بھارتی آئین دے تن حصے
بھارتی آئین دے تن وڈے حصے نيں۔ حصہ اول وچ ، یونین تے اس دے علاقےآں تے ریاستاں نيں تے انہاں دے حقوق دے بارے وچ تبصرے کیتے گئے نيں۔ دوسرے حصے وچ ، شہریت دے موضوع نوں دسیا گیا اے کہ جسنوں ہندوستانی شہری کہلانے دا حق اے تے اسنوں نئيں اے۔ بیرون ملک مقیم افراد ہندوستان دے شہریاں دے حقوق حاصل کرسکدے نيں تے جو نئيں کرسکدے۔ تیسرا حصہ ہندوستانی آئین دے فراہم کردہ بنیادی حقوق دی تفصیل دے نال وضاحت کردا اے۔
آئین پارٹ 1 یونین تے اس دا علاقہ[سودھو]
بھارت جو ہندوستان اے ریاستاں دا اتحاد اے
[1] یونین ریاستاں دے معاہدے دے ذریعہ نئيں بنایا جاندا اے ، لہذا انہاں نوں یونین توں وکھ ہونے دا وی حق نئيں اے ، لہذا اتحاد اتحاد ہی ناقابل تقسیم اے۔
[2] صرف اوہی ریاستاں جو یونین سینٹر نال تعلق رکھدی نيں اوہ اس دا حصہ نيں نہ کہ مرکزی خطہ آرٹیکل 3 وچ کہیا گیا اے کہ پارلیمنٹ نوں ریاست دے ناں ، علاقے تے حدود نوں تبدیل کرنے دا حق حاصل اے ، لیکن پارلیمنٹ آئین وچ مذکور قواعد دے ذریعہ ہی اس اُتے عمل درآمد کرے گی۔ ایہ پارلیمنٹ وچ تب ہی لیایا جائے گا جدوں صدر اس دی اجازت دیندے نيں؛ صدر اس دی اجازت توں پہلے ہی اسنوں متعلقہ ریاست دی مقننہ دے پاس بھیج سکدا اے ، لیکن اوہ اس دی رائے دا پابند نئيں ہوئے گا تے نہ ہی مقننہ اس بل نوں ابد تک روک نئيں سکدا اے۔ رکھ سکدے نيں ایتھے تک کہ جے پارلیمنٹ اس بل وچ کوئی ترمیم کردی اے ، تاں اسنوں دوبارہ مقننہ وچ نئيں بھیجیا جائے گا۔ اس بل نوں پارلیمنٹ دے دونے ایواناں نے صرف عام اکثریت توں منظور کيتا جائے گا۔ اج تک منظور شدہ بلاں وچ سب توں اہم 1956 دا اسٹیٹ ری فارمیشن ایکٹ سی۔ اس فراہمی دی وجہ توں ، ہندوستان منقسم ریاستاں دا لازم و ملزوم اتحاد اے۔
آئین دا حصہ 2 شہریت[سودھو]
کسی وی ملک وچ رہنے والے افراد دو حصےآں وچ تقسیم نيں ، شہری تے غیر ملکيتی۔ اک شہری اوہ ہُندا اے جو سیاسی معاشرے دا حصہ ہُندا اے تے آئین تے ہور قوانین وچ دتے گئے تمام فائدے توں فائدہ اٹھاندا اے۔
آئین دے تحت ، شہریت دے لئے صرف نظریاتی ہدایات دتی جاندیاں نيں ، جداں تمام شہریاں دے لئی 1 اک شہریت
2 جدوں آئین نافذ ہويا تاں ہندوستان دے شہری کون سن ؟ انہاں اصولاں دی بنا اُتے پارلیمنٹ نے ہندوستانی شہری ایکٹ 1955 منظور کيتا ، ایہ ایکٹ ہندوستانی شہریاں دی حیثیت دا تعین کردا اے۔ 1986 وچ اس وچ اک بار فیر ترمیم کيتی گئی ، صرف اس وچ ترمیم کرکے ہی حکومت دوہری شہریت دی فراہمی کرسکدی اے۔ سٹیزنشپ (ترمیمی) ایکٹ ، 2019 اک پارلیمنٹ نے منظور کيتا اے جس دے ذریعہ 1955 دے شہریت دے قانون وچ ترمیم کيتی گئی اے تاکہ ایہ فراہم دی جاسکے کہ ہندو ، بدھسٹ ، سکھ جو 31 دسمبر 2014 توں پہلے پاکستان ، بنگلہ دیش تے افغانستان توں ہندوستان آئے سن ۔ ، جین ، پارسی تے عیسائی نوں ہندوستان دی شہریت دتی جائے گی۔
بل اشاعت دی تریخ: 9 دسمبر 2019؛ 8 ماہ پہلے
پیش کيتا: امیت شاہ؛ ہندوستان دے وزیر داخلہ
دستخط دی تریخ: 12 دسمبر 2019
اجازت دی تریخ: 12 دسمبر 2019
پڑھنا (مقننہ) پہلا پڑھنا: 9 دسمبر 2019
آئین دا حصہ 3 بنیادی حقوق[سودھو]
بنیادی حقوق شہریاں دے حقوق نيں ، اوہ امریکی آئین دے بل دے حقوق توں لیا گیا اے۔ انہاں حقوق نوں مولیکا سمجھنے دی وجہ ایہ اے کہ انہاں دی موجودگی کسی فرد دے لئی ضروری اے تاکہ اوہ اپنی جسمانی ، فکری تے روحانی صلاحیتاں نوں پوری طرح ترقی دے سکے۔ انہاں حقوق دی عدم موجودگی وچ ، کوئی وی ملک جمہوری نئيں ہوسکدا ، ايسے لئے انہاں حقوق نوں ہندوستانی آئین دی اساس سمجھیا جاندا اے۔ شہری حقوق تے انسانی حقوق اوہ حقوق نيں جو کسی شخص دے وقار دے لئی ضروری نيں جنھاں انسانی حقوق کہیا جاندا اے۔ لیکن اوہ انسانی حقوق جو آئین فراہم کردا اے انہاں نوں شہری حقوق کہیا جاندا اے۔ تمام شہری حقوق انسانی حقوق نيں لیکن تمام انسانی حقوق شہری حقوق نئيں شہری حقوق قانون دے نفاذ تے نفاذ دے نال نيں۔
1 ایہ حقوق افراد دے ذریعہ قابل استعمال نيں تے ایہ ریاست دے خلاف دتے جاندے نيں نہ کہ انفرادی یا نجی تنظیم دے خلاف [سرگرمی ، اچھوت دا حق اک استثناء اے ]
2 ایہ حقوق ریاستی طاقتاں نوں کنٹرول کردے نيں تے ریاست نوں مطلق العنان ہونے توں رکدے نيں۔
3 اگرچہ لوک انہاں نوں استعمال کردے نيں ، لیکن ایہ ناممکن نئيں اے ، انہاں توں متعلقہ غریباں دے خلاف چارج کيتا جاسکدا اے۔
4 ملکی سلامتی تے خودمختاری دی کچھ شرائط ، بیرونی ملکاں دے نال دوستانہ تعلقات ، پسماندہ طبقات دا معاشی تعلیمی استحکام کوششاں ، شیڈول قبیلے دے مفادات دے تحفظ دے لئی ، عوامی امن ، اخلاقیات ، امن دی تعمیر دے لئی عوامی مفادات وچ انہاں حقوق اُتے قابو پا سکدا ہاں
بنیادی حقوق تے ہور قانونی حقوق دے وچکار تفریق[سودھو]
1 بنیادی حقوق دی خلاف ورزی دی صورت وچ ، کوئی شخص آرٹیکل 32 دے تحت براہ راست سپریم کورٹ وچ جاسکدا اے تے انہاں نوں نافذ کرسکدا اے ۔جدوں کہ دوسرے حقوق دی صورت وچ کوئی فرد دفعہ 226 دے تحت ہائی کورٹ جاسکدا اے ، یا ماتحت عدالتاں وچ جاسکدا اے۔
عدالدی جائزہ
عدالدی جائزہ لینے دی دفعات نوں آئین وچ واضح طور اُتے تے وکھ توں بیان نئيں کيتا گیا اے لیکن انہاں دی اصلیت سپریم کورٹ [آرٹیکل 13،32] دے اختیارات تے ہائی کورٹ دے اختیارات وچ اے۔ انہاں ماتحت عدالتاں نوں اس حق تک رسائی حاصل نئيں اے ، ایہ عدالتاں آئین دی خلاف ورزی دی حد تک کسی وی قانون نوں غیر قانونی قرار دے سکدی نيں۔ اس جائزہ لینے دی طاقت دا استعمال مقننہ دے علاوہ ورکنگ کونسل دے خلاف وی کيتا جاسکدا اے۔
عدالدی جائزے دے اصول[سودھو]
1 ایہ محدود حکمرانی دے اصول اُتے مبنی اے ، جے اس دی دو تشریحات ہاں تے اک نوں جائز قرار دتا جائے تے دوسرا باطل قرار دتا جائے تاں پہلی جائز ہوئے گی۔
2 عدالت کسی ایکٹ نوں منسوخ نئيں کرسکدی اے جس اُتے عمل درآمد نئيں ہويا اے۔ 3 عدالت اس طاقت نوں خود بخود استعمال نئيں کرے گی۔
عدالدی جائزے دے تن اہم کم
1 سرکاری کماں نوں قانونی حیثیت دینے دے نيں۔
2 بنیادی حقوق دا تحفظ
3 عدالتاں نوں حکومتی مداخلت توں بچانا
عدالدی جائزے دے فائدے
اس دے ذریعے ریاست دے تِناں اعضاء تے مرکز ریاست دے وچکار اقتدار دی علیحدگی باقی رہ جاندی اے۔
2 آئین دی بالادستی تے قانون دی حکمرانی باقی اے۔ 3 خود سپریم کورٹ نے کیشوانند بھارتی معاملے وچ عدالدی جائزے نوں آئین دے بنیادی ڈھانچے دا اک حصہ قرار دتا اے۔
خاتمے دا اصول
آرٹیکل 13 [1] دے مطابق آئین دے نفاذ توں فورا بعد تمام قوانین نوں ہندوستان دے حوالے کيتا گیا ، جے کسی حد تک جے ایہ بنیادی حق دی خلاف ورزی کردی اے تاں ، اس حد تک ایہ غیر قانونی ہوئے گا سپریم کورٹ نے ایہ اصول وی پیش کيتا کہ بھکاجی نارائن بمقابلہ مدھیہ پردیش کیس 1955 وچ ایسا قانون ختم نئيں ہوئے گا۔لیکن انہاں اُتے بنیادی حقوق موثر ہوجاواں گے تے اوہ پس منظر وچ چلے جاواں گے ، لیکن اوہ اس صورت وچ اک بار فیر موثر ہوجاواں گے جدوں آئین ترمیم دے ذریعے بنیادی حقوق وچ ترمیم کيتی جائے۔اسی طرح ، ایہ انہاں لوکاں اُتے لاگو ہوئے گا جو غیر ملکی شہری دیپچند بمقابلہ اتر پردیش کیس 1959 جداں بنیادی حقوق توں فائدہ نئيں اٹھاندے نيں ، سپریم کورٹ نے اس اصول نوں صرف آئین توں پہلے دے قوانین اُتے ہی لاگو کيتا۔اس قانون دے نفاذ دے بعد ، آئین اس حد تک مردہ پیدا ہون گے جدوں اوہ آرٹیکل 13 [2] دی خلاف ورزی کردے نيں۔ ریاست گجرات بمقابلہ امبیکا مل سوٹ 1974 وچ ، عدالت عظمیٰ نے اپنے پہلے فیصلے نوں کالعدم قرار دتا تے اسنوں آئین دے بعد دے آئین قرار دتا۔ اس اُتے وی عمل کيتا گیا کیوں کہ مقننہ دا آئین دی خلاف ورزی دا کوئی ارادہ نئيں سی ، ايسے طرح ایہ انہاں لوکاں اُتے وی لاگو ہُندا رہے گا جو بنیادی حقوق دے مستحق نئيں نيں۔
بنیادی حقوق وچ ترمیم دا سوال[سودھو]
آرٹیکل 13 [2] دی مذموم تشریح بنیادی حقوق وچ کِسے ترمیم دا مستحق نئيں اے لیکن پارلیمنٹ دے انتخابات نئيں ہونے اُتے وی پارلیمنٹ نے پہلے ترمیمی قانون دے ذریعہ اس وچ ترمیم شروع کيتی سی شنکر پرساد بمقابلہ یونین آف انڈیا سوٹ 1951 وچ جدوں پہلی ترمیم نوں چیلنج کيتا گیا تاں ، سپریم کورٹ نے آرٹیکل 13 [2] دی ترجمانی کردے ہوئے پارلیمنٹ دے دو قانون سازی اختیارات دتے۔
[1] عام طور اُتے ، ایہ ایکٹ جس دا استعمال کردے ہوئے قانون بنایا جائے گا
[2] آئینی۔ اس دے استعمال اُتے ترمیم پیدا ہوئے گی۔ ایہ طاقت اک بلڈنگ پاور اے تے دستور ساز اسمبلی نے اسنوں پارلیمنٹ نوں دے دتا سی تاکہ وقت آنے اُتے آئین وچ تبدیلیاں لاسکن۔ پہلی تاں صرف عام طاقت دی علامت اے تے اس دے استعمال توں پارلیمنٹ بنیادی حقوق وچ ترمیم نئيں کرسکدی اے ، لیکن آرٹیکل 368 دے اختیارات دے استعمال وچ بنیادی حقوق وی ترمیم دے تابع ہون گے۔ ایہ صورتحال 1967 ء تک گولک ناتھ بمقابلہ ریاست پنجاب وچ برقرار رہی ، لیکن اس کیس دے فیصلے وچ ، عدالت عظمی نے بنیادی حقوق نوں ناقابل تسخیر قرار دتا اے ، کوئی طاقت ، حتی کہ پارلیمنٹ وی انہاں وچ ترمیم نئيں کرسکدی اے ، ایہ حق صرف نويں دستور ساز اسمبلی نوں دتا گیا سی۔ جا سکدے نيں۔ اس مقدمے دے فیصلے وچ ، آرٹیکل 368 نوں صرف آئینی ترمیم دا عمل دسیا گیا سی تے اس وقت تک آئینی ترمیم دی طاقت نئيں ، آرٹیکل 368 دا عنوان آئین ترمیم دا عمل سی۔اس فیصلے دے جواب وچ پارلیمنٹ نے 24 ويں ترمیم تے آرٹیکل 13 تے آرٹیکل 368 نوں منظور کيتا۔ ترمیم شدہ آرٹیکل 13 [4] دی تشکیل نے اعلان کيتا کہ آرٹیکل 368 دے تحت پارلیمنٹ دے ذریعے منظور کردہ ترمیم دا آرٹیکل 13 توں کوئی تعلق نئيں ہوئے گا۔ ايسے طرح ، انو 368 دے لقب نے پارلیمنٹ وچ ترمیم تے طاقت وچ ترمیم دا عمل بنایا۔
آرٹیکل 368 [3] نوں شامل کرکے ، کہیا جاندا اے کہ آرٹیکل 13 وچ بیان کردہ کوئی وی لفظ آرٹیکل 368 اُتے لاگو نئيں ہوئے گا۔ کیشیوانند بمقابلہ کیرالہ ریاست تنازعہ وچ 24 ويں ترمیم دی توثیق دا سوال اٹھایا گیا سی۔ اپنے فیصلے وچ ، سپریم کورٹ نے اس ترمیم نوں جائز قرار دتا تے پارلیمنٹ نوں وی آئین دے کسی وی حصے وچ ترمیم کرنے دا اختیار سمجھیا تے گولک ناتھ سوٹ دے فیصلے نوں قبول کيتا۔ منسوخ ، لیکن سپریم کورٹ ترمیم دے ذریعہ آئین دے بنیادی ڈھانچے نوں ختم نئيں کرسکدی پارلیمنٹ نوں کسی وی مضمون وچ ترمیم کرنے دے لئی آزاد ہونے دے باوجود پارلیمنٹ نوں اجر وچ ترمیم کرنے دا اختیار محدود نئيں سی کہ انفراسٹرکچر عدالدی ایجاد نئيں اے کہ آئینی لفظ اوتھے موجود اے ، لیکن عدالت نے بعد دے وعدےآں دے فیصلےآں وچ اس دی وضاحت دے بجائے اس ڈھانچے دا اشارہ دتا اے۔ ایہ اوہ جگہ اے
1 ملک دی ہمدردی
2 فلاحی ریاست دا قیام
3 بنیادی اصولاں تے بنیادی حقوق دے درمیان توازن
4 عقیدہ مطلقات
5 جمہوری تے جمہوریہ دے فارم
6 پارلیمانی جمہوریت عدالدی جائزے دی طاقت
8 منصفانہ انتخابات
9 اختیارات دی علیحدگی قانون دی حکمرانی
10 آئین دی بالادستی تِناں اعضاء وچ 12 طاقت دا توازن
یہ لسٹ اوتھے ختم نئيں ہُندی ، دوسری علامتاں وی ہوسکدیاں نيں جنہاں دا تعین کرنے دا سپریم کورٹ نوں اختیار اے۔ بنیادی ڈھانچہ آئین دے انہاں حصےآں اُتے مشتمل اے جس دے بغیر آئین اپنی بنیادی شکل کھو دیندا اے۔
42 ويں ترمیم 1976[سودھو]
نويں قائم کردہ آرٹیکل 368 [4] - آرٹیکل 368 دے تحت دی جانے والی کسی وی ترمیم نوں کسی وی عدالت وچ کِسے وی بنیاد اُتے چیلنج نئيں کيتا جاسکدا۔ آرٹیکل 368 [5] ابہام نوں دور کرنے دے لئی ، ایہ اعلان کيتا گیا اے کہ پارلیمنٹ وچ ترمیم کرنے والے اختیار اُتے کوئی پابندی نئيں اے۔ منروا مل بمقابلہ یونین آف انڈیا 1980 دے مطابق ، اس فیصلے وچ ، سپریم کورٹ نے 368 [4] ، [5] نوں منسوخ کردتا کیونجے اوہ آئین دے بنیادی ڈھانچے دی خلاف ورزی کردے نيں تے عدالدی ترمیمی طاقت نوں تسلیم نئيں کردے نيں۔ ہن ایہ اک قائم شدہ حقیقت اے کہ پارلیمنٹ دی طاقت لامحدود نئيں اے۔
بنیادی ڈھانچے دے فائدے 1 آئین دی بالادستی نوں برقرار رکھدا اے 2 بنیادی حقوق دے وقار نوں برقرار رکھدا اے 3 ریاست دے تن اعضاء دے وچکار توازن برقرار رکھدا اے 4 ملک وچ مستقبل دی آئینی ترقی دی اساس فراہم کردا اے انہاں فیصلےآں توں پیدا ہونے والے اثر و رسوخ دی وجہ توں ، سپریم کورٹ نوں پارلیمنٹ دا تیسرا ایوان کہیا جاندا اے۔
بنیادی حقوق دی معطلی[سودھو]
آرٹیکل 352 دے مطابق ، جدوں قومی ہنگامی صورتحال نافذ ہوجاندی اے ، آرٹیکل 358،359 صدر نوں بنیادی حقوق معطل کرنے دا اختیار دیندا اے [نیشنل ایمرجنسی ---- جنگ ، بیرونی جارحیت ، مسلح بغاوت دی صورت وچ ] آرٹیکل 358 [1] جنگ یا بیرونی جارحیت دی صورت وچ ، انیہويں تے اس وچ دتے گئے حقوق خود بخود معطل ہوجاندے نيں ، جس دی وجہ توں صدر نوں وکھ توں حکم دینے دی ضرورت نئيں ہُندی اے۔ آرٹیکل 359 جدوں کسی وی وجہ توں قومی ہنگامی صورتحال نافذ ہُندی اے تاں ، صدر ، اک وکھ اعلان دے ذریعے ، بنیادی حقوق وچوں اک یا زیادہ معطل کرسکدے نيں۔ لیکن آرٹیکل 20،21 وچ دتے گئے حقوق کسی وی صورت وچ واپس نئيں لئے جاسکدے۔ آرٹیکل 358 تے 359 دی دفعات وچ تفریق دی قسم آرٹیکل 358 اے۔ صرف جنگ یا بیرونی حملے دی وجہ توں موثر اے 2 آرٹیکل 19 دے حقوق خودبخود معطل ہوجاواں گے۔ 3 آرٹیکل 19 دی ایگزیکٹو شہریاں اُتے اس وقت تک اطلاق نئيں کر سکدی جدوں تک کہ قومی ایمرجنسی نافذ نہ ہوئے۔ آرٹیکل 359 1 جدوں کسی وی وجہ توں ایمرجنسی نافذ ہوجائے تاں مؤثر 2 صدر دا وکھ حکم ضروری اے 3 صدر نوں کسی وی بنیادی حق نوں زندہ کرنے دا حق اے۔ 4 آرٹیکل 19 دے حقوق اُتے عمل درآمد روکیا گیا اے ، حقوق معطل نئيں نيں۔
بنیادی حقوق دی درجہ بندی[سودھو]
1 مساوات دا حق آرٹیکل 14 توں آرٹیکل 18 5 پیراگراف نيں حقوق آزادی 2 انو 19 توں 22 3 استحصال دے خلاف حقوق 4 مذہبی آزادی دا حق 5 ثقافتی تے تعلیمی حقوق 6 پراپرٹی حق انو 31 جو ہن حذف کردتی گئی اے آئینی علاج دا 7 حق
1 عام طور اُتے آزادی استحصال مذہبی ثقافتی آئینی سلوک اے
مساوات دا حق[سودھو]
آرٹیکل 14 ریاست قانون توں پہلے مساوات فراہم کرے گی یا قانون دا یکساں تحفظ فراہم کرے گی ۔قانون توں پہلے مساوات برطانوی آئین توں لیا گیا اے ۔ایہ منفی حق اے جو کسی شخص دے مراعات توں انکار کردا اے۔ ایہ اے ، اس حق نوں قانون دی حکمرانی کہیا جاندا اے ، قانون دی حکمرانی دا مطلب قانون دے مطابق ملک وچ انتظامیہ اے۔ افراد دی خواہشات دے مطابق چلانے دے لئی نئيں ، ایہ قاعدہ رضاکارانہ اختیارات اُتے باقاعدہ قانون دی بالادستی قائم کردا اے۔ اس توں ملک دی حکمرانی وچ قانون دی حکمرانی قائم ہُندی اے۔ اس توں ملک دی حکومت نوں وی قانون دا پابند بنایا جاندا اے ، قانون دی حکمرانی نوں وی مختلف لوکاں نے مقبول بنایا سی ۔
اس دے مطابق
1 کسی وی شخص نوں جسمانی تے مالی طور اُتے سزا نئيں دتی جائے گی جدوں تک کہ اوہ قانون دی خلاف ورزی نہ کرے۔ 2 عام عدالت وچ ایہ خلاف ورزی عام طور اُتے ثابت دی جانی چاہیدا 3 تمام افراد نوں ملک دے عام قوانین تے عدالتاں دے ذریعہ بغیر کسی امتیاز دے حکمرانی کيتا جائے گا۔ ४ آئین ملک دے مشترکہ قوانین دا نتیجہ اے ، ایہ چوتھا اصول ہندوستان وچ لاگو ہُندا اے 'آئین ملک دا سپریم قانون اے تے مقننہ دے ذریعہ بنائے گئے تمام قوانین تبھی جائز ہون گے جدوں اوہ آئین دے مطابق ہوئے۔ قانون دی حکمرانی کيتی اہمیت 1 جدوں قانون دی حکمرانی دا نفاذ ہُندا اے تاں صرف شخص ہی قانون ہُندا اے ، قانون حکمران دا مقام ہُندا اے۔ 2 جمہوریت دے آپریشن دے لئی قانون دی حکمرانی ضروری اے ، سپریم کورٹ نے کہیا اے کہ اوہ تمام آئین وچ موجود اے۔ 3 آرٹیکل 32 ، 226 قانون دی حکمرانی نوں قائم کردی اے۔ قانون دی حکمرانی توں مستثنیٰ اے [آئین دے مطابق] تن مستثنیات نيں 1 صدر تے گورنر اپنے اختیارات دے استعمال توں متعلق کماں دے لئی کسی وی عدالت دے سامنے جوابدہ نئيں ہون گے۔ 2 صدر تے گورنر دے خلاف کوئی وی فوجداری عدالدی کارروائی اپنے عہدے دی مدت دے دوران نہ تاں شروع ہوئے گی تے نہ جاری رہے گی۔ 3 صدر تے گورنر دے خلاف کوئی سول کاروائی دو ماہ دا پیشگی اطلاع دتے بغیر شروع نئيں کيتی جاسکدی اے۔ دستور توں بالاتر استثناء سفری سربراہان ، سفارتی عملہ وی قانون دی حکمرانی توں بالاتر ہوئے گا قانون دا یکساں تحفظ امریکی آئین توں ماخوذ اے تے مثبت لفظ 'وہ افراد نيں جو ایداں دے ہی حالات وچ پائے جاندے نيں ، قانون دا یکساں تحفظ حاصل کرن گے 'لیکن اس وچ عدم مساوات یا عدم مساوات وچ مساوات قائم کرنا ایسا کرنے دا ایہ مطلب وی نئيں اے کہ اس توں برابری نوں قائم کرنا اے آرٹیکل 15 15 [1] ریاست اپنے شہریاں وچ اصل ، مذہب ، ذات ، جنس ، پیدائش دی جگہ دی بنیاد اُتے امتیازی سلوک نئيں کرے گی [لیکن دوسری بنیاداں اُتے وی اس دی تفریق کيتی جاسکدی اے ]۔ 15 [2] شہریاں نوں عوامی تھاںواں [ریستوران ، سنیما ، کنواں ، مندراں] تک رسائی حاصل کرنے دا حق حاصل ہوئے گا] انہاں نوں اصل ، ذات ، مذہب ، جنس ، پیدائش دی بنیاد اُتے روکیا نئيں جائے گا۔ جتھے پہلا مضمون صرف ریاست دے خلاف ہی لاگو سی۔ ایہ عام شہریاں دے خلاف وی لاگو ہُندا اے ، ایہ مضمون اچھوت دے خلاف اک موثر علاج اے۔ 15 [3] اس مضمون وچ موجود کوئی شق ریاستاں نوں خواتین تے بچےآں دے لئی خصوصی اقدامات کرنے توں نئيں روک سکدی اے ، 15 [4] پہلی ترمیم توں موثر اے - آرٹیکل 15 وچ موجود کوئی وی رعایت معاشرتی-تعلیمی طور اُتے ریاست دے پِچھے اے کلاساں دے لئی خصوصی اقدامات اٹھانا بند نئيں کرن گے آرٹیکل 16 [صرف شہریاں دے لئی] جلسہ عام وچ مساوی مواقع آرٹیکل 16 [2] کوئی وی شہری جس وچ رہائش دی جگہ دی بنیاد اُتے عوامی رہائش دے لئی ابتدائی اقدامات ہاں نااہل نئيں کيتا جائے گا 16 [3] خصوصی حالات وچ ، رہائش گاہ نوں تقرری دے ل a خصوصی قابلیت سمجھیا جاسکدا اے۔ رہائش توں متعلق قانون صرف پارلیمنٹ ہی بناسکدی اے 16 [4] اس آرٹیکل وچ کِسے قسم دی کوئی فراہمی ریاست نوں پسماندہ طبقاں دے لئی عہدےآں دے بکنگ توں روکنے وچ ناکام رہے گی۔ لیکن ریزرویشن حاصل کرنا حق نئيں اے ، ایہ صرف ریاست دی مرضی اُتے منحصر اے۔ یہ بکنگ دو صورتاں وچ دستیاب اے 1 جو کلاس دتا جائے اوہ معاشرتی تے معاشرتی طور اُتے پسماندہ اے 2 عوامی خدمات وچ اس دی مناسب نمائندگی نئيں کيتی جاندی اے 1992 دے اندرا سوہنی بمقابلہ یونین آف انڈیا دے فیصلے دے مطابق 1 آرٹیکل 16 [4] وچ دتے گئے ریزرویشن دا فائدہ صرف خدمت وچ داخلے دے لئی اے نہ کہ فروغ دے لئی۔ 2 پسماندہ طبقاں نوں دتے جانے والے ریزرویشن 50٪ توں زیادہ نئيں ہوسکدے نيں 3 ریزرویشن دے معاملے وچ ، عدالتاں نوں ریاستاں نوں اک پسماندہ طبقہ بنانے دا حق اے کریمی پرت دی نشاندہی کرنے تے انہاں نوں بکنگ دے فائدے توں محروم رکھنے دی ہدایت کردا اے 4 مہارت تے حتمی تخصص دے شعبے وچ کوئی ریزرویشن نئيں ہوئے گا 5 جے صرف اک عہدے تقرری دے لئی اے تاں کوئی ریزرویشن لاگو نئيں ہوئے گا اس فیصلے اُتے حکومت دا جواب 1 پارلیمنٹ نے 77 ويں ترمیم 1995 نوں منظور کيتا تے آرٹیکل 16 [4] [ا] قائم کيتا جو ریاستاں نوں ایس سی / جے اے نوں ترقی وچ ریزرویشن دا فائدہ دینے دا حق دیندا اے 2 تامل ناڈو پسماندہ ایکٹ 1994 ، جو خدمت تعلیمی ادارےآں وچ 69٪ ریزرویشن فراہم کردا اے آئین دے نويں شیڈول وچ درجہ دتا گیا سی 3 81 ويں ترمیم 2000 وچ منظور ہوئی تے 16 [4-B] قائم کيتی جو ریاست نوں بااختیار بناندی اے کہ اسنوں اگلے سال وچ ایس سی / ایس ٹی دی جگہ خالی کردتی جانی چاہیدا ، چاہے اس نے ریزرویشن دی 50٪ حد نوں توڑ دتا
آرٹیکل 17 اس توں اچھوت نوں دور کردا اے ، اس وچ کوئی رعایت نئيں اے ، اگرچہ اچھوت دے لئی سزا دی فراہمی اس طاقت دا استعمال کردے ہوئے 1955 وچ اس پارلیمنٹ نے ایکٹ نافذ کرنے دے لئی پارلیمنٹ دا تعین نئيں کردا لیکن اس دی اجازت دیندا اے جس وچ 1976 وچ پروٹیکشن آف سول رائٹس ایکٹ بنانے دے لئی ترمیم کيتی گئی تھی
انو 18 نظم و ضبط یا فوجی خدمات وچ ریاستی شہری یا غیر شہری دے عنوان توں 18 [1] نوں منسوخ کردا اے قومی ایوارڈ کسی وی ڈگری نوں نئيں دے گا اس دے علاوہ قومی ایوارڈ توں وابستہ افراد اوہ نيں جو جنوری 1954 وچ حکومت ہند نے دتی ایہ صدارتی پریس دے ذریعہ قائم ہونا قانونی نئيں اے ، ایہ ایوارڈز یوم جمہوریہ دے موقع اُتے دتے جاندے نيں۔ بھارت رتن ، پدم بھوشن ، پدم وبھوشن ، پدم شری ، ایہ ایوارڈ صرف افراد ، معاشرے یا ملک نوں دتے جاندے نيں۔ انہاں ایوارڈز نوں بالاجی راگھوان بمقابلہ یونین آف انڈیا 1996 وچ ، دی خدمات اُتے قانونی حیثیت دینا سوال اٹھایا گیا سی ، لیکن سپریم کورٹ نے انہاں ایوارڈز نوں تعلیم دے میدان وچ رکھیا ، عدالت دے مطابق ایہ مساوات اے اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ جائیداداں نوں نظرانداز کيتا گیا اے ، لیکن ایوارڈ وصول کرنے والےآں نوں انہاں ایوارڈز نوں اپنے ناواں دے نال شامل کرنا چاہیدا تے انہاں دا غلط استعمال کرنا چاہیدا مفت نئيں اے 18 [2] کوئی وی ہندوستانی شہری غیر ملکی ریاست توں ڈگری حاصل نئيں کريں گا۔ 18 [3] جے کوئی غیر ملکی وی حکومت ہند دی خدمت وچ اے تاں ، صدر دی اجازت دے بغیر غیر ملکی ریاست توں کوئی ڈگری حاصل کيتی جائے۔ اس آرٹیکل نوں قبول نئيں کرن گے ایہ صرف اعلامیہ اے ، اس وچ کوئی تعزیرات نئيں نيں
حق آزادی[سودھو]
آرٹیکل 19 6 قسم دی آزادیاں بیان کيتیاں گئیاں جنھاں جمہوری آزادیاں کہیا جاندا اے۔ 19 [1] (a) خیالات دا اظہار ------- سب توں اہم حق اے تے زندگی دے حق توں وابستہ اے۔ اسنوں حق زندگی توں وکھ نئيں کيتا جاسکدا ، ایہ اوہ حق اے جس وچ عدلیہ نے سب توں زیادہ توسیع دی اے۔ اس حق دی مختلف ترجمانی 1. اک شہری نوں اپنی رائے ، آراء ، فیصلےآں دا کھل دے اظہار کرنے دا حق اے۔ He. اوہ اپنے خیالات دا اظہار کسی وی بصری وسیلے یا دوسرے میڈیم ، حتی کہ خاموشی توں وی کرسکدا اے قومی پرچم دی مکمل وقار وی اس وچ شامل اے ، اشتہار وی اس آزادی دا اک حصہ اے۔ شہری نہ صرف اپنی رائے دے اظہار دے لئی آزاد اے بلکہ دوسرے افراد [شہری / غیر شہری] اپنے خیالات دے اظہار دا وی حق رکھدا اے ، اس تشریح دی وجہ توں آزادی صحافت دا حصول ممکن ہويا اے معلومات تک رسائی دا حق وی اس وچ مضمر اے ، یعنی شہریاں نوں معلومات حاصل کرنے دا حق اے۔ ایہ معلومات بیرون ملک توں وی حاصل کيتی جاسکدی اے 5. ناگوار اظہار دے حق وچ وی شامل اے یہ حق انہاں حدود وچ پابند اے آرٹیکل 19 [2] دے مطابق - ملک دی خودمختاری دا تحفظ ، غیر ملکی ملکاں دے نال دوستی دے مکمل تعلقات ، عوامی نظم ، اخلاقیات ، اخلاقیات ، دیکھ بھال ، بدنامی ، توہین عدالت نوں روکیا جاسکدا اے
آرٹیکل 19 [1] (ب) عوامی کانفرنس دے انعقاد ، کسی قرار داد نوں منظور کرنے دا حق دیندا اے ، ایہ کانفرنس غیر مسلح تے پرامن اے ضرور کيتا جائے آرٹیکل 19 [1] (سی) اس حق اُتے کسی وی قسم دی تنظیم ، ٹریڈ یونین ، سیاسی جماعت تشکیل دینے دا اختیار دیندی اے قائم اے لیکن تنظیم بنانے دے حق وچ ہڑتال دا حق شامل نئيں اے ، ايسے طرح ، اک سرکاری ملازم نوں ہڑتال اُتے جانے دا کوئی قانونی اخلاقی حق نئيں اے [رنگناتھن تے ہور بمقابلہ تامل ناڈو 2003 دا فیصلہ] بھارت کمار بمقابلہ ریاست کیرالہ [کیرالہ ہائی کورٹ 1997] سی ایم پی بمقابلہ بھار کمار تے ہور سپریم کورٹ 1998 پہلے مقدمے دے فیصلے وچ بند تے ہڑتال اُتے پابندی عائد کردتی گئی اے۔ عدالت نے بینڈ دی دلیل دے طور اُتے کہیا کہ کارکناں دے سوچنے ، اظہار کرنے ، منظم کرنے دے بنیادی حق دی قسم اے ، لیکن عدالت عظمیٰ نے اس دلیل نوں ناکام بنا دتا ، جس توں اس بانڈ نوں معاشی طور اُتے مؤثر ، خوفناک ، معاش دا خاتمہ کرنے والا بنایا گیا ، یعنی۔
1 معاش 2 خیال اظہار 3 نے کہیا کہ اوہ سرگرمی دی خلاف ورزی کرنے والا اے ، لہذا ایہ روکنا غیر قانونی اے ، ہڑتال درست اے شٹ ڈاؤن تے ہڑتال دے منتظم نوں معاوضہ ادا کرنا پڑسکدا اے۔ مسلح افواج نوں تنظیماں تشکیل دینے دا حق نئيں اے ، ریاست اس اُتے کنٹرول مسلط کرسکدی اے۔
آرٹیکل 19 [1] [حق] ٹریفک دی نقل و حرکت دی آزادی دا حق اک شہری نوں ایہ حق حاصل اے کہ اوہ ہندوستان دے علاقے وچ کدرے وی منتقل ہوسکے ، بشمول حق ، درمیانی تے نقل و حرکت دی جگہ۔ ممنوعہ [عوامی مفاد ، قومی سلامتی ، قبائلی آبادی دے مفادات دا تحفظ] آرٹیکل 19 [1] [5] رہائش تے آبادکاری دی آزادی لیکن اسنوں ايسے بنیاد اُتے وی روکیا جاسکدا اے جس اُتے پہلے اس اُتے پابندی عائد کيتی جا سکدی سی۔ آرٹیکل 19 [1] [6] پیشے دی آزادی شہریاں نوں اپنا پیشہ ، کاروبار منتخب کرنے دی آزادی اے ، حالانکہ اس انتخابات نوں حکومت دے ذریعہ اک مناسب انداز وچ کنٹرول کيتا جاسکدا اے ، کچھ مفاد عامہ دی دلچسپی دی وجہ توں مکمل یا جزوی طور اُتے ممنوع ہوسکدا اے۔
آرٹیکل 20 [ریاست دے خلاف] دے سلسلے وچ سزا توں تحفظ توں متعلق حقوق 1 فوجداری قوانین سابقہ اثر دے نال نافذ نئيں ہون گے تے انہاں دا اطلاق نئيں ہوئے گا 2 دہرے جرمانے توں تحفظ دا حق 3 کسی شخص نوں اپنے خلاف ثبوت دینے اُتے مجبور نئيں کيتا جاسکدا۔
آرٹیکل 21 کسی وی شخص نوں اس دی زندگی یا ذاتی آزادی دے علاوہ قانون دے ذریعہ قائم کردہ طریقہ کار توں محروم نئيں رکھیا جائے گا۔ اس مضمون نوں عدلیہ دی تشریحات نے بہت وسعت دتی اے ، اس مضمون کو فی الحال آئین کا سب توں اہم مضمون سمجھیا جاندا اے ، اس مضمون وچ بوہت سارے حقوق بیان کیتے گئے نيں جنہاں دا آئین وچ ذکر نئيں کيتا گیا اے لیکن عدلیہ نے اپنے لبرل لیکچرز دے ذریعہ قائم کيتا اے 1 پرائمری تعلیم 2 ملازمین دی صحت دے خلاف 3 وحشیانہ سزاواں 4 رازداری قائم کرنے دے لئی حق 5 وقار دی زندگی 6 شدید انصاف من منی برخاستگی دی 7 پابندی صحتمند صاف ماحول وچ رہنے دا 8 حق 9 غریباں دے لئی پناہ دا حق 10 مزدوراں نوں تنخواہ دے بقایاجات حاصل کرنے دا حق اے زندگی گزارنے دے حق نوں لازمی طور اُتے عزت دتی جانی چاہیدا۔ اس باوقار زندگی دا حق دوسرے حقوق توں حاصل ہُندا اے۔ ایہ حق ہور تمام حقوق دی جڑ اے۔ جے آئین وچ صرف ایہ حق دتا جاندا تاں وی حتی کہ لبرل عدلیہ وی اس وچ سارے حقوق دی پاسداری کرے گی۔ انو 21 نوں آئین دے حصہ 3 تے 4 دی زندگی سمجھیا جاندا اے ، اس حق دے بغیر ہور تمام حقوق بیکار ثابت ہوئے نيں۔ایہ مضمون پولیس ریاست تے آئینی ریاست دے وچکار فرق کردا اے۔ آرٹیکل 21 دی ترقی اے کے گوپالن بمقابلہ ریاست مدراس 1950 دے فیصلے وچ ، عدالت عظمی نے اس مضمون دی روزانہ آزادی دے لغوی معنی اخذ کرنے تے اسنوں آزادی توں ممتاز قرار دیندے ہوئے اس دی ترجمانی دی اے تے اس دا مطلب صرف اس دے جسمانی اعضاء دی آزادی اے تے ايسے وجہ توں انو 21 آرٹیکل 19 دے نال نئيں پڑھیا جاسکدا ، دونے وکھ وکھ نيں ، لہذا زندگی دا حق زندگی تے سفر دا حق نئيں رکھدا اے۔ مانیکا گاندھی دے مقدمے وچ ، عدالت عظمیٰ نے اپنا فیصلہ تبدیل کيتا تے ذاتی آزادی دی سب توں وڈی ممکنہ ترجمانی زندگی تے غور و فکر دا حق اے۔ حق نوں ايسے حق دے حصے دے طور اُتے بیان کرنا تے انہاں نوں اک دوسرے توں وکھ نئيں کرنا ، قانون دے ذریعہ قائم کردہ طریقہ کار تے قانون دا پہلا عمل برطانیہ توں لیا جاندا اے ، جس دا مطلب ایہ اے کہ عدالت صرف اس نقطہ نظر توں ہی کسی قانون دی جانچ کرے گی یا ننيں۔ پاسنگ دے وقت ، مقننہ نے مقررہ طریقہ کار اُتے عمل کيتا اے۔ عدالت قانون پاس کرنے دے مقصد دی جانچ نئيں کرسکدی اے ، تے صرف اس بنا اُتے کسی قانون نوں غیر آئینی قرار دے سکدی اے کہ قانون نوں طے شدہ طریقہ کار دے ذریعے منظور نئيں کيتا گیا۔ صرف ایہ اصول ایگزیکٹو دی صوابدیدی توں تحفظ فراہم کرسکدا اے تے مقننہ توں تحفظ نئيں دے سکدا۔
اسی دے نال ہی ، ڈو پروسیس آف قانون ، جو امریکی اصطلاحات اے ، عدالت نوں ایہ اختیار دیندا اے کہ اوہ نہ صرف مقننہ نوں گمراہ کر کے کسی شخص دی جان تے آزادیاں دا تحفظ کرے بلکہ ایہ وی دیکھنا چاہے کہ قانون چنگا اے یا ننيں۔ اس دے لئی ، اوہ فطری انصاف کے اصول نوں استعمال کريں گا ، اس طرح ایہ عمل عدالت نوں ہور طاقت ور بنا دیندا اے ڈی یو عمل دا مطلب ایہ اے کہ ایہ عمل منصفانہ ، منطقی ، انصاف پسندانہ تے رضاکارانہ ہونا چاہیدا۔بھارتی آئین صرف قانون دے ذریعہ قائم کردہ طریقہ کار دے بارے وچ گل کردا اے ، لیکن مانیکا گاندھی دے معاملے وچ ، سپریم کورٹ نے کہیا کہ قدرتی انصاف 21 اے تے اس طرح اسنوں لا دا ڈو پروسیس بنا دتا قدرتی انصاف دے اصول انہاں اصولاں دے مطابق 1 کوئی وی شخص اپنے معاملے وچ جج نئيں ہوئے گا 2 کسی وی شخص نوں بغیر کسی مقدمے دی سزا نئيں دتی جائے گی۔ 3 کم کرنے والے ادارے بغیر کسی تفریق دے کم کرن گے ایہ طاقت دے ذریعہ کہیا جاندا اے کہ اس ایکٹ دی حمایت منطق نال کیندی جانی چاہیدا۔ ایہ اصول آفاقی اے۔ سپریم کورٹ دے مطابق عدلیہ وی انہاں دے تابع اے۔ ایہ فرد دا بنیادی حق اے تے نجی افراد دی تنظیماں دے خلاف وی اس دا اطلاق ہُندا اے۔ 1986 وچ ، سینٹرل انلینڈ واٹر ٹرانسپورٹ کیس وچ سپریم کورٹ نے اس اصول نوں آرٹیکل 14 وچ مساوات دے نال جوڑا تے اس اصول نوں بیان کيتا جس اُتے آئین قائم اے ، لہذا ایہ آئین دے بنیادی ڈھانچے دا اک حصہ اے۔ حق موت - قانونی نئيں
آرٹیکل 21 [اے] ایہ آرٹیکل 86 ويں ترمیم 2002 دے ذریعہ قائم کيتا گیا اے۔ ایہ آرٹیکل ابتدائی تعلیم نوں 6 توں 14 سال دی عمراں دا بنیادی حق بنا دیندا اے۔ ایہ تعلیم مفت تے لازمی ہوئے گی۔ 6 توں 14 سال دی عمر دے بچےآں دے لئی خاندان دی تعلیم حاصل کرنے گیا اے
انو 22 - کچھ خاص حالات وچ ، گرفتار کرنے والے نوں حراست توں تحفظ فراہم کردا اے۔ ایہ پہلا شخص اے جسنوں گرفتار کيتا گیا اے تے اسنوں اپنی گرفتاری دی وجہ دسے بغیر انھاں حراست وچ نئيں لیا جائے گا۔ اسنوں اس دی گرفتاری دے بارے وچ اپنے دوست ، رشتے دار یا جاننے والے نوں مطلع کرنے دا حق ہوئے گا گرفتاری افسر نوں پولیس آفیسر نوں اپنے سرکاری جریدے وچ اندراج کرنا پئے گا ، گرفتاری صرف کسی شبہے وچ نئيں ہوئے گی۔ 2 گرفتار یا حراست وچ لیا گیا شخص گرفتاری دے 24 گھنٹےآں دے اندر نیڑےی مجسٹریٹ دے سامنے پیش ہونا ضروری اے۔ گرفتاری دے وقت سفر یا مداخلت دا وقت شمار نئيں کيتا جاندا اے۔ جاواں گا آرٹیکل 22 توں مستثنیٰ اے 1 ایہ فائدہ دشمن شہریاں یا حفاظتی نظربند وچ رکھے ہوئے افراد نوں دستیاب نئيں ہوئے گا۔ محدود حقوق 1 جے اس دی نظربندی دی مدت 2 ماہ توں زیادہ اے ، تاں ایہ اس کمیٹی دی منظوری توں ہوئے گی جو ہائی کورٹ دے حاضر ججاں توں تشکیل دتی جائے گی۔ 2 اسنوں اپنی گرفتاری دی وجہ جاننے دا حق حاصل ہوئے گا۔ 3 اسنوں جلد توں جلد ٹریبونل دے سامنے اپنی نمائندگی پیش کرنے دا حق حاصل ہوئے گا۔
آرٹیکل 23،24 استحصال دے خلاف حقوق[سودھو]
آرٹیکل 23 - انسانی سمگلنگ تے پابند مزدوری دے خلاف حقوق دیندا اے ، خواتین بچےآں تے لوکاں نوں غیر اخلاقی سرگرمیاں وچ جانے توں رکدا اے سیندا ، پیٹا - غیر اخلاقی روک سیم دا ایکٹ اس مضمون دی روح دے تحت پابندی توں متعلق بانڈڈ ویجز ایکٹ 1976 منظور کيتا گیا سی لیکن ریاست دا ایہ حق محفوظ اے کہ اوہ عوامی مفادات دے لئی شہریاں نوں لازمی خدمات نافذ کرے۔ انو 24 بچےآں [14 سال توں کم عمر دے] خطرناک کم وچ ملازمت نئيں کرن گے۔ بچپن دی مزدوری تے ریگولیشن ایکٹ 1986 وچ 13 ایداں دے علاقےآں نوں دسیا گیا اے جو خطرناک نيں۔
آرٹیکل 25-28 مذہب دی آزادی دا حق[سودھو]
انو 25. - کسی شخص نوں مذہب اُتے عمل کرنے دا حق دیندا اے آزادی دا 1 حق 2 مذہب دی آزادی وچ پابندی ، حمایت تے تشہیر دا حق وی شامل اے۔ داخلی شعور دے معنی داخلی شعور دی پیروی کرنے دا حق اے ، ایہ حق بلا تعطل اے۔ جدوں اندرونی شعور بیرونی شکل اختیار کرلیندا اے تب اس وچ تشہیر دا حق وی ہُندا اے لیکن ریاست عوامی مفاد وچ اس حق نوں وی ممنوع قرار دیندی اے ۔پروپی دے معنی ایہ نيں کہ دوسرے دی تعلیم دے ل its اپنے مذہبی عقائد تے تعلیمات نوں عام کرنا اے۔ تشہیر دا سیدھا مطلب اے نظریات نوں اگے بڑھانا تے اس دے اعتقادات نوں پروپیگنڈا کرنا ، لیکن تبادلاں دا حق بنیادی نئيں اے ہر تبدیلی نوں رضاکارانہ ہونا چاہیدا تے کسی وی طرح دا کوئی مجرمانہ فعل نئيں ہونا چاہیدا۔
ریاست عوام دے مفاد وچ مذہبی رسومات دی وی ممانعت کر سکدی اے۔ آرٹیکل 26 مذہبی ادارےآں دا حق [عوامی اخلاق ، صحت تے آرڈر دی بنیاد اُتے ممنوع ہوسکدا اے ] 2 دین توں متعلق معاملات وچ اپنے معاملات دا انتظام 3 منقولہ جائداد غیر منقولہ خریدنے دا حق 4 اس پراپرٹی نوں قانون دے مطابق انتظام کرنے دا حق آرٹیکل 27 ٹیکس نافذ کرنا تے جمع کرنا۔ ریاست کسی خاص مذہب دی حوصلہ افزائی دے لئی ٹیکس عائد تے وصول نئيں کرسکدی اے ، حالانکہ ریاست اُتے ٹیکس نئيں لگایا جاندا اے لیکن اوہ فیس وی عائد کرسکدی اے۔ ریاست وچ بغیر کسی خدمت دے قانونی طور اُتے ٹیکس وصول کيتا جاسکدا اے لیکن خصوصی خدمت دے بدلے فیس وصول کيتی جاندی اے انو 27 ریاست دی اصل تے اصل فرقے دا انکشاف کردی اے۔ انو 28 تعلیمی ادارےآں وچ دینی تعلیم توں متعلق اے
چار قسم دے تعلیمی ادارے نيں[سودھو]
چار قسم دے تعلیمی ادارے نيں 1 ریاست وچ قائم انتظامیہ - انہاں ادارےآں وچ کوئی دینی تعلیم فراہم نئيں کيتی جاسکدی اے۔ 2 ریاستی مالی اعانت توں چلنے والے / 3 ریاست توں تسلیم شدہ ادارے انہاں وچ دینی تعلیم پیش کرسکدے نيں لیکن ایہ لازمی نئيں ہونا چاہیدا 4 تعلیمی ادارے جو ریاست دے زیر انتظام نيں لیکن جو اک رفاہی ٹرسٹ یا مذہبی تنظیم دے ذریعہ قائم نيں ، انہاں ادارےآں وچ دینی تعلیم دتی جاسکدی اے تے انہاں نوں لازمی بنایا جاسکدا اے۔
ثقافتی تے تعلیمی حقوق[سودھو]
آرٹیکل 29 اقلیتاں دے مفادات دا تحفظ ہندوستان وچ رہنے والے شہریاں دے اک حصے دی بولی ، رسم الخط یا سبھیاچار مختلف اے تے انہاں نوں محفوظ رکھنے دا وی حق اے۔
29 [2] کسی وی شہری نوں مذہب ، نسل ، ذات ، بولی ، یا انہاں وچوں کسی اک اُتے کسی وی تعلیمی ادارے [جو سرکاری سطح اُتے چلنے والا ، انتظام یا مالی تعاون حاصل اے ] وچ داخل ہونے توں منع نئيں کيتا جائے گا۔ انو 30 اقليتی طبقات نوں مذہبی لسانی بنیاداں اُتے تقسیم کردا اے ۔وہ اپنے اقليتی کردار نوں برقرار رکھنے دے لئی تعلیمی ادارے قائم کرسکدے نيں ۔ایہ انسٹی ٹیوٹ اپنے لئے پراپرٹی خرید سکدا اے ، انتظامیہ دی توثیق کرسکدا اے جے ریاست انہاں دی جائیداد حاصل کرے گی تاں انہاں نوں مطلوبہ مقدار وچ معاوضہ دتا جائے گا۔ دینا اے
اقليتی تعلیمی ادارےآں دے حقوق[سودھو]
آرٹیکل 30۔ اقليتی برادری نال تعلق رکھنے والے افراد نوں اپنی دلچسپی دے نال تعلیمی ادارےآں دے قیام تے انہاں دا انتظام کرنے دا حق اے۔ آرٹیکل 15 (5) دے ذریعہ اس حق نوں محدود نئيں کيتا جاسکدا۔ اقلیت دا مطلب اے - موزاں سرکاری نوٹیفکیشن دے ذریعہ جسنوں اقلیت قرار دتا جاندا اے۔ اقلیت دی اصطلاح وچ صرف لسانی تے مذہبی اقلیتاں شامل نيں۔
آئینی تدارک حاصل کرنے دا حق[سودھو]
آرٹیکل 32 ایہ حق تمام افراد نوں ایہ حق دیندا اے کہ اوہ سپریم کورٹ وچ جاکے اپنے بنیادی حقوق نافذ کرے۔ 32 [2] اس حکم توں سپریم کورٹ نوں رٹ ہدایات [پنج قسماں دی] جاری کرنے دا اختیار دتا گیا اے ، ڈاکٹر امبیڈکر کے مطابق ، ایہ آئین دا سب توں اہم مضمون اے جس دے بغیر آئین بے معنی اے ، اس آرٹیکل دے بغیر ، ہور بنیادی حقوق نوں تسلیم نئيں کيتا جاندا اے۔ آپ ایہ کر سکدے نيں کیونجے اس شخص نوں اس دے بنیادی حقوق مل جاندے نيں بغیر ایہ دوسرے حقوق صرف کاغذ اُتے رہ جاواں گے۔ اس آرٹیکل دے تحت سپریم کورٹ نوں فرد دے بنیادی حقوق دا محافظ مقرر کيتا گیا اے۔ ایہ آرٹیکل سپریم کورٹ نوں رٹ جاری کرنے دا فرض وی طے کردی اے۔ جے سپریم کورٹ وچ بنیادی حقوق دی خلاف ورزی ثابت ہوئی تاں انہاں نوں لازمی طور اُتے رٹ جاری کرنا ہوئے گی تے حقوق وی حاصل کیتے جاواں گے ، ایہ رٹ عدلیہ دے ہتھوں وچ اک موثر اختیار اے ، جس دے ذریعے اوہ آئین دے اعلیٰ ترین عدالدی جائزے ، قانون دی حکمرانی وغیرہ دے حق نوں برقرار رکھ سکدا اے ایتھے تک کہ بنیادی حقوق دا تحفظ وی اس اُتے منحصر اے۔
پنج قسم دی رٹ[سودھو]
1 حبیث کارپس ------- کسی شخص دی ذاتی آزادی دا تعین کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا اے ، ایہ اس وقت استعمال ہُندا اے جدوں کسی شخص نوں بغیر کسی اختیار دے کنٹرول وچ رکھیا جائے ۔ایہ شخص ریاست تے دونے دے خلاف موثر اے۔ متعلقہ شخص دے علاوہ کوئی تے تنظیم وی لاسکدی اے ، مثال دے طور اُتے ، جے لڑکی دے اہل خانہ اپنے شوہر نوں محبت دی شادی دے بعد گھر نئيں جانے دیندے نيں تاں اس دا شوہر ایہ درخواست داخل کرسکدا اے۔ عدالت دے روبرو ایہ عرضی لیانے اُتے ، اوہ حکم دے سکدا اے کہ اس شخص نوں عدالت دے جسم وچ پیش کيتا جائے تاکہ عدالت اس دی نظربندی دی وجوہات دی جانچ کر سکے ، حالانکہ ایہ لازمی نئيں اے۔
2 مینڈیٹ ایہ اک عدالدی حکم اے جو سرکاری ملازم نوں اپنے سرکاری فرائض وچ ترمیم کرنے دا حکم دے سکدا اے ، ایہ صرف سرکاری ملازم دے خلاف جاری کيتا جاسکدا اے تے صرف اس دے قانونی ذمہ داری دے احترام دے نال ، سرکاری ملازم توں اپنے فرائض دی انجام دہی وچ ناکام رہیا اے۔ ہونا چاہیدا تب ہی لیایا جاسکدا اے اسنوں اوہی شخص / پارٹی لاسکدی اے جس دے حقوق پامال ہوئے رہے نيں ، اسنوں صدر گورنر دے خلاف نئيں لیایا جاسکدا۔
3 حرمت --- کسی وی عدالدی نیم عدلیہ دے خلاف لیایا جاسکدا اے ، اس مقصد دا مقصد اس افسر نوں اپنی حدود وچ رکھنا اے تاکہ اوہ اپنی عدالدی حدود دی خلاف ورزی نہ کرن ، اسنوں صرف پی ڈی ٹی ہی لاسکدی اے۔ رٹ متعلقہ جوڈیشل آفیسر نوں اپنے اختیار توں اگے جاکے سوٹ وچ فیصلہ کرنے توں رکدی اے
4 مبہم -------- ممانعت وی اک رٹ دی طرح اے لیکن ایہ اک آرڈر / ہدایت یا فیصلہ اے جو عدالدی / ارد جوڈیشل ٹریبونل اپنے اختیارات وچوں گزر چکيا اے جو اس دے خلاف لیایا جاندا اے نہ کہ حکم / ہدایات پہلے ہی دتی جاچکيتیاں نيں 5 حقوق انہاں نوںائری -------- ایہ رٹ اس صورت وچ جاری کيتی گئی اے کہ جے کوئی سرکاری ملازم اس عہدے اُتے فائز ہونے دے اہل اے یا نئيں ، تاں کوئی وی شخص اس معاملے وچ لا سکدا اے۔ عہدہ سنبھالنے دے دائرہ اختیار کيتی جانچ کردا اے ، جے اوہ اس عہدے دے اہل نئيں اے تاں ، اوہ اسنوں عہدے توں ہٹانے دی ہدایت کرسکدا اے۔ سپریم کورٹ تے ہائی کورٹ دے رٹ دائرہ اختیار دے وچکار تفریق
سپریم کورٹ دا اختیار صرف آرٹیکل 32 تک محدود اے ، یعنی اس دا استعمال صرف بنیادی حقوق دی خلاف ورزی اُتے ہی کيتا جاسکدا اے لیکن ہائی کورٹ انہاں نوں آرٹیکل 226 دے تحت آرٹیکل 326 دے نال ہور قانونی حقوق دے نفاذ دے لئی وی استعمال کرسکدی اے۔ اس طرح توں ، ہائی کورٹ دا دائرہ اختیار وسیع اے۔ بنیادی حقوق دی خلاف ورزی دے معاملے وچ علاج معالجہ کرنا سپریم کورٹ دا آئینی فریضہ اے ، لیکن آرٹیکل 226 اس طرح دی آئینی ذمہ داری ہائی کورٹ نوں نئيں دیندا اے۔ ایہ انہاں دی صوابدید وچ آندا اے کہ آیا اوہ ریلیف دیندے نيں یا نئيں ، سپریم کورٹ دا دائرہ اختیار مکمل اے۔ ملک لیکن ہائی کورٹ صرف اپنے علاقے تک محدود اے