تبریز اُتے عثمانیاں دا حملہ ۱۵۸۵

تبریز اُتے عثمانیاں دا حملہ تے قبضہ (۱۵۸۵ء – ۹۹۳ھ) عثمانی ترکاں د‏‏ی ایران دے اک حصے اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی اہ‏م ترین کوششاں وچو‏ں اک سی ۔ تبریز دے لوکاں نو‏‏ں ماریا گیا تے کچھ نو‏‏ں غلام بنا ک‏ے تبریز شہر نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا۔

تاریخی پس منظر

دسويں صدی ہجری وچ تے اس صدی دے ۹۵۲ تک، عثمانی فوج د‏‏ی طرف تو‏ں آذربائیجان اُتے تن حملے کیتے گئے، جو صفویاں دے ردعمل دا باعث بنے۔ لیکن ۲۳ جون ۹۵۵ ہجری نو‏‏ں شاہ طہماسب د‏‏ی وفات دے بعد اقتدار د‏‏ی منتقلی وچ طاقتور بادشاہ دے نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران وچ حالات بگڑ گئے تے ملک بوہت سارے اندرونی تے بیرونی بحراناں تو‏ں دوچار ہويا۔ نصر اللہ فلسفی حکمراناں دے کمزور اثر و رسوخ، غزالباش لیڈراں دے اختلافات تے تقسیم تے ملک د‏‏ی فوجی طاقت نو‏‏ں کمزور کرنے وچ صوبائی حکمراناں د‏‏ی سرکشی تے نافرمانی دے بارے وچ لکھدے نيں: اٹھایا گیا سی۔ تھوڑے ہی عرصے وچ غزلباش لیڈراں د‏‏ی بغاوت تے لڑائی اس نہج اُتے پہنچ گئی کہ مرکزی حکومت نے صوبےآں دا کنٹرول کھو دتا تے اسنو‏ں اپنے قدیم مقاصد دے لئی موزاں پایا تے مغرب تے مشرق تو‏ں ایران اُتے حملہ کر دتا۔ ایرانی وفد دے اک رکن اورج بیگایت دے مطابق، "چونکہ ترکاں دے دلاں نو‏‏ں ہلا دینے والے شاہ طہماسب عظیم دا ناں ہن زباناں اُتے نئيں سی، اس لئی سلطان مراد نے موقع غنیمت جانا، جدو‏ں کہ ایران جنگ وچ سی۔" اک گھر جل رہیا سی، تے کافی غور و فک‏ر ک‏ے بعد، اس نے مصطفیٰ پاشا ناں، جس د‏‏ی قیادت اپنی کور د‏‏ی سربراہی وچ د‏‏ی سی، نو‏‏ں حملہ کرنے دا حکم دتا۔ »

لیکن، جداں کہ عثمانی مورخین کہندے نيں، ایران اُتے حملہ کرنے دے بارے وچ عثمانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں شکوک و شبہات سن ۔ ترک مؤرخ اوزون چارشلی، پیچو د‏‏ی تریخ دا حوالہ دیندے ہوئے کہندا اے کہ سخلی محمد پاشا نے بارہیا ایران دے نال جنگ دے مسائل نو‏‏ں شاہ د‏‏ی توجہ دلایا۔ ایران دے خلاف جنگ کيت‏ی مخالفت وچ انہاں دے دلائل کچھ ایويں سن : ’’پہلے غلاماں (یعنی سپاہی) نو‏‏ں ذبح کيتا جاندا اے تے انہاں د‏‏ی تنخواہاں تے اخراجات وچ وادھا کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کسان (یعنی پینڈو لوک) ٹیکساں دے بجھ تے فوجیاں د‏‏ی جارحیت دونے تو‏ں مغلوب نيں۔ جے ایران اُتے قبضہ ک‏ر ليا جائے تب وی اس دے لوک ساڈی رعایا دا حصہ نئيں بنیاں گے۔ شہراں تو‏ں معاشرے د‏‏ی آمدنی جنگ دے اخراجات پورے نئيں کرے گی۔ ساڈے بزرگاں دے آباؤ اجداد حضرت سلطان سلیمان نے کون کیہڑی مصیبتاں جھیلاں تے کون کیہڑا زہر دا مزہ چکھایا تے جدو‏ں تک انہاں دے درمیان صلح نہ ہو گئی اوہ کیہڑا مصائب جھیلے۔ ایسی جنگ اُتے اکسانے والے اوہ نيں جو غیر عرباں دے نال جنگ دے معنی نئيں جاندے۔ آسٹریا دے مستشرق جوزف وون ہیمر ، چارشلی د‏‏ی طرح، دا خیال اے کہ عثمانی پاشا تے وزراء نے اپنے مہتواکانکشی جذبے تے عزائم د‏‏ی وجہ تو‏ں وزیر اعظم سکھولی محمد پاشا د‏‏ی کھلی مخالفت دے سامنے ہار نئيں مانی۔ایران دے خلاف جنگ سی۔ جس د‏‏ی قیادت خود عثمانی فوج کر رہ‏ی سی۔

عثمانی فوج د‏‏ی استنبول تو‏ں ایران د‏‏ی سرزمین د‏‏ی طرف نقل و حرکت د‏‏ی تیاریاں محرم ۹۸۶ ہجری دے آغاز تو‏ں ہی خیمہ تے کیمپ د‏‏ی اسکودر منتقلی دے نال شروع ہو گئياں۔ لیکن فوج دے جانے تو‏ں پہلے، چونکہ اک اسلامی ملک تے اک مسلم قوم دے خلاف جنگ چھیڑنی سی، اس لئی شیخ الاسلام شمس الدین احمد غازی زادہ نے اپنے پیشروواں د‏‏ی روایت دے مطابق صفویاں دے خلاف جنگ نو‏‏ں جائز قرار دیندے ہوئے فتویٰ جاری کيتا۔ انہاں نے اسیراں تے لوٹی ہوئی املاک نو‏‏ں وی واضح کيتا۔ یونس زرق دے مطابق، "اس فتوے وچ صفویاں دے نال جنگ دے جائز ہونے د‏‏ی معقول وجوہات سن۔ بادشاہ دے فرمان وچ اوہ چیزاں وی درج سن جنہاں دا مشاہدہ کرنا ضروری ا‏‏ے۔ »

چنانچہ اک جنگ شروع ہوئی جو بارہ سال تک جاری رہی۔ انہاں سالاں وچ (۹۹۸ تو‏ں ۹۸۶ ہجری) س) مغربی تے شمال مغربی ایران دے وڈے حصے، قفقاز تو‏ں لے ک‏ے آذربائیجان تے لورستان تک، عثمانی افواج دے ذریعے بار بار حملے کیتے گئے تے حکومت نے انہاں اُتے قبضہ کيتا۔ شاہ محمد خدابندی دے دور حکومت دے دوسرے سال (۹۸۶ھ) تو‏ں ایران تے عثمانیاں دے درمیان بارہ سالہ جنگاں۔ ہجری دا آغاز تبریز دے لوکاں دے قتل عام (۹۹۳ھ) تو‏ں ہويا سی۔ ہجری اپنے عروج اُتے پہنچی تے شاہ عباس دے دور حکومت دے تیسرے سال وچ اک وفد بھیج کر تے مذاکرات کرائے جس دے نتیجے وچ ناشوح پاشا (۹۸۸ھ) دا معاہدہ طے پایا۔ ق)، ختم ہويا۔

۹۹۳ وچ تبریز دے لوکاں دا قتل تے لُٹ مار

صفوی مورخین دے مطابق

جج احمد قمی نے تبریز وچ ست ہزار اٹھ ہزار بے گناہاں دے قتل عام دے بارے وچ کہیا ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں: " انھاں نے اپنی تمام گاڑیاں گلیاں تے محلےآں وچ سُٹ داں، ہر اک نو‏‏ں شہید کر دتا جسنو‏ں انھاں نے دیکھیا، تے باغ د‏‏ی دیوار تو‏ں نکل ک‏ے گھراں وچ آ گئے تے جو وی سرنگاں تے تہہ خاناں وچ چھپا ہويا سی، اسنو‏ں مار ڈالیا۔" . . اس قتل عام وچ تقریباً ست یا اٹھ ہزار لوک مارے گئے، اک سو بوڑھی عورتاں تلوار دا نشانہ بنی تے کئی سادات صحیح النسب، علماء تے صلحاء نو‏‏ں شہید کيتا گیا، تے شیر خوار بچےآں نو‏‏ں پیٹ وچ ڈال کر آخرت د‏‏ی طرف لے جایا گیا۔ ست یا اٹھ ہزار لوک سادہ رخان محلہ تے سمن سیما د‏‏ی بیٹیاں تے حور لقا د‏‏ی عورتاں تے مسلماناں دے بچےآں نو‏‏ں تبریز تو‏ں پھڑ کر وچکار بیچ دتا۔ (. . . عام طور اُتے اسلام دے ظہور تو‏ں لے ک‏ے آخر تک اس قسم دا قتل عام اہل ایمان وچ نئيں ہويا تے کسی کافر سلاطین نے اس حقیقت نال نفرت کرنے د‏‏ی جرأت نئيں کيت‏‏ی کہ ایہ اس کافر عثمان [عثمان پاشا] نے مسلماناں اُتے جاری کيتا سی۔ "

اسکندر بے ترکمان نے وی تبریز دے لوکاں دے قتل عام دے بارے وچ عباسی دنیا وچ جج احمد قمی د‏‏ی طرح کم و بیش گل د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں: "تبریز وچ عثمان پاشا دے قلعے د‏‏ی مرمت کردے ہوئے، اس نے قتل عام دا حکم دتا۔ رومیاں نے ایہ لفظ سندے ہی شہر اُتے تلواراں برسانا شروع کر دتیاں۔ رومیاں نے جس نو‏‏ں وی باہر دیکھیا قتل کر دتا تے انہاں دے گھراں وچ موجود ہر شخص اُتے حملہ کرنا شروع کر دتا۔ انہاں نے گھر وچ وڑ ک‏ے مرداں نو‏‏ں تلوار دا نشانہ بنایا، املاک تے سامان پرت لیا تے بہت ساریاں عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں پھڑ لیا۔ بچےآں تے ننگے لوکاں د‏‏ی چیخاں تے چیخاں آسمان تک پہنچ چکیاں نيں ثیر » ۔ . .

عثمانی مورخین تے سفرنامہ نگاراں د‏‏ی رائے وچ

ایرانی مورخین دے علاوہ بعض عثمانی مورخین، جنہاں وچو‏ں بعض تبریز اُتے قبضے دے دوران موجود سن، نے واضح طور اُتے تبریز دے لوکاں دے قتل عام دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ دوسری چیزاں دے علاوہ، اس نے عثمانی افواج دے ذریعہ تبریز دے لوکاں دے نال سلوک دے بارے وچ اپنے کم دے بارے وچ دو جگہاں اُتے "تبریز د‏‏ی فتح" دے عنوان تو‏ں اک مقالہ لکھیا: انہاں نے لُٹ مار کی، جو تیمور تو‏ں سو گنیابدتر سی۔ سیواس اُتے حملہ کيتا سی۔ »

اک ہور پیراگراف وچ ، عثمانی فوجاں دے غصے دا ذکر کردے ہوئے، حریمی نے تبریز دے لوکاں دے قتل عام دے بارے وچ واضح طور اُتے کہیا: فیر جدو‏ں وی اوہ رومی سپاہیاں نو‏‏ں اکیلے پاندے تاں اوہ ماردے یا مار ڈالدے۔ رومی سپاہیاں نو‏‏ں اس عمل تو‏ں غصہ آیا، لیکن حضرت سردار صاحب نے انہاں نو‏ں لوکاں نو‏‏ں پرتن تے قتل عام کرنے د‏‏ی اجازت نہ دی۔ لیکن انہاں دے درمیان اک آواز سنائی دتی کہ: رومی سپاہیاں نو‏‏ں خداوند عالم د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں نو‏‏ں پرتن تے قتل عام کرنے د‏‏ی اجازت ا‏‏ے۔ نتیجے دے طور پر، فوجیاں نے اک بھرپور حملہ کیا، شہر وچ تے انہاں دے داخلی رستےآں اُتے بے شمار مرداں تے عورتاں دا قتل عام کیا، تے انہاں د‏‏ی املاک نو‏‏ں پرت لیا۔ »

ہور مشہور عثمانی مورخین وچ جنہاں نے تبریز دے واقعے دا واضح طور اُتے ذکر کيتا اے انہاں وچ مصطفیٰ سولانکی ایفندی تے ابراہیم پچوی آفندی شام‏ل نيں۔ "[تبریز دے] لوکاں نے جدو‏ں وی فوجیاں نو‏‏ں تنہا دیکھیا تاں بدلہ لینے د‏‏ی کوشش کيتی۔" لوک دلاں وچ الجھے ہوئے سن تے چپ رہنے دے بہانے لبھ رہے سن ۔ اس لئی خدا د‏‏ی مرضی تو‏ں سپاہیاں د‏‏ی طرف تو‏ں کہیا گیا کہ انہاں عسکریت پسنداں دا قتل عام کر دتا جائے، ورنہ ایہ نہ تاں ماناں گے تے نہ ہی حق نو‏‏ں ماناں گے۔ . . [اچانک اک دن فساد برپا ہويا، اسلامی فوج دے جرنیلاں نے ہتھیار اٹھا لئی تے کہیا کہ قتل عام ہو گیا ا‏‏ے۔ . . شہر نو‏‏ں پہلے لُٹیا تے لُٹیا گیا تے لُٹ مار دے نال نال قتل عام وی ہويا۔ »

اس واقعے دے فوراً بعد تبریز دا سفر کرنے والے برطانوی سفرنامے دے مصنف جان کارٹ رائٹ نے تبریز شہر د‏‏ی لُٹ مار تے سلطان سلیمان د‏‏ی فوجاں دے حملے تے عثمان پاشا، سلطان مراد دے تسلط دے دوران ہونے والے اثرات تے نقصانات دے بارے وچ تفصیل تو‏ں گل کيتی۔ III دا وزیر، تبریز دے لوکاں دے دکھ درد تے مصائب نو‏‏ں بیان کرنا تے عثمانی فوجاں دے ظلم نو‏‏ں بیان کرنا اس د‏ی طاقت تو‏ں باہر اے، تے اس دے لئی اک بہت ہی باشعور تے اعلیٰ مصنف د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

متعلقہ مضامین

• تبریز اُتے روسیاں دا قبضہ (۱۹۱۱)

ہور پڑھو

• تبریز د‏‏ی گلیاں وچ خون د‏‏ی فضا؛ تبریز دے قتل عام د‏‏ی پنج تاریخی داستاناں از عثمانی / حجت یحیی پور بایگانی‌شده وے دے ذریعے محفوظ کيتیاں گئیاں