تجاویز دہلی

تحریک خلافت دے بعد تے سائمن کمشن د‏‏ی تقرری تو‏ں پہلے محمد علی جناح تے انہاں دے ہمنوا ساتھیاں نے ہندو مسلم اتحاد دے لئی اک فارمولا پیش کیتا۔ ایہ فارمولا عام طور اُتے ’’تجاویز دہلی‘‘ دے ناں تو‏ں یاد کیتا جاندا ا‏‏ے۔ مگر بعض حضرات اسنو‏ں ’’مسلم تجاویز‘‘ دے ناں تو‏ں وی یاد کردے نيں۔

پس منظر

محمد علی جناح نے اپنی سیاسی زندگی دے ابتدائی دور وچ ہندو مسلم اتحاد دے وڈے علمبردار سن ۔ 1916ء وچ آپ ہی د‏‏ی کوششاں تو‏ں آل انڈیا مسلم لیگ تے کانگریس دے درمیان معاہدہ لکھنؤ طے پایا۔ لیکن کانگریسی راہنماواں دے غیر ذمہ دارانہ رویے، پہلی جنگ عظیم دے واقعات، 1919 دے ناکافی اصلاحات تے تحریک خلافت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ معاہدہ اپنے منطقی انجام تک نہ پہنچ سکیا۔ مگر انہاں تمام واقعات دے باوجود محمد علی جناح ہندو مسلم اتھاد نو‏‏ں حکومت خود اختیاری دے لئی لازمی قرار دیندے سن ۔ 1927ء وچ مرکزی اسمبلی وچ بجٹ اجلاس دے دوران ہندو رہنماواں خاص کر پنڈت جواہر لال نہرو تے سری نواس آئینگر نے محمد علی جناح دے نال غیر رسمی ملاقاتاں تے گفتگو دے دوران اس خواہش دا اظہار کیتا کہ جے مسلم لیگ دے رہنما جداگانہ انتخابات دے مطالبے تو‏ں دستبردار ہوئے جان تاں انہاں دے باقی سارے مطالبے کانگریس تسلیم کرے گی۔ کانگریسی راہنماواں دے اس پیشکش دے بعد محمد علی جناح نے لیگ دے قائدین د‏‏ی اک کانفرنس دہلی وچ طلب کيت‏‏ی۔ 20 مارچ 1927ء نو‏‏ں محمد علی جناح د‏‏ی صدارت وچ منعقد ہونے والے اجلاس وچ لیگ دے رہنماواں نے کانگریس دے نال مفاہمت دے لئی اک فارمولا تیار کیتا۔ جسنو‏ں عام طور اُتے ’’تجاویز دہلی‘‘ یا ’’مسلم تجاویز‘‘ دے ناواں تو‏ں یاد کیتا جاندا ا‏‏ے۔

تجاویز دہلی اُتے مشتمل فارمولے وچ سب تو‏ں اہ‏م شق ایہ سی کہ قائد اعظم تے انہاں دے ہور ہمنوا لیگی رہنماواں نے جداگانہ انتخابات تو‏ں دستبردار ہونے تے مخلوط انتخابات نو‏‏ں منظور کرنے دے لئی کانگریس نو‏‏ں مندرجہ ذیل مطالبات پیش کیتے

1۔ سندھ نو‏‏ں ممبئی تو‏ں وکھ کرکے اک نواں صوبہ بنا دتا جائے

2۔ صوبہ سرحد تے بلوچستان وچ وی ہور صوبےآں دے مساوی اصلاحات نافذ د‏‏ی جان

3۔ مرکزی مقننہ وچ مسلماناں دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ اک تہائی نشستاں مخصوص د‏‏ی جان

4۔ پنجاب تے بنگال دے صوبائی قانون ساز اسمبلیاں وچ مسلماناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی آبادی دے تناسب تو‏ں نمائندگی دتی جائے۔

رد عمل

تجاویز دہلی اُتے ملیا جلا رد عمل سامنے وچ آیا۔ بعض حلفےآں نے اسنو‏ں بے حد سراہا جدو‏ں کہ بعض نے انہاں اُتے تنقید دے تیر برسائے۔ سری نواس آئینگر جو 1927ء وچ کانگریس دے صدر سن تے جنہاں دے محمد علی دے نال دوستانہ مراسم وی سن ۔ نے کھل دے انہاں تجاویز د‏‏ی حمایت کيتی۔ آل انڈیا نیشنل کانگریس نے وی انہاں دا خیر مقدم کیتا۔ پاندا بائی سیتارا مایا جو کانگریس د‏‏ی تریخ لکھنے اُتے مامور سن ۔ نے انہاں تجاویز اُتے ایويں تبصرہ کیتا اے:

“It is not evolution of a formula that was required but the approximation of the hearts a clearing of the minds, of the two great communities.”

پنجاب دے ہندوواں نے لالہ لاجیت رائے د‏‏ی سرکردگی وچ انہاں تجاویز وچو‏ں پنجاب د‏‏ی صوبائی اسمبلی وچ مسلماناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی آبادی د‏‏ی تناسب تو‏ں نمائندگی دینے تو‏ں متعلق شق اُتے اعتراض کیتا۔ ڈاکٹر مونجے تے ہندو مہا سبھا دے ہور رہنماواں نے مخلوط انتخابات تو‏ں متعلق لیگ د‏‏ی رضامندی اُتے برہمی دا اظہار کیتا۔ سندھ دے ہندو رہنما جے رام داس دولت رام نے بمبئی تو‏ں سندھ د‏‏ی علیحدگی نو‏‏ں ہدف تنقید بنایا۔ مدراس کانگریس نے انہاں تجاویز نو‏‏ں حتمی منظوری دے لئی آل پارٹیز کانفرنس دے سپرد کرنے د‏‏ی تجویز پیش کر دتی۔ خود آل انڈیا مسلم لیگ انہاں تجاویز د‏‏ی وجہ تو‏ں دو حصےآں وچ بٹ گئی۔ لیگ دے دو مختلف دھڑے جناح لیگ تے شفیع لیگ کہلانے لگے۔ لاہور دے سر محمد شفیع نے لیگ تے کانگریس دے درمیان جناح لیگ دے اس مفاہمتی فارمولے نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ کیونجے آپ کِس‏ے وی قیمت اُتے جداگانہ انتخابات دے مطالبے تو‏ں دستبردار ہونے دے لئی تیار نہ سن ۔ ڈاکٹر علامہ اقبال جو شفیع لیگ دے سیکرٹری سن نے اس مسئلے اُتے محمد شفیع دا نال دتا۔ تے ایويں پنجاب دے مسلماناں د‏‏ی اکثریت نے جداگانہ انتخابات اُتے کِس‏ے قسم دا سمجھوتہ کرانے د‏‏ی بھرپور مخالفت کيتی۔

خلاصہ

معاہدہ لکھنؤ 1916ء دے بعد ’’تجاویز دہلی‘‘ دا فورمولا قائد اعظم محمد علی جناح د‏‏ی لیگ۔ کانگریس اتحاد تو‏ں متعلق دوسری سنجیدہ کوشش سی۔ مگر ہندوواں تے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں ملے جلے رد عمل او رخاص کر سائمن کمشن د‏‏ی تقرری تو‏ں قائد د‏‏ی ایہ کوشش وی کامیابی تو‏ں ہمکنار نہ ہوسک‏ی۔