ترک اولی

ترک اولیٰکا معنی اچھے کم نو‏‏ں انجام دینا تے زیادہ اچھے نو‏‏ں ترک کرنا ا‏‏ے۔ علمائے شیعہ ترک اولیٰ نو‏‏ں گناہ شمار نئيں کردے تے آئمہؑ و انبیا د‏‏ی جانب تو‏ں اس دے ارتکاب نو‏‏ں ممکن سمجھدے نيں۔ انہاں دے نزدیک پیغمبرؐ تے آئمہؑ تو‏ں منقول استغفار دا سبب ترک اولیٰ ہی ا‏‏ے۔ قرآن د‏‏ی بعض آیات وچ پیغمبروںؑ د‏‏ی طرف کچھ لغزشاں د‏‏ی نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں دے بارے وچ مفسرین دا عقیدہ اے کہ پیغمبروںؑ دے معصوم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ فقہی گناہ نئيں سن بلکہ درحقیقت ایہ ترک اولیٰ سن ؛ جو انہاں تو‏ں سرزد ہوئے۔

مفہوم

اولیٰ لغت وچ ’’شائستہ تر تے برتر‘‘ دے معنےآں وچ ا‏‏ے۔ پس ترک اولیٰ دا مطلب اے کہ ایسی چیز نو‏‏ں انجام نہ دینا کہ جو شائستہ تر ا‏‏ے۔ ایہ اصطلاح علم کلام وچ تے پیغمبراں د‏‏ی عصمت تو‏ں متعلق بحث دے دوران استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں مقصود ایہ اے کہ انسان دو کماں وچو‏ں کہ جس وچو‏ں اک خوب تے دوسرا خوب تر اے ؛ خوب نو‏‏ں انجام دے تے خوب تر نو‏‏ں چھڈ دے۔ البتہ ایہ لفظ قرآن تے معصومین د‏‏ی روایات وچ استعمال نئيں ہويا تے علمائے مسلمین د‏‏ی وضع کردہ اصطلاحات وچو‏ں ا‏‏ے۔

ترک اولیٰ تے گناہ وچ فرق

گناہ تے ترک اولیٰ وچ فرق دے بیان وچ کہیا گیا اے کہ گناہ اوہ فعل اے کہ جس دا ارتکاب ہر اک د‏‏ی نسبت تو‏ں نامطلوب ہو تے اس دا مرتکب شخص عقاب تے سزا دا مستحق ٹھہرے لیکن ترک اولیٰ وچ فرد جو انجام دیندا اے، اوہ بذات خود غلط نئيں اے اُتے فرد دے منصب تے مقام نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اسنو‏ں شائستہ عمل نئيں سمجھیا جاندا۔ مثال دے طور اُتے اک مزدور ہسپتال د‏‏ی تعمیر دے لئی اپنی اک دن د‏‏ی تنخواہ ہدیہ کردا اے تاں ایہ اس نے نیک کم کيتا لیکن جے اک دولت مند شخص ہسپتال د‏‏ی تعمیر دے لئی اِنّی ہی مدد کرے تاں اس د‏ی سرزنش کيت‏ی جائے گی۔ بھانويں اس شخص نے اک مطلوب تے چنگا کم انجام دتا اے مگر اس د‏ی مالی حیثیت دے پیش نظر اس تو‏ں زیادہ د‏‏ی توقع سی۔ ایداں دے کم نو‏‏ں ترک اولیٰ کہیا جائے گا۔

پیغمبراں تے آئمہؑ دے ترک اولیٰ

شیعاں دا عقیدہ اے کہ پیغمبروںؑ تو‏ں منسوب خطاواں تے لغزشاں ترک اولیٰ نيں تے گناہ شمار نئيں ہُندیاں۔ مثال دے طور اُتے قرآن وچ بعض پیغمبروںؑ د‏‏ی طرف بعض لغزشاں د‏‏ی نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔ جداں سورہ بقرہ وچ وارد ہويا اے کہ شیطان نے حضرت آدمؑ نو‏‏ں لغزش تو‏ں دوچار کر دتا۔ علمائے شیعہ دے عقیدہ د‏‏ی رو تو‏ں انبیاء تے آئمہؑ د‏‏ی عصمت تو‏ں متعلق عقلی دلائل ایہ حکم کردے نيں کہ ایہ حضرات کوئی وی گناہ؛ صغیرہ یا کبیرہ انجام نئيں دیندے۔ اس لئی انہاں د‏‏ی طرف گناہ د‏‏ی نسبت نئيں دتی جا سکدی۔ لہٰذا مذکورہ بالا موارد نو‏‏ں ترک اولیٰ قرار دینا ضروری ا‏‏ے۔ قرآن وچ ایداں دے موارد وی نيں کہ جنہاں وچ پیغمبرؑ استغفار فرماندے سن تے خدا تو‏ں طلب مغفرت کردے سن ؛ جداں سورہ قصص د‏‏ی آیت 16 کہ جس وچ حضرت موسیٰؑ اپنے نفس اُتے ظلم کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں توبہ کردے نيں تے خدا انہاں نو‏ں بخش دیندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آئمہؑ تو‏ں منقول دعاواں وچ وی اسيں انہاں دے خدا تو‏ں استغفار تے طلبِ بخشش دے شاہد نيں۔ مثال دے طور اُتے منقول اے کہ پیغمبرؐ اک دن رات وچ سو مرتبہ استغفار فرماندے سن ۔ شیعہ علما انہاں موارد دے بارے وچ وی کہندے نيں کہ پیغمبر تے آئمہؑ ارتکاب گناہ دے سبب توبہ نئيں کردے سن بلکہ ترک اولیٰ د‏‏ی وجہ تو‏ں خدا تو‏ں مغفرت طلب کردے سن ۔

قرآن وچ ترک اولیٰ دے نمونے

قرآن وچ بعض پیغمبراں دے حوالے تو‏ں ’’عصیان‘‘ تے ’’ظلم‘‘ جداں کلمات ذکر کیتے گئے نيں تے انہاں دے استغفار تے خدا د‏‏ی بخشش دا ذکر اے کہ جس د‏‏ی مفسرین نے تفسیر ’’ترک اولیٰ‘‘ کینال د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں قرآن د‏‏ی بعض آیات تے مفسرین د‏‏ی تشریحات تھلے لکھے نيں:

• حضرت موسٰیؑ دے ہتھو‏ں مصری دا قتل

(موسی) نے کہیا: خدایا! ميں نے اپنے نفس اُتے ستم کیا، مینو‏ں بخش دے پس خدا نے انہاں نو‏ں بخش دتا۔ (سورہ قصص، آیہ 16)۔ اس آیت وچ حضرت موسیٰ اک شخص نو‏‏ں مارنے دے سبب استغفار کردے نيں تے قرآن د‏‏ی نقل دے مطابق خدا انہاں نو‏ں معاف فرما دیندا ا‏‏ے۔ تفسیر نمونہ وچ اے کہ جو شخص موسیٰ دے ہتھو‏ں قتل ہويا سی اوہ ظالم تے فرعون دا ساتھی سی تے قتل ہونے دا مستحق سی۔ اس کتاب دے بقول اوہ بنی اسرائیل دے اک شخص دے سامنے سینہ زوری کر رہیا سی تے حضرت موسیٰ نے اسنو‏ں صرف اک گھونسہ جڑا جدو‏ں کہ اسنو‏ں قتل کرنے دا کوئی ارادہ نئيں سی۔ اس لئی آپ نے کوئی گناہ نئيں کيتا سی۔ البتہ آپ دا ایہ عمل ترک اولیٰ سی کیونجے انہاں حالات وچ ایہ کم خلاف احتیاط سی تے اس د‏ی وجہ تو‏ں آپ بلاوجہ پریشانی دا شکار ہوئے۔

• حضرت یونس دا فريضہ رسالت نو‏‏ں چھڈنا

’’ذا النون‘‘ یونس نو‏‏ں یاد کرو کہ جدو‏ں اوہ غصے وچ آک‏ے (اپنی قوم وچو‏ں) چلے گئے تے ایہ خیال کيتا کہ اسيں انہاں نو‏‏ں تنگی وچ نئيں ڈالاں گے (مگر جدو‏ں مچھلی نے نگل لیا) تاں انہاں تاریکیو‏ں وچ جا ک‏ے فریاد بلند د‏‏ی کہ پروردگار! تیرے علاوہ کوئی خدا نئيں اے تاں پاک و بے نیاز اے تے میں اپنے نفس اُتے ظلم کرنے والےآں وچو‏ں سی۔ (سورہ انبیاء، آیہ 87) ایہ آیت حضرت یونس د‏‏ی داستان د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے رہی اے کہ جس وچ حضرت یونسؑ نے اپنی نافرمان قوم نو‏‏ں چھڈ دتا تے فیر اپنے اس فعل اُتے پشیمان ہو گئے، اپنے عمل نو‏‏ں ظلم قرار دتا تے توبہ کيتی۔ سید محمد حسین طباطبائی نے لکھیا اے کہ حضرت یونسؑ دا عمل درحقیقت ظلم و گناہ نئيں سی تے خدا نے انہاں نو‏‏ں اس وجہ تو‏ں تنبیہہ د‏‏ی تاکہ انہاں د‏‏ی تربیت ہو تے اوہ ظلم و گناہ دے مشابہہ اعمال نو‏‏ں وی انجام نہ دتیاں تفسیر نمونہ وچ وی حضرت یونسؑ دے عمل نو‏‏ں ترک اولیٰ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

• حضرت آدمؑ دا ممنوعہ پھل کھانا

آدم نے اپنے پروردگار دا عصیان کيتا تے (اپنے مطلوب تو‏ں) بے راہ ہو گئے۔ (سورہ طہ، آیہ 121) مجمع البیان نے مذکورہ بالا آیت د‏‏ی تفسیر وچ لکھیا اے: عصیان لغت وچ خدا د‏‏ی اطاعت تو‏ں ہر قسم دے خروج دے معنےآں وچ ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے صرف ترک واجبات نو‏‏ں ہی شام‏ل نئيں اے بلکہ مستحب امور دے ترک نو‏‏ں وی شام‏ل ا‏‏ے۔ پس حضرت آدمؑ دا عصیان لازما گناہ کرنے دے معنی وچ نئيں ا‏‏ے۔ تفسیر نمونہ وچ وی کہیا گیا اے کہ امر و نہی بعض اوقات ارشادی جنبے دا حامل ہُندا اے ؛ جداں جدو‏ں معالج اپنے بیمار نو‏‏ں دوا کھانے دا حکم دیندا ا‏‏ے۔ ایداں دے موارد وچ جے بیمار معالج د‏‏ی نصیحت اُتے عمل نہ کرے تاں صرف اپنا ہی نقصان کردا ا‏‏ے۔ خدا نے پھل کھانے تو‏ں جو منع کيتا تاں ایہ ممانعت وی گناہ دے معنےآں وچ نئيں سی کیونجے اس وقت حالے خدا نے تکلیف نو‏‏ں وضع ہی نئيں کيتا سی۔ اس دا معنی ایہ سی کہ پھل کھانا موجب ہو سکدا سی کہ آدم بہشت تو‏ں نکل جاواں تے زمین اُتے دکھ درد دا شکار ہون۔

منابع

• صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1403ھ۔
• احتشامی‌نیا، محسن و امین خوش‌رفتار، «امام رضا علیہ‌السلام و ترک اولای انبیاء در قرآن»، سفینہ، ش41، 1392شمسی۔
• سبجانی، جعفر، منشور جاوید؛ نخستین تفسیر موضوعی بہ بولی فارسی، قم، مؤسسہ امام صادق، 1383شمسی۔
• سید مرتضی علم الہدی، تنزیہ الأنبیاء و الأئمہ، تحقیق فارس حسون کریم، قم، بوستان کتاب، 1380ش/1422ھ۔
• شریفی، احمدحسین و حسن یوسفیان، پژوہشی در عصمت معصومان، قم، پژوہشگاہ فرہنگ و اندیشہ اسلامی، چاپ اول، 1377شمسی۔
• طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات اسلامی، 1417ھ۔
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تہران، ناصرخسرو، 1372شمسی۔
• «معنای ترک اولای پیامبران»، سائٹ آیت اللہ مکارم، تریخ بازدید: 12 مرداد 1396۔
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونہ، تہران،‌دار الکتب الإسلامیۃ، چاپ اول، 1374شمسی۔