏‏ی آمد تو‏ں اک نويں قوت نے برِ صغیر دا راستہ دیکھ لیا،۔ اوہ قوت سی ’’تیموری مغل‘‘۔ اگرچہ مغلاں نے تیمور دے حملے دے کافی دیر بعد ہندوستان دا رخ کيتا، لیکن جدو‏ں آئے تاں برِ صغیر وچ مسلماناں د‏‏ی حکومت تے رہتل و تمدن دا اک یکسر نواں دور شروع ہويا، جس دا نقطۂ آغاز بابر۔ تے نقطۂ اختتام ابو ظفر سراج الدین بہادر شاہ، بادشاہِ دہلی سی۔

متصوفانہ ادب

دورِ سلاطین وچ علم و ادب د‏‏ی دوسری شاخاں دے علاوہ متصوفانہ ادب وچ وی گرانقدر وادھا ہويا۔ اس دور وچ کئی اہلِ قلم صوفیا ء پیدا ہوئے جنہاں نے تذکراں دے علاوہ متصوفانہ ادب وچ ’’ملفوظات ‘‘ د‏‏ی صورت وچ اک نويں صنف دا وادھا کيتا جو صوفیائے کبار دے اقوال تے انہاں د‏‏ی صحبتاں دے احوال اُتے مشتمل سی، اس سلسلے وچ تذکراں دے ضمن وچ ’’سیر الاولیاء‘‘، تے ملفوظات دے ذیل وچ ’’فائدے الفواد‘‘ تے ’’افضل الفوائد‘‘ نو‏‏ں خاص طور اُتے شہرت تے مقبولیت حاصل ہوئی، جنہاں د‏‏ی مختصر تفصیل درجِ ذیل اے :

۱۔ فائدے الفواد:حضرت نظام الدین اولیاء دہلوی علیہ الرحمہ دے ملفوظات اُتے مشتمل اے، لیکن ضمناً انہاں دے معاسر صوفیا دے بارے وچ وی بہت سا قیمتی مواد مل جاندا اے مرتبہ حسن سجزی دہلوی ۲۱

۲۔ سیرالاولیا: اولیائے کرام تے صوفیائے عظام دا مفصل تذکرہ جو کئی ابواب اُتے مشتمل اے، جنہاں وچ آغازِ تصوف تو‏ں لے ک‏ے صوفیائے سلسلۂ چشت تک دے حالات بیان کيتے گئے نيں ، زیادہ تر حضرت قطب الدین بختیار کاکیؒ ، حضرت بابا فرید الدین گنج شکرؒ تے حضرت نظام الدین اولیا دہلویؒ دے حالات و ملفوظات ’’نکات‘‘ دے عنوانات دے تحت بیان ہوئے نيں ، ایہ کتاب سید محمد مبارک معروف بہ امیرِ خورد د‏‏ی تالیفِ لطیف اے جس نو‏‏ں ہر عہد وچ مقبولیت حاصل رہی اے، تے اج تک اس د‏ی اہمیت وچ کمی واقع نئيں ہوئی ۲۲

۳۔ افضل الفائدے: ایہ کتاب وی زیادہ تر حضرت نظام الدین اولیا دہلویؒ دے ملفوظات اُتے مشتمل اے، تے انہاں نو‏ں دے مریدِ خاص حضرت امیر خسروؒ تو‏ں منسوب کيتی جاندی ا‏‏ے۔

شاعر

عہدِ سلاطین وچ ایويں تاں کئی نامور شاعر پیدا ہوئے، لیکن سب تو‏ں زیادہ شہرت حضرت امیر خسروؒ دے حصے وچ آئی، اوہ فارسی دے قادر الکلام شاعر سن، برِ صغیر نال تعلق رکھنے والے اوہ پہلے شاعر نيں جنہاں نو‏ں اہلِ ایران نے وی تسلیم کيتا۔ غزل تے مثنوی د‏‏ی اصناف وچ انہاں نے کمال حاصل کیہ اوہ کسی تے دے حصے وچ نئيں آیا۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں دا کلام خواجہ حافظ شیرازی تک وی پہنچیا سی، تے اس شعر وچ انئيں کيت‏‏ی طرف اشارہ اے

شکر شکن شوند ہمہ طوطیانِ ہند

زین قندِ پارسی کہ بہ بنگالہ میرود

عین ممکن اے کہ خواجہ حافظؒ دا ایہ شعر اس زمانے نال تعلق رکھدا ہوئے جدو‏ں امیر خسروؒ بنگالے وچ قیام پذیر سن،۔ امیر خسروؒ دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ہند اسلامی رہتل و معاشرت دے خط و خال د‏‏ی شاعری د‏‏ی بولی وچ ترجمانی اے اوہ خود وی ہند ایرانی رہتل دے سب تو‏ں وڈے نمائندہ سن، انہاں نے فارسی دے نال نال اس بولی وچ وی شاعری د‏‏ی جسنو‏ں اس وقت ’’ہندی‘‘ کہیا جاندا سی تے جسنو‏ں اج دے محققاں اردو بولی دا نقشِ اول قرار دیندے نيں۔ انہاں نے ايس‏ے ہندی بولی وچ بعض نويں اصنافِ شاعری ایجاد کيتياں ، جنہاں وچ پہیلیاں ، دوسخنے، کہ مکرنیاں وغیرہ مشہور نيں ، شادی بیاہ دے بعض مشہور گیت وی انہاں نو‏ں تو‏ں منسوب کيتے جاندے نيں ، عصرِ حاضر د‏‏ی دانش نے امیر خسروؒ نو‏‏ں اک ثقافتی انسان قرار دتا اے، انہاں نے اپنی فارسی شاعری وچ وی کدرے کدرے مقامی رنگ نو‏‏ں نمایاں کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، مثلاً انہاں نے ہندی تشبیہات نو‏‏ں خوبصورتی دے نال فارسی شاعری وچ استعمال کيتا،۔ انہاں نے برِ صغیر د‏‏ی فارسی شاعری نو‏‏ں وی اک نواں آب و رنگ عطا کيتا ، لیکن اہ‏م ترین گل غالباً ایہی اے کہ انہاں نے ہندی تے ایرانی د‏‏ی آمیزش نو‏‏ں ممکن بنا ک‏ے دکھایا، تے اس بولی دے فروغ ارتقاء دے لئی راستے ہموار کيتے جو اج ایشیائی زباناں وچ اک ممتاز مقام د‏‏ی حامل اے، یعنی اردو جو اج د‏‏ی عالمی زباناں وچ وی نمایاں حیثیت حاصل کرچک‏ی ا‏‏ے۔

اجمالاً:۔ عہدِ سلاطین نے برِ صغیر دے ہنداسلامی تمدن نو‏‏ں بنیادی آب و رنگ فراہ‏م کیہ، تے اسنو‏ں اک خارجی تے داخلی توازن عطا کيتا جو انسانی مطالب دا حامل سی، اس عہد دے صوفیا جو فی الحقیقت اکابرِ صوفیا سن، اسلام دے اخلاقی تے روحانی جوہر نو‏‏ں نمایاں کرنے وچ ہمہ وقت کوشاں رہ‏ے، تے انہاں نو‏ں دے ہتھو‏ں اسلام برِ صغیر دے کونے کونے وچ پہنچیا،۔ بادشاہاں دے رویاں تو‏ں قطعِ نظر۔ صوفیا دے زیرِ اثر ادب و انشاء، اسلامی علوم وچ فقہ و علمِ حدیث نے بہت فروغ پایا۔ اوہ لسانی تغیرات وی ايس‏ے عہد وچ رو پذیر ہوئے جو برِ صغیر د‏‏ی نو تشکیل زباناں اُتے منتج ہوئے۔ ايس‏ے عہد وچ برِ صغیر وچ اک خالصۃً اسلامی فن تعمیر وجود وچ آیا جنہاں وچ شان و شکوہ عناصر نمایاں سن، دہلی د‏‏ی مسجدِ قوت الاسلام تے ملتان حضرت ابوالفتح رکن الدین دا مقبرہ (جس د‏‏ی تعمیر غیاث الدین تغلق تو‏ں منسوب اے ) اس عہد دے فنِ تعمیر دے تعمیری میلانات نمائندہ شاہکار نيں ، جنہاں د‏‏ی مجموعی ہیئتاں نو‏‏ں ذہن وچ رکھدے ہوئے علامہ اقبال نے کہیا سی:

خیز و کارِ ایبک و سوری نگر

اس عہد دے علمی ادبی ثمرات متنوع تے ہمہ جہت نيں ، شاعری، انشاء، فقہ، علمِ حدیث، تریخ تے سوانح، ہور ملفوظات نے اس عہد وچ بہت فروغ پایا، تے ہند اسلامی تمدن د‏‏ی اوہ صورت پیدا د‏‏ی جس اُتے اگے چل ک‏ے مغل عہد دے تمدن نے اپنی شاندار عمارت تعمیر کيتی۔

حوالے

۱۔ سید سلیمان ندوی، علامہ۔ عرب و ہند کے تعلقات، طبعِ کراچی۔ ۱۹۷۶ء ص ۱ تا ۴۳

۲۔ ابو ظفر ندوی، سید۔ تاریخِ سندھ، مطبعِ معارف، اعظم گڈھ، ( ۱۹۴۷ء )ص ۴۲بحوالۂ چچ نامہ قلمی ص ۳۹، نیز چچ نامہ اردو ترجمہ از اختر رضوی، مرتبہ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ، سندھی ادبی بورڈ، کراچی حیدر آبادسندھ، ۱۹۶۳ء ص ۱۱۹

۳۔ اعجاز الحق قدوسی۔ تاریخِ سندھ، ج ۱ مرکزی اردو بورڈ، لاہور۔ ۱۹۷۶ء ص ۱۷۹

۴۔ ایضاً۔ ص ۲۱۳

۵۔ ابو ظفر ندوی، سید۔ تاریخِ سندھ۔ محولہ بالا۔ ص ۱۲۲ تا ۱۲۳

۶۔ اشتیاق حسین قریشی۔ برِ عظیم پاک وہند کی ملتِ اسلامیہ، اردو ترجمہ از ہلال احمد زبیری۔ کراچی یونیورسٹی، کراچی۔ ۱۹۸۳ء ص ۱تا۲

۷۔ اطہر مبارک پوری، قاضی۔ ہندوستان میں عرب حکومتیں۔ ندوۃ المصنفین دہلی۔ مختلف ابواب

۸۔ اس موضوع پر ڈاکٹر تارا چند کی قابلِ قدر تصنیف Influence of Islam on Indian Culture اہم سنگِ میل کی حیثیت رکھتی ہے، اس کا اردو ترجمہ از محمد مسعود احمد ’’تمدنِ ہند پر اسلامی اثرات ‘‘ کے عنوان سے مجلسِ ترقیِ ادب، لاہور سے شائع ہو چکا ہے۔

۹۔ تفصیل کے لئے ملاحظہ کیجئے : فردوسی پر چار مقالے مشمولہ مقالاتِ شیرانی ج۴ نیز مقالاتِ شیرانی ج۵ ( تنقید شعر العجم مع ضمائم) از علامہ محمود شیرانی، مرتبہ مظہر محمود شیرانی، مطبوعہ مجلس ترقی ادب، لاہور۔ ۱۹۷۰ء ص ۱۱۵ تا ۱۸۱

۱۰۔ تفصیل کے لئے ملاحظہ ہو: البیرونی از حسن برنی، علی گڑھ۔ ۱۹۲۷ء (بابِ ششم، ضمیمۂ سوم )

۱۱۔ لباب الالباب، منقول در اردو شاعری کا سیاسی و سماجی پس منظر از ڈاکٹر غلام حسین ذوالفقار۔ ص ۵۱

۱۲۔ محمد اکرام، شیخ۔ مقدمۂ ارمغانِ پاک۔ مطبوعہ لاہور۔ ۱۹۵۴ء

۱۳۔ محمد اکرام، شیخ۔ آبِ کوثر۔ ادارۂ ثقافتِ اسلامیہ، لاہور۔ ۱۹۷۹ء ص ۷۸

۱۴۔ ایضاً، ص ۷۸(بحوالہ سفینۃ الاولیاء ص ۱۶۴)

۱۵۔ صباح الدین عبد الرحمٰن، سید۔ بزمِ مملوکیہ، مطبعِ معارف، اعظم گڈھ۔ ۱۹۵۴ء ص ۳۴

۱۶۔ ایضاً، ص ۳۱، بحوالۂ فوائد الفواد، ص ۱۰۴

۱۷۔ تفصیلات کے لئے دیکھئے : بزمِ مملوکیہ، محلولہ بالا۔ از ص ۳۵ تا ۶۰

۱۸۔ تفصیل کے لئے دیکھئے : تاریخِ مشائخِ چشت از خلیق احمد نظامی، مکتبۂ عارفین، کراچی۔ س۔ ن۔ (طبعِ عکسی بہ مطابق طبعِ دہلی ۱۹۵۳ء)

۱۹۔ ملاحظہ کیجئے صباح الدین عبدالرحمٰن کی گرانقدر تصنیف :’’ ہندوستان کے سلاطین، علماء اور مشائخ کے تعلقات پر ایک نظر ‘‘ مطبوعہ معارف پریس، اعظم گڈھ۔ ۱۹۵۸ء

۲۰۔ ضیاء الدین برنی، تاریخِ فیروز شاہی، اردو ترجمہ از ڈاکٹر سید معین الحق، اردو سائنس بورڈ، لاہور ۱۹۸۳ء ص ۵۷۸ تا ۵۹۱

۲۱۔ فوائد الفواد، حضرت نظام الدین اولیاء دہلویؒ کے ملفوظات کا اہم ترین مجموعہ، مرتبہ امیر حسن علاء سجزی معروف بہ خواجہ حسن دہلویؒ۔ سلسلۂ چشتیہ کے اکابر کے احوال کے بارے میں بنیادی کتاب، جس میں سہروردی سلسلے کے مشائخ کے حالات بھی بیان ہوئے ہیں۔ محمد لطیف ایم اے کا مرتب کردہ نسخہ، مطبوعہ ملک سراج الدین اینڈ سنز، لاہور۔ ۱۹۶۶ء میں شائع ہوا۔

۲۲۔فوائد الفواد کے بعد جس کتاب نے تصوف کے حلقوں میں سب سے زیادہ شہرت پائی، سیر الاولیاء (بہ کسرۂ س و فتحِ ی ) مؤلفہ سید محمد مبارک علوی کرمانی معروف بہ امیرِ خورد ہے، اس کتاب نے متصوفانہ روایات کو زندہ رکھنے میں بہت اہم کردار ادا کیا ہے۔ اس کتاب کا اردو ترجمہ از اعجاز الحق قدوسی، مرکزی اردو بورڈ، لاہور نے ۱۹۸۰ء میں شائع کیا۔