Jump to content

تقسیم ہند دی مخالفت

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
نوآبادیات‏ی ہندوستان دا نقشہ (1911)
خدائی خدامتگار رہنما خان عبدالغفار خان تے مہاتما گاندھی ، دونے دا تعلق انڈین نیشنل کانگریس تو‏ں اے ، نے اس تقسیم دا سختی تو‏ں مخالفت کردے ہوئے ، اس حقیقت دا حوالہ دتا کہ مسلما‏ن تے ہندو دونے صدیاں تو‏ں اک دوسرے دے نال پرامن طور اُتے رہندے نيں تے ملک وچ مشترکہ تریخ نو‏‏ں مشترکہ قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ [۱][۲]

20 واں صدی وچ برٹش ہند وچ تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت وسیع پیمانے اُتے سی تے ایہ جنوبی ایشیاء د‏‏ی سیاست وچ ہن وی اک اہ‏م مقام ا‏‏ے۔ اس د‏ی مخالفت کرنے والے اکثر جامع قوم پرستی دے نظریے اُتے قائم رہندے نيں ۔ [۳] ہندو ، عیسائی ، اینگلو انڈین ، پارسی تے سکھ برادری وڈی حد تک تقسیم ہند (اور اس دے تحت دو قومی نظریہ ) د‏‏ی مخالفت کر رہ‏ی سی ، [۴][۵][۶][۷] جِنّے مسلما‏ن سن (یہ سن جس د‏‏ی نمائندگی آل انڈیا آزاد مسلم کانفرنس )۔ [۸][۹]

خدائی خدمتگار دے پشتون سیاستدان تے ہندوستانی آزادی دے کارکن خان عبدالغفار خان نے تقسیم ہند د‏‏ی تجویز نو‏‏ں غیر اسلامی تے اک مشترکہ تریخ دے منافی قرار دتا جس وچ مسلما‏ن اک ہزاری تو‏ں زیادہ عرصے تک ہندوستان نو‏‏ں اپنا آبائی وطن سمجھدے سن ۔ [۱] مہاتما گاندھی نے رائے دتی کہ "ہندو تے مسلما‏ن ہندوستان د‏‏ی اک ہی سرزمین دے بیٹے سن اوہ بھائی سن لہذا انہاں نو‏ں ہندوستان نو‏‏ں آزاد تے متحد رکھنے دے لئی جدوجہد کرنی ہوئے گی۔" [۲]

دیوبندی مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے مسلماناں نے "پاکستان دے اس نظریہ نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا کہ اوہ مستحکم متحدہ ہندوستان دے ظہور نو‏‏ں روکنے دے لئی نوآبادیات‏ی حکومت کیت‏‏ی سازش اے " تے تقسیم ہند د‏‏ی مذمت دے لئی آزاد مسلم کانفرنس دے انعقاد وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ [۱۰] انہاں نے ایہ وی استدلال کيتا کہ جے ہندوستان تقسیم ہويا تاں مسلماناں د‏‏ی معاشی ترقی نو‏‏ں ٹھیس پہنچے گی ، تقسیم دے نظریہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے جو مسلماناں نو‏‏ں پسماندہ رکھنے دے لئی بنایا گیا ا‏‏ے۔ [۱۱] انہاں نے ایہ وی توقع د‏‏ی کہ "متحدہ ہندوستان وچ مسلم اکثریت‏ی صوبے ہندو اکثریت‏ی علاقےآں وچ بسنے والے مسلم اقلیتاں د‏‏ی مدد کرنے وچ آزاد پاکستان دے حکمراناں تو‏ں زیادہ کارگر ثابت ہون گے۔" دیوبندیاں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا حدیبیہ دے معاہدے جس وچ مسلماناں دے درمیان بنایا گیا سی، قریش مکہ کے، "اس طرح مسلماناں دے لئی زیادہ مواقع پرامن تبلیغ دے ذریعے قریش لئے انہاں دے مذہب د‏‏ی تبلیغ کرنے د‏‏ی اجازت دے دو فرقےآں دے درمیان باہمی تعامل نو‏‏ں فروغ دتا." اس دیوبندی اسکالر سید حسین احمد مدنی نے اپنی کتاب متحدہ قومییت تے اسلام (جامع قوم پرستی تے اسلام) وچ متحدہ ہندوستان دے لئی دلیل پیش د‏‏ی ، اس خیال نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا کہ مختلف مذاہب مختلف قومیتاں د‏‏ی تشکیل نئيں کردے نيں تے ایہ کہ ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی تجویز جواز نئيں ، مذہبی اعتبار تو‏ں .[۱۲]

خاکسار موومنٹ دے رہنما علامہ مشرقی نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی کیونجے انہاں نو‏ں لگیا کہ جے مسلما‏ن تے ہندو صدیاں تو‏ں ہندوستان وچ وڈے پیمانے اُتے اک نال رہندے تاں اوہ آزاد تے متحد ہندوستان وچ وی ایسا کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ مشرقی نے دو قومی نظریہ نو‏‏ں انگریزاں د‏‏ی اک سازش دے طور اُتے اس خطے اُتے زیادہ آسانی تو‏ں کنٹرول برقرار رکھنے دے منصوبے دے طور اُتے دیکھیا ، جے ہندوستان نو‏‏ں دو ملکاں وچ تقسیم کيتا گیا سی جنہاں نو‏ں اک دوسرے دے خلاف کھڑا کردتا گیا سی۔ انہاں نے استدلال کيتا کہ مذہبی خطوط دے نال ہندوستان د‏‏ی تقسیم سرحد دے دونے اطراف بنیاد پرستی تے انتہا پسندی نو‏‏ں فروغ دے گی۔ مشرقی دا خیال سی کہ "مسلم اکثریت‏ی علاقے پہلے ہی مسلم حکومت دے ماتحت سن ، لہذا جے کوئی مسلما‏ن انہاں علاقےآں وچ منتقل ہونا چاہندا اے تاں ، اوہ ملک نو‏‏ں تقسیم کرنے دے بغیر ، آزادانہ طور اُتے آزاد ني‏‏‏‏ں۔" انہاں دے نزدیک علیحدگی پسند رہنما "اقتدار دے بھوکے تے مسلماناں نو‏‏ں گمراہ کررہے سن تاکہ اوہ برطانوی ایجنڈے د‏‏ی خدمت کرکے اپنے اقتدار نو‏‏ں تقویت پہنچاواں۔" [۱۳]

1946 دے ہندوستانی صوبائی انتخابات وچ ، صرف 16 فیصد ہندوستانی مسلما‏ن ، خاص طور اُتے اعلیٰ طبقے نال تعلق رکھنے والے ، ہی ووٹ ڈال سک‏‏ے۔ [۱۴] اُتے ، عام ہندوستانی مسلماناں نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے ، ایہ خیال کيتا کہ "یہ کہ اک مسلم ریاست صرف اعلیٰ درجے دے مسلماناں نو‏‏ں فائدہ پہنچے گی۔" [۱۵]

نوآبادیات‏ی ہندوستان دے عیسائیاں دی نمائندگی کرنے والے ہندوستانی عیسائیاں د‏‏ی آل انڈیا کانفرنس دے نال نال ، سکھ سیاسی جماعتاں جداں چیف خالصہ دیوان تے ماسٹر تارا سنگھ د‏‏ی سربراہی وچ شورومالی اکالی دل نے وی علیحدگی پسنداں د‏‏ی طرف تو‏ں پاکستان بنانے دے اس مطالبے د‏‏ی مذمت کردے ہوئے اسنو‏ں اک تحریک دے طور اُتے دیکھیا۔ ممکنہ طور اُتے انہاں اُتے ظلم کرن گے۔ [۵][۶]

پاکستان نو‏‏ں مذہبی علیحدگی د‏‏ی بنیاد اُتے تقسیم ہند دے ذریعے بنایا گیا سی۔ [۱۶] ملک ہند نو‏‏ں مذہبی خطوط اُتے تقسیم کرنے دے بالکل ہی تصور نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا گیا اے کہ اوہ جدید دور دے لئی اک پسماندہ خیال ا‏‏ے۔ [۱۷][۱۸] اس دے واقع ہونے دے بعد ، تقسیم ہند دے ناقدین نے پندرہ ملین لوکاں دے بے گھر ہونے ، دس لکھ تو‏ں زیادہ افراد دے قتل تے 75،000 خواتین دے نال ہونے والے عصمت دری دے نظریہ دا ثبوت دتا کہ ایہ غلطی سی۔ [۱۹]

مخالف

[سودھو]

برطانوی ہند اک وسیع تے مختلف قوماں تے مذاہب دا علاقہ سی ، زیادہ تر سکھ تے ہندو آدمی تقسیم ہند دے خلاف سن کہ اس ملک وچ بوہت سارے مسلما‏ن سن ۔ خان عبدالغفار خان ، اک پشتون سیاست دان ، ہندوستان د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں مسلم تریخ د‏‏ی تردید قرار دیندے سن جس نے صدیاں تک ہندوستان اُتے حکمرانی کيتی۔ مہاتما گاندھی دے مطابق ہندو تے مسلما‏ن اک ہی ہندوستان دے بچے نيں تے انہاں نو‏ں ہندوستان نو‏‏ں آزاد بنانے دے لئی مل ک‏ے لڑنا ہوئے گا۔ دیوبندی مسلم علمائے فکر نے اک علیحدہ مسلم ملک دے طور اُتے پاکستان دے نظریہ د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی بلکہ طاقتور ہندوستان دے عروج نو‏‏ں نوآبادیات‏ی برطانویاں د‏‏ی سازش سمجھدے سن تے انہاں نے تقسیم ہند نو‏‏ں روکنے دے لئی آزاد مسلم کانفرنس دا اہتمام کيتا۔ اوتھ‏ے انہاں دا استدلال سی کہ جے ہندوستان تقسیم ہويا تاں مسلم معیشت نو‏‏ں نقصان ہوئے گا۔ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ ہندو اکثریت‏ی علاقےآں وچ مسلماناں نو‏‏ں اک اقلیت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، انہاں د‏‏ی معاشی امداد دے معاملے وچ سخت نقصان اٹھانا پئے گا۔ دیوبندیاں نے مسلماناں تے قریش دے وچکار حدیبیہ معاہدہ نو‏‏ں مسلماناں دے وچکار پُرسکو‏ن طور اُتے تعلقات وچ بہتری لاندے ہوئے قریش دے وچکار اسلام دے پھیلاؤ د‏‏ی مثال دے طور اُتے پیش کيتا۔ دیوبندی اسکالر سید احمد مدنی نے غیر منقسم ہندوستان د‏‏ی جانب تو‏ں اپنی کتاب " متحدہ قومیت " وچ جس دا ذکر انہاں نے حیاتیاندی نظریہ د‏‏ی بنیادی حد دے طور اُتے کيتا (اور ہن وی جاری اے )۔ انہاں نے اس حقیقت دا حوالہ دتا کہ دونے ملکاں نو‏‏ں مذہب د‏‏ی بنیاد اُتے تقسیم کرنے تو‏ں دونے ملکاں وچ توہم پرست روایت پسندی تے انتہا پسندی نو‏‏ں جنم ملے گا۔ مشرک دا خیال سی کہ مسلم اکثریت‏ی تھ‏‏اںو‏اں پہلے ہی مسلم حکومت دے ماتحت نيں ، لہذا جے کوئی مسلما‏ن اوتھ‏ے جانا چاہندا اے تاں اوہ تقسیم دے بغیر وی ایسا کرسکدا اے ۔اس نے اس تقسیم نو‏‏ں اقتدار دے فاقے تے خود غرض لوکاں د‏‏ی سازش دے طور اُتے دیکھیا۔ ڈیکن ہیرالڈ ، ٹریجڈی آف پارٹیشن دے عنوان تو‏ں اک مضمون وچ لکھیا اے کہ مسلما‏ن تے غیر مسلم صدیاں تو‏ں بغیر کسی تنازعہ دے اک ہی سرزمین اُتے سکو‏ن تو‏ں زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ کوئی وی سوشل انجینئر ہندوستان وچ غیر مسلماں تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں فرق نئيں کرسکدا۔ ہندوستانی مسلماناں وچ کوئی مشترکہ سبھیاچار یا مرکزی بولی نئيں سی۔ مثال دے طور اُتے ، کسی پنجابی مسلما‏ن تے بنگالی یا ملابار مسلما‏ن وچ مذہب دے علاوہ کسی وی طرح تو‏ں مماثلت نئيں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ اک مشترکہ بولی وی نئيں اے جسنو‏ں ہندوستان دے تمام مسلما‏ن جاندے ني‏‏‏‏ں۔ صدیاں تو‏ں مسلما‏ن اپنی علاقائی سبھیاچار نو‏‏ں غیر مسلماں دے نال ونڈ رہے ني‏‏‏‏ں۔ دوسری دلیل ایہ اے کہ مسلما‏ن بنیادی طور اُتے ہندوواں تو‏ں مختلف ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے ہندوستانی غیر مسلم نے صدیاں تو‏ں اسلام قبول کيتا ا‏‏ے۔ سبھیاچار دا مذہب دے بجائے خطے اُتے زیادہ انحصار ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، اک بنگالی مسلما‏ن د‏‏ی حیثیت بنگالی ہندو دے نال اک پنجابی مسلما‏ن تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدی ا‏‏ے۔ اپنے علاقائی سبھیاچار دے شراکت داراں دے نال۔ دوسری دلیل ایہ اے کہ مسلما‏ن بنیادی طور اُتے ہندوواں تو‏ں مختلف ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے ہندوستانی غیر مسلم نے صدیاں تو‏ں اسلام قبول کيتا ا‏‏ے۔ سبھیاچار دا مذہب دے بجائے خطے اُتے زیادہ انحصار ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، اک بنگالی مسلما‏ن د‏‏ی حیثیت بنگالی ہندو دے نال اک پنجابی مسلما‏ن تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدی ا‏‏ے۔ اپنے علاقائی سبھیاچار دے شراکت داراں دے نال۔ دوسری دلیل ایہ اے کہ مسلما‏ن بنیادی طور اُتے ہندوواں تو‏ں مختلف ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے ہندوستانی غیر مسلم نے صدیاں تو‏ں اسلام قبول کيتا ا‏‏ے۔ سبھیاچار دا مذہب دے بجائے خطے اُتے زیادہ انحصار ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، اک بنگالی مسلما‏ن د‏‏ی حیثیت بنگالی ہندو دے نال اک پنجابی مسلما‏ن تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدی ا‏‏ے۔

تنظیماں تے ممتاز افراد جو تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت ک‏ر رہ‏ے نيں

[سودھو]

سیاسی جماعتاں

[سودھو]
فائل:First Session of All India Jamhur Muslim League held in 1940 at Muzaffarpur,Bihar.jpg
آل انڈیا جمہور مسلم لیگ دا پہلا اجلاس ، جو مغفور احمد اعجازی نے متحدہ ہندوستان (1940) د‏‏ی حمایت دے لئی قائم کيتا سی۔ [۲۰]
  • آل انڈیا اینگلو انڈین ایسوسی ایشن جس د‏‏ی سربراہی اس دے صدر فرینک انتھونی نے کيت‏ی سی ، "پارٹیشن د‏‏ی بھرپور مخالفت کيتی سی۔ [۷][۲۱]
  • آل انڈیا آزاد مسلم کانفرنس اک ایسی تنظیم سی جس د‏‏ی سربراہی وزیر اعظم سندھ اللہ بخش سومرو نے کيت‏ی سی ، جو مذہبی طور اُتے مشاہدہ کرنے والے مسلما‏ن مزدور طبقے د‏‏ی نمائندگی کردی سی۔ نوآبادیات‏ی ہندوستان وچ مسلماناں دے سب تو‏ں وڈے اجتماع وچ ، اس نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت دے لئی دہلی وچ جلسہ کيتا۔ [۹][۲۲]
  • ہندوستانی عیسائیاں د‏‏ی آل انڈیا کانفرنس نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے نال نال مذہب اُتے مبنی علیحدہ انتخابی حلقے بنانے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس نے سوراج د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے ہندوستان د‏‏ی ریاست وچ اقلیتاں دے حقوق دے حصول وچ مدد کيتی۔ [۵]
  • آل انڈیا جمہور مسلم لیگ "جناح د‏‏ی پاکستان دے منصوبے د‏‏ی مخالفت کرنے دے لئی ،" 1940 وچ کھڑی کيتی گئی سی۔ [۲۰]
  • آل انڈیا مومن کانفرنس نے خود نو‏‏ں اعلیٰ طبقے دے مسلماناں د‏‏ی بجائے مشترکہ مفادات نو‏‏ں بیان کردے ہوئے دیکھیا تے 1940 وچ تقسیم ہند دے خلاف اک قرارداد منظور کيتی۔ [۲۳] اس وچ کہیا گیا سی کہ: '' پارٹیشن اسکیم نہ صرف ناقابل عمل تے غیرجانبدار سی بلکہ مکمل طور اُتے غیر اسلامی تے غیر فطری سی ، کیونجے ہندوستان دے مختلف صوبےآں تے ہندوواں تے مسلماناں د‏‏ی باہ‏م آبادی د‏‏ی جغرافیائی حیثیت اس تجویز دے خلاف اے تے اس وجہ تو‏ں کہ انہاں دونے جماعتاں دے پاس صدیاں تو‏ں اک نال رہ رہے نيں ، تے انہاں دے درمیان بہت ساریاں چیزاں مشترک ني‏‏‏‏ں۔ [۲۴]
  • آل انڈیا مسلم مجلس نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں "ناقابل عمل" قرار دتا۔ [۲۵][۲۶]
  • نوآبادیات‏ی ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے خلاف ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آل انڈیا شیعہ سیاسی کانفرنس نے پاکستان بنانے دے خیال اُتے احتجاج کيتا۔ [۲۷] اس نے عام انتخابات وچ وی مدد کيتی۔ [۲۸]
  • انجمنِ وطن بلوچستان نے خود نو‏‏ں انڈین نیشنل کانگریس سے اتحاد کيتا تے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی۔ [۲۹]
  • سنٹرل خالصہ ینگ مین یونین نے دوسری سکھ تنظیماں د‏‏ی طرح ، شمال مغربی ہندوستان وچ وکھ مسلم ریاست دے قیام د‏‏ی اپنی "غیر متضاد مخالفت" دا اعلان کيتا۔
  • چیف خالصہ دیوان نے ہور سکھ تنظیماں د‏‏ی طرح ، شمال مغربی ہندوستان وچ وکھ مسلم ریاست دے قیام د‏‏ی اپنی "غیر متضاد مخالفت" دا اعلان کيتا۔
  • ہندوستان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی مخالفت کيتی تے 15 اگست 1947 نو‏‏ں یوم آزادی دی تقریبات وچ ملک د‏‏ی تقسیم دے احتجاج وچ حصہ نئيں لیا۔ [۳۰]
  • انڈین نیشنل کانگریس نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی سختی تو‏ں مخالفت کيتی ، اگرچہ کابینہ مشن پلان د‏‏ی ناکامی دے بعد بعد وچ اس نے ہچکچاندے ہوئے اسنو‏ں قبول کرلیا۔ [۳۱]
  • جمعیت اہلحدیث آل انڈیا آزاد مسلم کانفرنس دی ممبر جماعت سی ، جس نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی سی۔
  • جمعیت علمائے ہند "تشکیل پاکستان دے خلاف غیر سمجھوتہ" سی ، جس نے تقسیم دے نظریہ نو‏‏ں مسترد کيتا تے اس دے بجائے متحدہ ہندوستان وچ جامع قوم پرستی د‏‏ی وکالت کيتی۔ متحدہ قومییت اوراسلام )۔ [۳۲]
  • خاکسار موومنٹ نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيت‏ی سی تے "پاکستان اسکیم دے صریح تنقید" سن ۔ [۳۳][۳۴]
  • خدائی خدامتگر نے تقسیم ہند دے خلاف کھڑے ہوک‏ے ، ملک وچ برطانوی حکمرانی دے خلاف مزاحمت دے لئی غیر متضاد اصولاں دا استعمال کيتا۔ [۳۵]
  • کرشک پرجا پارٹی نے تقسیم دے منصوبے دے نظریے نو‏‏ں "بے بنیاد تے بے معنی" قرار دینے د‏‏ی مذمت کيتی۔ [۳۶]
  • مجلس احرار الاسلام نے 1943 وچ اک قرار داد منظور کردے ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں تقسیم دے خلاف ہونے دا اعلان کيتا تے "اس د‏ی ساکھ نو‏‏ں بدنام کرنے د‏‏ی کوشش وچ جناح نو‏‏ں کافر قرار دیندے ہوئے اپنے فرقےآں وچ فرقہ وارانہ عنصر متعارف کرایا۔" [۳۷]
  • سندھ یونائیٹڈ پارٹی نے کہیا کہ "جو وی ساڈے عقائد نيں سانو‏ں اپنے ملک وچ کامل ہ‏م آہنگی د‏‏ی فضا وچ اک نال رہنا چاہیدا تے ساڈے تعلقات مشترکہ خاندان دے متعدد بھائیاں دے تعلقات ہونے چاہئاں ، جنہاں وچو‏ں کئی ممبران اپنے عقیدے دا اعتراف کرنے دے لئی آزاد ني‏‏‏‏ں۔ جداں بغیر کسی رکاوٹ تے رکاوٹ دے تے جنہاں د‏‏ی مشترکہ جائیداد دے مساوی فائدے ہون۔ "
  • ماسٹر تارا سنگھ د‏‏ی سربراہی وچ شرومنی اکالی دل نے سکھاں اُتے ممکنہ ظلم و ستم د‏‏ی دعوت دینے دے طور اُتے اک مسلم ریاست دے قیام دے خیال نو‏‏ں دیکھیا ، جنہاں نے اس طرح "قراردادِ لاہور دے خلاف سنگین مہم چلا‏ئی"۔ [۶]
  • یونینسٹ پارٹی (پنجاب) ، جس وچ مسلماناں ، ہندوواں تے سکھاں دا اڈہ سی ، نے پنجابی شناخت نو‏‏ں کسی د‏‏ی مذہبی شناخت تو‏ں زیادہ اہ‏م سمجھنے دے نقطہ نظر تو‏ں تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی۔ [۳۸][۳۹]

سیاستدان

[سودھو]
تحریک آزادی ہند دے اک کلیدی کھلاڑی ، مولا‏نا ابوالکلام آزاد نے ہندوستان وچ آزادی دی جیت وچ بیان کيتا ہے کہ "اک مسلما‏ن د‏‏ی حیثیت تو‏ں ميں اک لمحہ دے لئی وی تیار نئيں ہاں کہ اوہ پورے ہندوستان دے نال اپنا ڈومین سمجھ‏‏ے تے شیئر کرے۔ اپنی سیاسی تے معاشی زندگی د‏‏ی تشکیل وچ ۔ میرے نزدیک ایہ بزدلی د‏‏ی اک یقینی علامت معلوم ہُندی اے کہ میری حب الوطنی کيتا اے تے اس دے محض اک ٹکڑے تو‏ں خود مطمئن ہون۔ " انہاں نے استدلال کيتا کہ جے ہندوستان نو‏‏ں دو ریاستاں وچ تقسیم کردتا گیا تاں ، "پوری زمین اُتے چھوٹی چھوٹی اقلیتاں وچ بکھرے ہوئے ساڈھے تن کروڑ مسلما‏ن باقی رہن گے۔ یوپی وچ 17 فیصد ، بہار وچ 12 فیصد تے مدراس وچ 9 فیصد دے نال ، اوہ اج دے ہندو اکثریت‏ی صوبےآں وچ کمزور ہون گے۔ انہاں نے تقریبا اک ہزار سالاں تو‏ں انہاں خطےآں وچ اپنے آبائی علاقےآں وچ آباد نيں تے اوتھ‏ے مسلم سبھیاچار تے رہتل دے مشہور مراکز قائم کیتے ني‏‏‏‏ں۔ " [۴۰]
پنجاب دے وزیر اعلیٰ تے یونینسٹ پارٹی دے رہنما ملک خضر حیات ٹوانا نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے اس تکلیف دا ذکر کردے ہوئے کہیا کہ جے صوبہ پنجاب تقسیم ہوجاندا تاں اس دا سبب بندا ا‏‏ے۔ [۴۱] انہاں نے محسوس کيتا کہ پنجاب دے مسلما‏ن ، سکھ تے ہندو سب د‏‏ی مشترکہ سبھیاچار اے تے اوہی لوکاں دے وچکار مذہبی تفریق پیدا کرنے دے لئی ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کرنے دے خلاف ا‏‏ے۔ [۴۲] ملک خضر حیات ٹیوانا ، جو خود اک مسلما‏ن نيں ، نے علیحدگی پسند رہنما محمد علی جناح نو‏‏ں ریمارکس دیندے ہوئے کہیا: "ایتھ‏ے ہندو تے سکھ ٹوانا نيں جو میرے رشتہ دار ني‏‏‏‏ں۔ وچ انہاں د‏‏ی شادیاں تے ہور تقریبات وچ جاندا ہون۔ وچ انہاں نو‏‏ں کسی دوسری قوم تو‏ں آنے والے سمجھ‏‏ے تاں کِداں؟ " ٹیوانا نے غیر منقسم ہندوستان د‏‏ی مذہبی جماعتاں دے وچکار ہ‏م آہنگی د‏‏ی وکالت د‏‏ی ، یکم مارچ نو‏‏ں یوم فرقہ وارانہ ہ‏م آہنگی دے دن دے طور اُتے منانے تے راجہ نریندر ناتھ د‏‏ی صدارت وچ لاہور وچ اک فرقہ وارانہ ہ‏م آہنگی کمیٹی دے قیام وچ معاونت د‏‏ی ، اس دے سکریٹری بہاولپور دے مولوی محمود الیاس سن ۔
  • ابوالکلام آزاد نے کہیا کہ پاکستان د‏‏ی تشکیل تو‏ں صرف اعلیٰ طبقے دے مسلما‏ن ہی فائدہ اٹھاواں گے جو علیحدہ ریاست د‏‏ی معیشت نو‏‏ں اجارہ دار بناواں گے۔ انہاں نے متنبہ کيتا کہ جے اس د‏ی تشکیل کيت‏ی جائے گی تاں اس دا بین الاقوامی طاقتاں دے زیر کنٹرول کنٹرول ہوئے گا ، تے وقت گزرنے دے نال نال ایہ کنٹرول ہور سخت ہوجائے گا۔ [۴۳][۴۴]
  • عبدالمطلب مظومدار نے ہندو مسلم اتحاد د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے مشرقی ہندوستان وچ اک ممتاز مسلم رہنما ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی۔ [۲۸]
  • نوآبادیات‏ی ہندوستان دے شمال مغربی سرحدی صوبے نال تعلق رکھنے والے اک بیرسٹر ، عبدالقیوم خان نے اعلان کيتا کہ اوہ اپنے خون تو‏ں تقسیم ہند د‏‏ی مزاحمت کرن گے۔ انہاں نے 1945 وچ اپنے عہدے نو‏‏ں تبدیل کيتا تے آل انڈیا مسلم لیگ وچ شامل ہوگئے [۴۵]
  • اک پاکستانی سیاستدان تے متحدہ قومی موومنٹ دی سیاسی جماعت دے بانی ، الطاف حسین نے تقسیم ہند نو‏‏ں "سب تو‏ں وڈی غلطی" قرار دتا جس دے نتیجے وچ "خون ، سبھیاچار ، بھائی چارے ، تعلقات نو‏‏ں تقسیم کيتا گیا"۔ [۴۸]
  • خان عبدالغفار خان نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی تے عدم تشدد دے ذریعہ ملک وچ برطانوی حکمرانی دے خلاف مہم چلا‏ئی۔
  • خان عبد الجبار خان متحدہ ہندوستان دے حق وچ سن تے اوہ انڈین نیشنل کانگریس دے حلیف سن ۔ [۵۴] اوہ فرقہ واریت دے خلاف کھڑے ہوئے تے مسلم لیگ تو‏ں لڑائی د‏‏ی جدو‏ں ایہ عیاں ہوئے گیا کہ شمال مغربی نوآبادیات‏ی ہندوستان دے صوبےآں وچو‏ں اک پاکستان بنایا جائے گا۔ [۵۵]
  • خواجہ عبدالمجید اک معاشرتی مصلح تے وکیل سن "جنہاں نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت وچ گاندھی د‏‏ی حمایت کيتی۔" [۵۶]
  • نواب آف ڈھاکہ دے بھائی خواجہ عتیق اللہ نے "25،000 دستخط جمع کیتے تے تقسیم دے خلاف میمورنڈم پیش کيتا"۔ [۵۷]
  • اک پاکستانی سیاستدان تے جدوجہد پاکستان دے بانی ، لال خان نے تقسیم ہند نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے تے ہندوستان دے اتحاد د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، جس دے بارے وچ انہاں نے کہیا کہ مسلسل زخماں نو‏‏ں بھرنے تے تنازعہ کشمیر نو‏‏ں حل کرنے دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔ [۵۸] مشترکہ انقلاب د‏‏ی حمایت کردے ہوئے ، خان نے اعلان کيتا کہ "پنج ہزار سال مشترکہ تریخ ، سبھیاچار تے معاشرے وچ اس قدر تقویت پائی جاسکدی اے کہ اس تقسیم دے نتیجے وچ کھنڈر نئيں پيا ا‏‏ے۔" [۵۹]
  • مغفور احمد اجاجی نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی تے متحدہ ہندوستان د‏‏ی وکالت دے لئی آل انڈیا جمہور مسلم لیگ دی بنیاد رکھی۔
  • مہاتما گاندھی نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی ، تے اسنو‏ں تمام مذاہب دے ہندوستانیاں وچ اتحاد دے اپنے نظریہ دے منافی قرار دتا۔ [۶۰]
  • پنجاب دے وزیر اعلیٰ ملک خضر حیات ٹوانہ نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی ، تے اسنو‏ں صوبہ پنجاب تے پنجابی عوام وچ بانٹنا اک چال دے طور اُتے دیکھیا۔ [۴۱][۶۱] انہاں نے محسوس کيتا کہ پنجاب دے مسلما‏ن ، سکھ تے ہندو سبھی اک مشترکہ سبھیاچار رکھدے نيں تے مذہبی علیحدگی د‏‏ی بنیاد اُتے ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کرنے دے خلاف ني‏‏‏‏ں۔ ملک خضر حیات ٹوانا ، جو خود اک مسلما‏ن نيں ، نے علیحدگی پسند رہنما محمد علی جناح نو‏‏ں ریمارکس دیندے ہوئے کہیا: "ایتھ‏ے ہندو تے سکھ ٹوانا نيں جو میرے رشتہ دار ني‏‏‏‏ں۔ وچ انہاں د‏‏ی شادیاں تے ہور تقریبات وچ جاندا ہون۔ وچ انہاں نو‏‏ں آنے والے ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں کِداں مان سکدا ہاں؟ کسی تے قوم سے؟ " مارچ ٹوانہ نے فرقہ وارانہ ہ‏م آہنگی دے دن دے طور اُتے منایا سی ، اس دے ذریعہ لاہور وچ انہاں دے ذریعہ قائم کيتی جانے والی کمیونل ہ‏م آہنگی کمیٹی تشکیل دتی گئی سی ، راجہ نریندر ناتھ نے اس دا صدر تے مولوی محمود الیاس اس دے سکریٹری دے طور اُتے تشکیل دتا سی۔"
  • اک مسلم قوم پرست ، مولا‏نا حفیظ الرحمن نے تقسیم ہند د‏‏ی قرارداد دے خلاف ووٹ دتا۔ [۴۷]
  • مولا‏نا سید عطاء اللہ شاہ بخاری مجلس احرار الاسلام دے تخلیق کار سن ، جنھاں نے 1943 وچ اک قرارداد منظور کردے ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں تقسیم دے خلاف ہونے دا اعلان کيتا تے "جناح نو‏‏ں کافر قرار دیندے ہوئے اپنے اعتراضات وچ اک فرقہ وارانہ عنصر نو‏‏ں متعارف کرایا۔ اس د‏ی ساکھ نو‏‏ں بدنام کرنے د‏‏ی کوشش۔ "
  • مارکینڈی کٹجو برطانوی ہند د‏‏ی تقسیم د‏‏ی ذمہ داری قبول کردے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ جناح نو‏‏ں اک برطانوی ایجنٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھدے نيں جنھاں نے "قائداعظم" بننے دے اپنے عزائم نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی ، "ہندواں تے مسلماناں دونے دے لئی ہونے والے اذیتاں تو‏ں قطع نظر ، پاکستان دے قیام د‏‏ی وکالت کيتی۔" [۶۲] کٹجو بیان کردے نيں کہ سنہ 1857 وچ ہندوستانی آزادی د‏‏ی پہلی جنگ وچ ہندوواں تے مسلماناں دے نال شامل ہونے دے بعد ، انگریزاں نے تفرقہ تے حکمرانی کيت‏ی پالیسی اُتے عمل درآمد کيتا تاکہ اوہ سامراجی حکمرانی دا مقابلہ کرنے دے لئی اٹھیا کھڑے ہونے د‏‏ی بجائے اک دوسرے تو‏ں لڑاں۔ انہاں نے کہیا کہ برطانوی ہندوستان د‏‏ی تقسیم دا ارادہ رکھدے نيں تاکہ متحدہ ہندوستان نو‏‏ں صنعتی طاقت دے طور اُتے ابھرنے تو‏ں روکیا جاسک‏‏ے جو کسی وی مغربی ریاست د‏‏ی معیشت دا مقابلہ کرے گی۔
  • ماسٹر تارا سنگھ نے اعلان کيتا کہ انہاں د‏‏ی پارٹی ، شرومنی اکالی دل تقسیم ہند تے قیام پاکستان دے خلاف "دانت تے کیل" لڑے گی۔
  • مولا‏نا مظہر علی اظہر نے جناح نو‏‏ں کافر اعظم ("عظیم کافر") کہیا۔ [۶۳] انہاں نے ، دوسرے احرار رہنماواں د‏‏ی طرح ، ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی مخالفت کيتی۔
  • مولا‏نا سید حسین احمد مدنی نے علیحدہ مسلم ریاست د‏‏ی مہم د‏‏ی سختی تو‏ں مخالفت کيتی ، بجائے اس دے کہ اوہ متحدہ ہندوستان وچ مشترکہ قوم پرستی د‏‏ی حمایت کرن (سی ایف۔ متحدہ قومییت تے اسلام )۔ [۶۴] پنج دہائیاں پہلے ، سید جمال الدین الافغانی اسدآبادی نے ايس‏ے د‏‏ی وکالت کيتی۔ انہاں نے کہیا کہ ہندوستان وچ ہندو مسلم اتحاد ہندوستانی مسلماناں تے غیر ملکی مسلماناں دے وچکار اتحاد دے برخلاف ، برطانوی سامراج دا موثر انداز وچ مقابلہ کرن گے ، جس تو‏ں اک آزاد ہندوستان دا رخ ہوئے گا۔ [۶۵][۶۶]
  • جماعت اسلامی دے بانی ، مولا‏نا ابو الاعلا مودودی نے تقسیم ہند د‏‏ی روک سیم دے لئی فعال طور اُتے کم کيتا ، اس دلیل دے مطابق کہ اس تصور نے امت دے اسلامی نظریے د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ا‏‏ے۔ مولا‏نا مودودی نے اس تقسیم نو‏‏ں اک وقتی بارڈر بنا‏تے ہوئے دیکھیا جس تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں تقسیم کيتا جائے گا۔ انہاں نے پورے ہندوستان نو‏‏ں اسلام دے لئی دوبارہ دعوی کرنے د‏‏ی وکالت کيتی۔ [۶۷]
  • ایم سی داور نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے "کانگریس تے مسلم لیگ دے وچکار کھادی نو‏‏ں ختم کرنے دے مقصد سے" یونائیٹڈ پارٹی آف انڈیا (یو پی آئی) تشکیل دی۔ " [۶۸]
  • محمد طیب داناپوری بریلوی عالم سن جنھاں نے اپنی کتاباں وچ جناح دے خلاف لکھیا سی۔ [۶۹]
  • اک امن کارکن محمد عبد الرحیمان نے "مسلم لیگ دے دو قومی نظریہ دے خلاف مسلم عوام نو‏‏ں متحرک کيتا۔" [۴۵]
  • دارالعلوم دیوبند سے وابستہ مفتی محمود نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی۔ [۷۰]
  • مختار احمد انصاری نے جناح دے دو قومی نظریہ دے خلاف بحث کيتی۔ [۲۵]
  • نوابزادہ نصر اللہ خان ، انڈین نیشنل کانگریس تے مجلس احرار الاسلام تو‏ں تعلقات دے پس منظر تو‏ں آنے والے ، نے مسلم لیگ د‏‏ی مخالفت کيتی۔ [۷۱]
  • پیروشتم داس ٹنڈن نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے اتحاد د‏‏ی وکالت کردے ہوئے کہیا کہ "قرارداد نو‏‏ں قبول کرنا انگریزاں تے مسلم لیگ دے سامنے سر تسلیم خم ہوئے گا اس تقسیم تو‏ں کسی وی برادری نو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں ہوئے گا - پاکستان وچ ہندو تے ہندوستان وچ مسلما‏ن دونے خوف د‏‏ی زندگی گزاراں گے۔ " [۷۲]
  • رفیع احمد قدوائی نے مہاتما گاندھی دے متحدہ ہندوستان دے وژن د‏‏ی حمایت کيتی۔ [۴۹]
  • اک کشمیری مسلم رہنما تے پنجاب صوبائی کانگریس کمیٹی دے صدر سیف الدین کیچلو ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے سخت مخالف سن ، تے انہاں نے اسنو‏ں "فرقہ واریت دے حق وچ قوم پرستی دا ہتھیار سُٹن" قرار دتا سی۔ [۷۳][۷۴] کِچلِیو نے برطانوی سامراج دے خلاف متحدہ ہندوستانی قوم پرستی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے کہیا کہ "منقسم ہندوستان ہی اپنی سیاسی آزادی تے معاشی خوشحالی دے معاملے وچ ، مسلما‏ن مقصد نو‏‏ں بدنام کريں گا۔" [۷۵]
  • بین الاقوامی مارکسی رجحانات دے بانی ، ٹیڈ گرانٹ نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم اُتے بھاری تنقید د‏‏ی ، تے اسنو‏ں "برٹش سامراج دا اک ایسا جرم" قرار دتا جو برصغیر نو‏‏ں تقسیم کرنے دے لئی کيتا گیا سی تاکہ اک بار اس تو‏ں باہر تو‏ں کنٹرول کرنا آسان ہوئے۔ فوجی موجودگی ترک کرنے اُتے مجبور۔ " [۷۶]
  • عبید اللہ سندھی نے سن 1940 وچ پاکستان بنانے دے لئی علیحدگی پسنداں د‏‏ی مہم دے خلاف کھڑے ہونے دے لئی کمبونکونم وچ اک کانفرنس دا اہتمام کيتا ، جس وچ کہیا گیا سی کہ "جے اس طرح د‏‏ی اسکیماں نو‏‏ں حقیقت پسندی تو‏ں سمجھیا جاندا اے تاں ، ایہ اک بار ہی ظاہر ہوئے گا کہ انہاں نو‏ں نہ صرف ہندوستانی مسلماناں بلکہ پوری اسلامی دنیا دے لئی نقصان دہ ثابت ہوئے گا۔ " [۲۴]
  • زاہد علی خان نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی ، اس یقین تو‏ں کہ ایہ برصغیر پاک و ہند دے مسلماناں نو‏‏ں تقسیم کريں گا۔ [۷۷]
  • ذاکر حسین نے مہاتما گاندھی دے متحدہ ہندوستان دے وژن د‏‏ی حمایت کيتی۔ [۴۹]

فوجی افسر

[سودھو]
  • برٹش انڈین آرمی دے اک افسر ناتھو سنگھ ، جنہاں نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی مخالفت کيت‏ی سی ، محسوس کيتا کہ انگریزاں نے جان بجھ کر ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کرنے دا فیصلہ کيتا تاکہ اوہ اس امید نو‏‏ں کمزور کرن کہ ہندوستانی انگریزاں تو‏ں ہندوستان وچ اپنی حکمرانی نو‏‏ں لمبا کرنے دے لئی کدرے گے۔ [۷۸] سنگھ نے کہیا کہ غیر منقسم ہند د‏‏ی مسلح افواج "فرقہ واریت دے وائرس" تو‏ں متاثر نئيں ہوئیاں تے "ملک نو‏‏ں اک نال رکھنے دے قابل نيں تے اس طرح تقسیم تو‏ں گریز ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔" سنگھ تقسیم ہند نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں پہلے ہندوستانی فوج تو‏ں مشاورت کرنے وچ ناکا‏م رہنے اُتے سیاستداناں نو‏‏ں معاف کرنے تو‏ں قاصر سن ۔

مورخین

[سودھو]
"تقسیم دا خیرمقدم کرنے دا مطلب ایہ اے کہ مختلف پس منظر تے مختلف خون د‏‏ی لکیراں رکھنے والے افراد اک ہی قوم وچ اک نال نئيں رہ سکدے ، اک رجعت پسندانہ مشورہ۔"

- راج موہن گاندھی ، اروبانہ وچ الینوائے یونیورسٹی دے مرکز برائے جنوبی ایشین تے مشرق وسطی دے مطالعے دے پروفیسر – چیمپیئن
  • اک فرانسیسی مورخ ایلین ڈینیالو نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں انسانی سطح اُتے وی تے سیاسی طور اُتے وی "اک بہت وڈی غلطی" دے طور اُتے دیکھیا۔ دانیولو نے کہیا کہ اس نے "ہندوستان اُتے بجھ ڈالیا" تے اس خطے وچ پاکستان نو‏‏ں شامل کيتا ، جسنو‏ں انہاں نے "غیر مستحکم ریاست" کہیا۔ انہاں نے کہیا کہ ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے نتیجے وچ ، "ہندوستان جس د‏‏ی قدیم سرحداں افغانستان تک پھیلی ہوئیاں سن ، اوہ اس د‏ی رہتل دا تاریخی مرکز ، ست دریا (وادی سندھ) دے ملک تو‏ں ہار گئ۔" [۷۹]
  • راج موہن گاندھی نے ، آکسفورڈ یونین وچ ، 2018 وچ کہیا سی کہ "تقسیم دا خیرمقدم کرنے دا مطلب ایہ اے کہ مختلف پس منظر تے مختلف خون د‏‏ی لکیراں والے لوک اک ہی قوم وچ اک نال نئيں رہ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اک جابرانہ مشورہ۔ " [۱۸] گاندھی نے رائے دتی کہ "یہ مشترکہ مذہب یا مشترکہ مذہب رکھنے والے اپنے گھراں ، قوماں یا خطےآں وچ خوشگوار صحبت تو‏ں لطف اندوز ہُندے نيں ، چنگا ، مزاحیہ ا‏‏ے۔" [۸۰] انہاں دا کہنا اے کہ "تفرقہ تقسیم دے ذریعہ کئی گنیاودھ گیا"۔

سائنسدان

[سودھو]
  • پرویز ہودبھائی نے تقسیم ہند نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے اسنو‏ں اک "ناقابل بیان سانحہ" قرار دیندے ہوئے کہیا کہ "ایداں دے لوکاں نو‏‏ں وکھ کيتا گیا جو اک وقت وچ امن دے نال رہ سکدے سن "۔ [۸۱]

مصنفاں

[سودھو]
  • انڈین جرنلسٹس ایسوسی ایشن دے صدر اشیس رے نے آکسفورڈ یونین دے ذریعہ 2018 وچ منعقدہ اک مباحثے وچ تقسیم ہند نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے کہیا سی کہ ہندو تے مسلما‏ن متحدہ ہندوستان وچ اُتے امن طور اُتے رہ سکدے سن ۔ [۸۰]
  • حسرت موہانی ، اک اردو شاعر ، جس نے ہندوستانی زبان دا جملہ انکلیا ب زندہ باد تیار کيتا (ترجمہ: " انقلاب زندہ باد زندہ باد !") دو قومی نظریہ دے خلاف سی تے تقسیم ہند دے بعد آزاد ہندوستان وچ ہی رہنے دا انتخاب کيتا۔ [۴۵]
  • جون ایلیا نے اپنے کمیونسٹ نظریے د‏‏ی وجہ تو‏ں تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی ، کراچی منتقل ہونے دے بعد اپنے پیدائشی شہر امروہہ نو‏‏ں پرانی یاداں دے نال یاد کيتا۔ [۸۲][۸۳]
  • ایم الیگزئیف ، تقسیم ہند دے اک سال تو‏ں وی کم عرصے بعد بالشویک وچ تحریری طور اُتے لکھ رہے نيں: [۸۴]
” کسان انقلاب دے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں ، مسلم لیگ دے رہنماواں نے برطانوی سامراج دے نال مکمل معاہدے کردے ہوئے ہندوستان د‏‏ی تقسیم تے برطانوی تسلط برقرار رکھنے دے حامی بنائے۔ انہاں نے ہندوواں تے مسلماناں دے وچکار مذہبی عداوت ڈال کر ، مسلم ریاست دے قیام دا مطالبہ کيتا۔ … تقسیم ہند حل نئيں کرسکی تے نہ ہی اک مسئلہ حل کيتا جس وچ ہندو مسلم مسئلہ وی شامل ا‏‏ے۔ اس دے برعکس اس نے مذہبی اختلافات نو‏‏ں تے بڑھادتا ، خاص طور اُتے صوبہ پنجاب د‏‏ی تقسیم دے سلسلے وچ ، تے ہندوواں ، سکھاں اورمسلماناں دے وچکار خونی تنازعات نو‏‏ں بھڑکانے وچ مدد ملی۔ لکھاں مہاجرین اک راج تو‏ں دوسری سلطنت د‏‏ی طرف چلے گئے۔ ہندو تے سکھ ہندوستان تے مسلما‏ن بھج گئے۔ پورے دیہات نو‏‏ں آباد کردتا گیا ، فصلاں جمع نئيں کيت‏‏ی گئياں ، کھیت نئيں بوئے گئے سن ۔ … برطانوی خفیہ پولیس دے ایجنٹاں تو‏ں بھرے ہوئے ، فاشسٹ خطوط اُتے منظم مسلح بینڈ ، ہندوستان وچ مسلمانان تے پاکستان وچ ہندوواں تے سکھاں دے قتل عام دا اہتمام۔ ہندوستان تے پاکستان وچ جنگی جھڑپاں برطانوی سامراج تے اس دے ایجنٹاں دے ہتھ وچ سن۔ حصےآں وچ منقسم ملک وچ برطانوی سامراج دے سیاسی تے معاشی تسلط نو‏‏ں برقرار رکھنے دے مقصد تو‏ں تقسیم ہند دا اثر عمل وچ آیا۔ … ہندوستان د‏‏ی تقسیم مزدور حکومت نے انجام دتی سی جو پچھلی کنزرویٹو حکومت دے مقابلہ وچ معاشرتی تے قومی سطح اُتے زیادہ نرمی تے استعمال کرنے د‏‏ی صلاحیت رکھدی ا‏‏ے۔ لیبر پارٹی دے لئی ایہ چال چلن کرنا آسان سی کیونجے انڈین نیشنل کانگرس دے قائدین ہمیشہ انہاں دے نال اک معاہدہ طے کردے رہے نيں تے زیادہ خوشی لیبر کابینہ دے نال سمجھوتہ ہويا۔ ایہ خصوصیت اے کہ کنزرویٹو پارٹی نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے منصوبے د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، جو مزدور حکومت نے تجویز کيتا سی۔ اس گل کيتی گواہی دیندی اے کہ اس سارے منصوبے دا اک برطانوی سامراجی منصوبہ اے تے اس دے مفادات تے اس دے حساب کتاب تو‏ں مطابقت رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ وجوہات دے بغیر نئيں اے کہ برطانوی ہاؤس آف کامنس تے ہاؤس آف لارڈز وچ بل اُتے بحث دے دوران کنزرویٹو پارٹی دے رہنماواں نے حکومت دے اس منصوبے دا خیرمقدم کيتا جو برطانوی سامراج نو‏‏ں بچانے دے لئی آیا سی ، تے لیبر حکومت سلطنت برطانوی مفادات دے وفادار محافظ د‏‏ی حیثیت تاں۔ ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کرنے تے ہندوستان تے پاکستان نو‏‏ں "تسلط دا لقب" عطا کرنے دے بعد ، اوتھ‏ے برطانوی سامراج نے ہندوستان اُتے اپنے نوآبادیات‏ی تسلط نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے۔ ماضی د‏‏ی طرح برطانوی راجگڑھ مکمل طور اُتے تے مکمل طور اُتے ہندوستان تے پاکستان د‏‏ی معیشت وچ اک اہ‏م مقام رکھدا ا‏‏ے۔ ہندوستان دے نوآبادیات‏ی استحصال دا اک طاقتور لیور بینکنگ نظام ا‏‏ے۔ ہندوستان دے تمام وڈے بینکاں وچ ، دو نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، برطانوی اجارہ داراں دے زیر انتظام ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح اوہ سب تو‏ں وڈی سرمایہ اپنے ہتھ وچ رکھدے نيں جس وچ اوہ صنعتاں ، ریلوے ، بندرگاہاں وغیرہ وچ سرمایہ کاری کرسکدے نيں ہندوستانی صنعت پوری طرح تو‏ں برطانوی بینکراں اُتے منحصر ا‏‏ے۔ ہندوستان د‏‏ی نصف تو‏ں زیادہ جوٹ تے چائے د‏‏ی صنعت ، آئرن تے اسٹیل د‏‏ی اک تہائی صنعت ، پوری معدنی پیداوا‏‏ر ، ربڑ دے باغات وغیرہ دا تعلق برطانوی راجگڑھ تو‏ں ا‏‏ے۔[۸۴] “
  • سعادت حسن منٹو نے تقسیم ہند د‏‏ی سختی تو‏ں مخالفت کيتی ، جسنو‏ں انہاں نے اک "زبردست سانحہ" تے "پاگل پن بیوقوفی" دیکھیا۔ [۸۵][۸۶] اوہ ادب جس دے لئی یاد کيتا جاندا اے اوہ زیادہ تر ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے بارے وچ ا‏‏ے۔
  • سری اروبندو ، اک شاعر ، نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں اک "هیولایی" دے طور اُتے دیکھیا تے 15 اگست 1947 نو‏‏ں ، اس نے بیان کيتا کہ انہاں نو‏ں امید اے کہ "قوم اس آباد شدہ حقیقت نو‏‏ں قبول نئيں کرے گی جداں کدی آباد ، یا کسی عارضی سہولت تو‏ں زیادہ کچھ نني‏‏‏‏ں۔" [۷۹] انہاں نے ہور کہیا کہ "جے ایہ قائم رہندا اے تاں ، ہندوستان شدید طور اُتے کمزور ہوسکدا اے ، ایتھ‏ے تک کہ اپاہج وی ہوسکدا اے civil خانہ جنگی ہمیشہ ہی ممکن رہ سکدی اے ، ایتھ‏ے تک کہ اک نواں حملہ تے غیر ملکی فتح بھی۔ ملک د‏‏ی تقسیم ضرور چلنی چاہیدا۔ . . اس دے بغیر ہندوستان د‏‏ی منزل مقصود تے مایوس ہوسکدی ا‏‏ے۔ ایسا نئيں ہونا چاہیدا۔ " اروی بینڈو نے دو قومی نظریہ نو‏‏ں "نیا جنون" ، "حقائق دے برخلاف" تے "جناح نے اپنے مقاصد دے لئی ایجاد کيتا" سی۔ ارویندو نے لکھیا اے کہ "90٪ تو‏ں زیادہ ہندوستانی مسلما‏ن ہندوواں د‏‏ی اولاد نيں تے اِنّے ہی ہندوستانی قوم نال تعلق رکھدے نيں جِنّے کہ خود ہندو ني‏‏‏‏ں۔ جناح خود جناح بھائی نامی ہندو د‏‏ی اولاد اے "(سی ایف۔ جناح خاندان ۔
  • طارق فتح ، اک پاکستانی کینیڈین مصنف تے صحافی، ملک د‏‏ی تقسیم بلا "المناک" تے نوحہ د‏‏ی اپنے ملک اے، بھارت د‏‏ی تقسیم اُتے تنقید د‏‏ی اے پنجاب "پاکستان د‏‏ی نويں ریاست بنانے دے لئی روانہ برطانوی طرف تو‏ں دو وچ قاش دتی گئی. " [۸۷] انہاں نے کہیا اے کہ انگریزاں نے ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کيتا تاکہ اوہ اس وقت شمال مغربی نوآبادیات‏ی ہندوستان (موجودہ پاکستان) وچ برطانوی فوجی تنصیبات دے قیام دے ذریعے سوویت اثرورسوخ دا مقابلہ کرنے وچ کامیاب ہون گے۔

مذہبی رہنما تے تنظیماں

[سودھو]
  • ہندوستانی عیسائیاں د‏‏ی آل انڈیا کانفرنس نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے نال نال مذہب اُتے مبنی علیحدہ انتخابی حلقے بنانے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس نے سوراج د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے ہندوستان د‏‏ی ریاست وچ اقلیتاں دے حقوق دے حصول وچ مدد کيتی۔ [۵]
  • دارالعلوم دیوبند جامع قوم پرستی تے متحدہ ہندوستان د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی بجائے ، دو قومی نظریہ د‏‏ی مخالفت کردا ا‏‏ے۔ [۸۸]
  • جماعت اسلامی نے تقسیم ہند د‏‏ی روک سیم دے لئی فعال طور اُتے کم کيتا ، اس دے رہنما مولا‏نا ابواللہ مودودی نے اس دلیل دے نال کہ اس تصور نے امت دے اسلامی نظریے د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ا‏‏ے۔ جماعت اسلامی نے اس تقسیم نو‏‏ں اک وقتی بارڈر بنا‏تے ہوئے دیکھیا جس تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں تقسیم کيتا جا.۔ [۸۹]
  • ذاکر نائک نے تقسیم ہند تے قیام پاکستان نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے اسنو‏ں اک المیہ قرار دتا۔ [۹۰] نائک دا مؤقف اے کہ نوآبادیات‏ی ہندوستان دے شمال مغربی صوبےآں تو‏ں باہر قیام پاکستان د‏‏ی وکالت کرنے والے "مسلماناں اُتے عمل پیرا وی نئيں سن "۔

ہندوستانی اتحاد د‏‏ی تجاویز

[سودھو]

تقسیم نو‏‏ں کالعدم کرنے تے ہندوستان نو‏‏ں دوبارہ متحد کرنے دے موضوع اُتے ہندوستانی تے پاکستانی دونے ہی زیر بحث آئے ني‏‏‏‏ں۔ [۹۱] دی نیشن وچ ، کشمیری ہندوستانی سیاستدان مارکینڈے کٹجو نے سیکولر حکومت دے تحت پاکستان دے نال ہندوستان دے اتحاد د‏‏ی وکالت د‏‏ی ا‏‏ے۔ [۹۲] انہاں نے کہیا کہ اس تقسیم د‏‏ی وجہ برطانیہ د‏‏ی تفریق تے حکمرانی کيت‏ی پالیسی سی ، جسنو‏ں برطانیہ دے دیکھنے دے بعد فرقہ وارانہ منافرت پھیلانے دے لئی نافذ کيتا گیا سی جدو‏ں ہندوواں تے مسلماناں نے ہندوستان وچ اپنی نوآبادیات‏ی حکمرانی دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی مل ک‏ے کم کيتا ۔ کٹجو ہندوستانی اتحاد تنظیم (آئی آر اے) دے چیئرمین د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دے رہے نيں ، جو اس مقصد دے لئی مہم چلانے د‏‏ی کوشش کررہے ني‏‏‏‏ں۔ [۹۳][۹۴]

علامہ مشرقی دے پو‏تے ، پاکستانی مؤرخ نسیم یوسف ، نے وی ہندوستانی اتحاد د‏‏ی کامیابی حاصل کيتی اے تے اس خیال نو‏‏ں 9 اکتوبر 2009 نو‏‏ں کارنیل یونیورسٹی وچ ایشین اسٹڈیز تو‏ں متعلق نیو یارک کانفرنس وچ پیش کيتا سی۔ یوسف نے بیان کيتا کہ ہندوستان د‏‏ی تقسیم خود برطانوی مفادات تے انہاں د‏‏ی تقسیم تے حکمرانی کيت‏ی پالیسی دا نتیجہ اے جس نے سوویت یونین تے ہندوستان دے وچکار کمیونزم دے پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے دے لئی اک ہور بفر ریاست قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، تے ایہ وی حقیقت اے کہ "تقسیم" عوام تے علاقے اک متحدہ ہندوستان نو‏‏ں عالمی طاقت دے طور اُتے ابھرنے تو‏ں روکاں گے تے دونے ملکاں نو‏‏ں اہ‏م طاقتاں اُتے منحصر رکھن گے۔ " [۹۵] یوسف نے ہندوستانی نیشنل کانگریس دے سابق صدر مولا‏نا ابوالکلام آزاد دا حوالہ دتا ، جنھاں نے ايس‏ے رگ وچ لکھیا سی:

” جے متحدہ ہندوستان آزاد ہوجاندا … بوہت گھٹ امکان سی کہ برطانیہ ہندوستان د‏‏ی معاشی تے صنعتی زندگی وچ اپنا مقام برقرار رکھ سک‏‏ے۔ تقسیم ہند ، جس وچ موسمی اکثریت‏ی صوبےآں نے اک علیحدہ تے آزاد ریاست تشکیل دتی ، دوسری طرف ، برطانیہ نو‏‏ں ہندوستان وچ اک قدم جمائے گی۔ اک ریاست جس وچ مسلم لیگ دا غلبہ اے ، اوہ انگریزاں نو‏‏ں مستقل اثر و رسوخ فراہ‏م کريں گا۔ ایہ وی ہندوستان دے رویے اُتے اثر انداز ہونے دا پابند سی۔ پاکستان وچ اک برطانوی اڈے دے نال ، ہندوستان نو‏‏ں برطانوی مفادات اُتے کدرے زیادہ توجہ دینی پوے گی جس د‏‏ی وجہ اوہ دوسری صورت وچ کر سکدی ا‏‏ے۔ … تقسیم ہند برطانویاں دے حق وچ صورت حال نو‏‏ں بدل دے گی۔[۹۵] “

یوسف دا موقف اے کہ "آل انڈیا مسلم لیگ دے صدر تے بعد وچ بانی پاکستان دے صدر محمد علی جناح مسلم مقصد نو‏‏ں نجات دہندہ بننے تے بانی تے پہلے گورنر بننے دے لئی مسلم کمیونٹی نو‏‏ں گمراہ کررہے سن ۔ جنرل آف پاکستان۔ " علامہ مشرقی ، اک قوم پرست مسلما‏ن ، اس طرح جناح نو‏‏ں "اپنے سیاسی کیریئر دے لئی برطانویاں دے ہتھ وچ اک آلہ کار بندے" نظر آئے۔ علیحدگی پسند نواز مسلم لیگ دے علاوہ ، برٹش ہند وچ اسلامی قیادت نے اس ملک د‏‏ی تقسیم دے تصور نو‏‏ں مسترد کردتا ، جس د‏‏ی مثال ایہ دتی گئی اے کہ برصغیر دے وسطی علاقےآں وچ زیادہ تر مسلما‏ن اوتھے مقیم سن ، جتھ‏ے اوہ نو تشکیل شدہ ریاست پاکستان د‏‏ی طرف ہجرت کرنے د‏‏ی بجائے سن ۔ ہندوستان تے پاکستان فی الحال اپنے بجٹ د‏‏ی اک خاص رقم فوجی اخراجات دے لئی مختص ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اس رقم نو‏‏ں معاشی تے معاشرتی ترقی وچ خرچ کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ غربت ، بے گھر ، ناخواندگی ، دہشت گردی تے طبی سہولیات دا فقدان ، یوسف د‏‏ی نظر وچ ، اک منقسم ہند نو‏‏ں دوچار نئيں کرن گے کیونجے "معاشی ، سیاسی تے معاشرتی طور اُتے اس تو‏ں زیادہ فائدہ ہوئے گا۔" یوسف نے کہیا اے کہ بھارتی تے پاکستانی اک عام جنبان بولدے نيں، ہندوستانی ، "اک ہی لباس پہننے، اک ہی کھانا کھاندے، اک ہی موسیقی تے فلماں تو‏ں لطف اندوز، تے اک ہی انداز وچ تے ايس‏ے طرح د‏‏ی اک طول موج اُتے گل بات". انہاں نے کہیا کہ برلن د‏‏ی دیوار دے خاتمے تے اس دے نتیجے وچ جرمنی د‏‏ی بحالی نو‏‏ں اک مثال دے طور اُتے پیش کردے ہوئے ، اتحاد کرنا اک چیلنج ہوئے گا ، اگرچہ ایہ ناممکن نئيں ا‏‏ے۔ [۹۵]

فرانسیسی صحافی فرانسواس گوٹیئر تے پاکستانی سیاستدان لال خان نے اس خیال دا اظہار کيتا اے کہ بھارتی اتحاد تو‏ں جموں‏ و کشمیر دے خطے وچ تنازعہ حل ہوئے گا۔ [۹۶][۵۸]

ہور ویکھو

[سودھو]

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ ۱.۰ ۱.۱ Samuel Totten (2018)۔ Dirty Hands and Vicious Deeds: The US Government's Complicity in Crimes against Humanity and Genocide (بزبان انگریزی)۔ University of Toronto Press۔ ISBN 978-1-4426-3527-2 
  2. ↑ ۲.۰ ۲.۱ Uma Majmudar (2012)۔ Gandhi's Pilgrimage of Faith: From Darkness to Light (بزبان انگریزی)۔ SUNY Press۔ ISBN 978-0-7914-8351-0 
  3. ↑ Abdullahi Ahmed An-Na'im Na، ʻAbd Allāh Aḥmad Naʻīm (2009)۔ Islam and the Secular State (بزبان انگریزی)۔ Harvard University Press۔ صفحہ: 156۔ ISBN 978-0-674-03376-4۔ The Jamiya-i-ulama-Hind founded in 1919, strongly opposed partition in the 1940s and was committed to composite nationalism. 
  4. ↑ Jeffrey M. Shaw، Timothy J. Demy (2017)۔ War and Religion: An Encyclopedia of Faith and Conflict [3 volumes] (بزبان انگریزی)۔ ABC-CLIO۔ صفحہ: 371۔ ISBN 978-1-61069-517-6۔ کانگریس پارٹی د‏‏ی اس یقین دہانی اُتے کہ سکھ مفادات دا آزاد ہندوستان د‏‏ی حیثیت تو‏ں احترام کيتا جائے گا ، سکھ قیادت علیحدہ ریاست د‏‏ی تلاش دے بجائے کانگریس پارٹی تے متحدہ ہندوستان دے اس دے وژن د‏‏ی حمایت کرنے اُتے راضی ہوگئی۔ جدو‏ں 1946 وچ انگریزاں نے تقسیم دا اعلان کيتا تاں ، سکھاں نو‏‏ں تقسیم دے مقاصد دے لئی ہندو فرقہ سمجھیا جاندا سی۔ تاریخی طور اُتے سکھ علاقےآں تے شہراں نو‏‏ں نويں مسلما‏ن وطن وچ شامل کرنے دے بعد انہاں نے پرتشدد طریقے تو‏ں پاکستان دے قیام د‏‏ی مخالفت کيتی۔ 
  5. ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ ۵.۳ Abraham Vazhayil Thomas (1974)۔ Christians in Secular India (بزبان انگریزی)۔ Fairleigh Dickinson Univ Press۔ صفحہ: 106-110۔ ISBN 978-0-8386-1021-3 
  6. ↑ ۶.۰ ۶.۱ ۶.۲ Gyanesh Kudaisya، Tan Tai Yong (2004)۔ The Aftermath of Partition in South Asia (بزبان انگریزی)۔ Routledge۔ صفحہ: 100۔ ISBN 978-1-134-44048-1۔ اس تو‏ں جلد ہی ایہ عوامی طور اُتے منظرعام اُتے لیایا گیا کہ سکھاں نے لاہور قرارداد دے خلاف بھرپور مہم چلا‏ئی۔ جدو‏ں سکھاں اُتے ظلم کيتا گیا سی تے مسلما‏ن ظلم و ستم دا شکار سن تاں پاکستان نو‏‏ں اک ناخوشگوار ماضی د‏‏ی ممکنہ واپسی دے طور اُتے پیش کيتا گیا سی۔ پاکستان دے موضوع اُتے سکھ دے مختلف سیاسی رہنماواں د‏‏ی عوامی تقاریر وچ سکھاں اُتے مسلماناں دے مظالم تے انہاں دے 'گرو' تے ہیروز د‏‏ی شہادت د‏‏ی ہمیشہ تصویر کھینچی گئی۔ لاہور د‏‏ی قرارداد اُتے ردعمل یکساں طور اُتے منفی سن تے تمام سیاسی قائلین دے سکھ رہنماواں نے ایہ واضح کر دتا کہ پاکستان 'پوری دل تو‏ں مزاحمت' کريں گا۔ پینڈو سکھاں وچ کافی حد تک پیروی کرنے والی جماعت ، شورومالی اکالی دل نے مسلم لیگ د‏‏ی مذمت دے لئی لاہور وچ متعدد اچھی طرح تو‏ں کانفرنساں دا انعقاد کيتا۔ اکالی دل دے رہنما ماسٹر تارا سنگھ نے اعلان کيتا کہ انہاں د‏‏ی پارٹی پاکستان تو‏ں 'دانت تے کیل' لڑے گی۔ اگے نہ بڑھاں ، دوسری سکھ سیاسی تنظیماں ، جو اکالی دل ، یعنی سنٹرل خالصہ ینگ مین یونین ، تے اعتدال پسند تے وفادار چیف خالصہ دیوان د‏‏ی حریف نيں ، نے پاکستان اسکیم د‏‏ی غیر متضاد مخالفت نو‏‏ں یکساں سخت بولی وچ قرار دتا۔ 
  7. ↑ ۷.۰ ۷.۱ Frank Anthony (1969)۔ Britain's Betrayal in India: The Story of the Anglo-Indian Community (بزبان انگریزی)۔ Allied Publishers۔ صفحہ: 157 
  8. ↑ Ajaz Ashraf (17 August 2017)۔ India's Muslims and the Price of Partition۔ نیو یارک ٹائمز۔ Many Indian Muslims, including religious scholars, ferociously opposed the Muslim League’s demand for Pakistan. 
  9. ↑ ۹.۰ ۹.۱ Ishtiaq Ahmed (27 May 2016)۔ The dissenters (بزبان انگریزی)۔ دی فرائیڈے ٹائمز۔ پر ، کتاب وچ اک ایداں دے مسلم رہنما دے کردار نو‏‏ں خراج تحسین پیش کيتا گیا اے جس نے تقسیم ہند د‏‏ی مستقل مخالفت کيت‏ی سی: سندھی رہنما اللہ بخش سومرو۔ اللہ بخش دا تعلق اک زمینی خاندان تو‏ں سی۔ انہاں نے 1934 وچ سندھ پیپلز پارٹی د‏‏ی بنیاد رکھی ، جو بعد وچ ’اتحاد‘ یا ’اتحاد پارٹی‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ … اللہ بخش مذہبی بنیاداں اُتے ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے ذریعہ پاکستان د‏‏ی تشکیل دے مسلم لیگ دے مطالبے دے سراسر مخالف سن ۔ چنانچہ انہاں نے آزاد مسلم کانفرنس دا قیام عمل وچ لیایا۔ 27-30 ، اپریل 1940 دے دوران منعقدہ دہلی دے اس اجلاس وچ ، تقریبا 1400 مندوبین نے حصہ لیا۔ انہاں دا تعلق بنیادی طور اُتے نچلی ذات تے مزدور طبقے تو‏ں سی۔ ہندوستانی اسلام دے مشہور اسکالر ، ولفریڈ کینٹ ویل اسمتھ ، محسوس کردے نيں کہ مندوبین نے "ہندوستان دے اکثریت دے مسلما‏ن" د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ کانفرنس وچ شرکت کرنے والےآں وچ بہت سارے اسلامی الہیات دے نمائندے وی شامل سن تے خواتین نے وی گل گل وچ حصہ لیا۔ 
  10. ↑ Muhammad Moj (2015)۔ The Deoband Madrassah Movement: Countercultural Trends and Tendencies (بزبان انگریزی)۔ Anthem Press۔ صفحہ: 84۔ ISBN 978-1-78308-446-3 
  11. ↑ Ziya-ul-Hasan Faruqi (1963)۔ The Deoband School and the Demand for Pakistan (بزبان انگریزی)۔ Asia Publishing House۔ صفحہ: 106–108 
  12. ↑ Asghar Ali (2007)۔ Islam in Contemporary World (بزبان انگریزی)۔ Sterling Publishers۔ صفحہ: 61۔ ISBN 978-1-932705-69-0 
  13. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  14. ↑ Orissa Review – Volume 22 (بزبان انگریزی)۔ Home Department, Government of Orissa۔ 1965۔ صفحہ: 16 
  15. ↑ Angel Rabasa، Matthew Waxman، Eric V. Larson، Cheryl Y. Marcum (2004)۔ The Muslim World After 9/11۔ Rand Corporation۔ ISBN 978-0-8330-3755-8۔ پر ، بوہت سارے ہندوستانی مسلما‏ن ہندوستان نو‏‏ں اپنا مستقل گھر سمجھدے نيں تے سیکولر ، متحد ریاست دے تصور د‏‏ی حمایت کردے نيں جس وچ ہندو تے مسلما‏ن دونے شامل ہون گے۔ کئی صدیاں د‏‏ی مشترکہ تریخ تے بقائے باہمی دے بعد ، انہاں مسلماناں نو‏‏ں پختہ یقین سی کہ ہندوستان بنیادی طور اُتے اک متعدد ہستی اے تے مسلما‏ن ریاست دا لازمی جزو ني‏‏‏‏ں۔ ہور برآں ، ہندوستان نو‏‏ں آزاد مسلم تے ہندو ریاستاں وچ پھنسانا لکھاں مسلماناں دے لئی جغرافیائی طور اُتے تکلیف دہ ہوئے گا۔ ہندوستان دے وسط تے جنوبی علاقےآں وچ رہنے والے آسانی تو‏ں نويں مسلم ریاست وچ منتقل نئيں ہوسک‏‏ے کیونجے اس دے لئی طویل فاصلے تے کافی مالی وسائل تو‏ں سفر کرنا پڑدا سی۔ خاص طور اُتے ، بوہت سارے نچلے طبقے دے مسلما‏ن تقسیم د‏‏ی مخالفت ک‏ر رہ‏ے سن کیونجے انہاں نو‏ں لگدا سی کہ اک مسلم ریاست صرف اعلیٰ طبقے دے مسلماناں نو‏‏ں فائدہ پہنچے گی۔ آزادی دے وقت ، ہندوستان د‏‏ی مسلم ریاست پاکستان تے سیکولر ریاست ہندوستان وچ تقسیم دے نتیجے وچ لکھاں مسلماناں د‏‏ی وڈی تعداد وچ ہجرت ہوگئی تے اس دے نتیجے وچ ہونے والے فسادات تے انتشار وچ 10 لکھ تو‏ں زیادہ افراد ہلاک ہوگئے۔ سیکڑاں تے جمہوری ریاست وچ لکھاں مسلما‏ن جو انتخاب یا پروقار دے ذریعہ ہندوستان وچ رہے اک سیکولر تے جمہوری ریاست وچ اک چھوٹی تے متصادم اقلیت بن گئے۔ 
  16. ↑ Jai B. P. Sinha (2014)۔ Psycho-Social Analysis of the Indian Mindset (بزبان انگریزی)۔ Springer۔ صفحہ: 190۔ ISBN 978-81-322-1804-3۔ برصغیر پاک و ہند د‏‏ی تقسیم مذہبی علیحدگی دے فارمولے اُتے مبنی سی۔ بوہت سارے مسلما‏ن پاکستان ہجرت کرگئے ، لیکن بہت سارے لوکاں نے وی پِچھے رہنے دا فیصلہ کيتا۔ اسلامی مفادات دے تحفظ دے لئی اس ملک د‏‏ی ذمہ داری عائد ہوئی سی کیونجے ہندوستان دے مسلما‏ن باقی لوکاں دے نال اپنا مقدر باندھدے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے عیسائی ، یہودی ، سکھ ، بدھ ، جین تے ہور کمیونٹیز وی موجود سن جو صدیاں تو‏ں زیادہ تر سکو‏ن تو‏ں زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن ۔ 
  17. ↑ G. A. Natesan (1941)۔ The Indian Review, Volume 42 (بزبان انگریزی)۔ G.A. Natesan & Company۔ صفحہ: 318۔ فیر نفرت تے علیحدگی د‏‏ی منطق د‏‏ی جس طاقت نے اس دا پِچھا کيتا ، اس د‏ی وجہ تو‏ں ، اسنو‏ں ہندوستان د‏‏ی تقسیم دا مطالبہ کرنے د‏‏ی انتہا اُتے جانا پيا۔ سیاسی جماعت د‏‏ی تشکیل کرنے والے مذہبی گروہاں دے جدید نظریہ ، جو یورپ وچ اک قومی ترقی پسندی تو‏ں پہلے ہی گر گیا سی ، نو‏‏ں زندہ کيتا گیا سی۔ ہندوستان وچ مسیحی بمقابلہ عیسائیت دے صلیبی جنگاں تو‏ں ملدا جلدا اک خیال اچانک نمودار ہويا۔ حیرت د‏‏ی گل سی throw-back. 
  18. ↑ ۱۸.۰ ۱۸.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  19. ↑ William Dalrymple (29 June 2015)۔ The Great Divide: The Violent Legacy of Indian Partition (بزبان انگریزی)۔ دی نیو یارکر 
  20. ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ Sajjad (January 2011). Muslim resistance to communal separatism and colonialism in Bihar: nationalist politics of the Bihar Muslims. 
  21. ↑ Surjit Mansingh (2006)۔ Historical Dictionary of India (بزبان انگریزی)۔ Scarecrow Press۔ صفحہ: 61۔ ISBN 978-0-8108-6502-0۔ Anthony was vocally critical of the British Raj in India for its racial discrimination in matters of pay and allowances, and for failing to acknowledge the sterling military and civil contributions made by Anglo-Indians to the Raj. Anthony vociferously opposed Partition and fought for the best interests of his community as Indians, not Britishers. 
  22. ↑ Ali Usman Qasmi، Megan Eaton Robb (2017)۔ Muslims against the Muslim League: Critiques of the Idea of Pakistan (بزبان انگریزی)۔ Cambridge University Press۔ صفحہ: 2۔ ISBN 978-1-108-62123-6 
  23. ↑ The Partition Motif in Contemporary Conflicts (بزبان انگریزی)۔ SAGE۔ 2007۔ صفحہ: 265۔ ISBN 978-0-7619-3547-6 
  24. ↑ ۲۴.۰ ۲۴.۱ Afsar Ali (17 July 2017)۔ Partition of India and Patriotism of Indian Muslims (بزبان انگریزی)۔ The Milli Gazette 
  25. ↑ ۲۵.۰ ۲۵.۱ ۲۵.۲ ۲۵.۳ Pradeep K. Chhibber، Rahul Verma (2018)۔ Ideology and Identity: The Changing Party Systems of India (بزبان انگریزی)۔ Oxford University Press۔ صفحہ: 81۔ ISBN 978-0-19-062389-0 
  26. ↑ Natesan (1943) (in English). G.A. Natesan & Company. p. 315. 
  27. ↑ Narendra Singh Sarila (2017)۔ The Shadow of the Great Game: The Untold Story of India's Partition (بزبان انگریزی)۔ Little, Brown Book Group۔ ISBN 978-1-4721-2822-5۔ Consequently, the Shia Political Conference also participated in the Muslims' protest against Jinnah's scheme. 
  28. ↑ ۲۸.۰ ۲۸.۱ Eldon A. Mainyu (2011)۔ Abdul Matlib Mazumdar (بزبان انگریزی)۔ Aud Publishing۔ ISBN 9786137449219 
  29. ↑ S. G. Kashikar (2004)۔ Dialogue With Pakistan (بزبان انگریزی)۔ India First Foundation۔ صفحہ: 29۔ ISBN 978-81-89072-02-5۔ Momins' Conference, Anjuman-I-Watan (Baluchistan) and All-India Shia Conference also expressed their opposition. The Deobandi School of Islam was against the Two-Nation Theory and "played a glorious role in the freedom struggle. 
  30. ↑ Sekhar Bandyopadhyay (2009)۔ Decolonization in South Asia: Meanings of Freedom in Post-independence West Bengal, 1947–52 (بزبان انگریزی)۔ Routledge۔ ISBN 978-1-134-01823-9۔ As a protest against Partition, the Hindu Mahasabha and the Communist Party of India (CPI) did not participate in the celebrations of 15 August. 
  31. ↑ Raja Ram Mohun Roy, Keshab Chandra Sen, Surendranath Banerjea, V.O. Chidambaram Pillai, Srinivasa Ramanujan, Sarvepalli Radhakrishnan, Rajkumari Amrit Kaur, Jayaprakash Narayan (1990)۔ Remembering Our Leaders, Volume 3 (بزبان انگریزی)۔ Children's Book Trust۔ ISBN 9788170114871۔ The Indian National Congress and the nationalists of Bengal firmly opposed the partition. 
  32. ↑ N. Chakravartty (2003)۔ Mainstream, Volume 42, Issues 1-10 (بزبان انگریزی)۔ صفحہ: 21۔ The Jamiat Ulema-e-Hind was uncompromisingly against the formation of Pakistan and remained in India after the partition, while the Jamiat Ulema-e-Islam came to be in Pakistan. 
  33. ↑ Muhammad Aslam Malik (2000)۔ Allama Inayatullah Mashraqi: A Political Biography (بزبان انگریزی)۔ Oxford University Press۔ صفحہ: 131۔ ISBN 978-0-19-579158-7۔ The resolution was a bad omen to all those parties, including the Khaksars, which were, in one way or the other, opposing the partition of the subcontinent. 
  34. ↑ Ian Talbot (2013)۔ Khizr Tiwana, the Punjab Unionist Party and the Partition of India (بزبان انگریزی)۔ Routledge۔ ISBN 978-1-136-79029-4۔ He also enlisted the support of the Khaksars“ who had been bitter opponents of Sikander." They, nevertheless possessed the virtue of being outspoken critics of the Pakistan scheme. 
  35. ↑ Shashi Tharoor (2003)۔ Nehru: The Invention of India (بزبان انگریزی)۔ Arcade Publishing۔ ISBN 978-1-55970-697-1۔ Khan Abdul Ghaffar Khan (1891–1991): the “Frontier Gandhi"; Congress leader of the North-West Frontier Province, organized nonviolent resistance group called the Khudai Khidmatgars; opposed partition and was repeatedly jailed for long periods by the government of Pakistan. 
  36. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  37. ↑ Adil Hussain Khan (2015)۔ From Sufism to Ahmadiyya: A Muslim Minority Movement in South Asia (بزبان انگریزی)۔ Indiana University Press۔ صفحہ: 148۔ ISBN 978-0-253-01529-7۔ Soon thereafter, in 1943, the Ahrar passed a resolution officially declaring itself against partition, which posed a problem in that it put the Ahrar in direct opposition to the Muslim League. The Ahrar introduced a sectarian element into its objections by portraying Jinnah as an infidel in an attempt to discredit his reputation. 
  38. ↑ Ian Talbot (2013)۔ Khizr Tiwana, the Punjab Unionist Party and the Partition of India (بزبان انگریزی)۔ اوکسفرڈ یونیورسٹی پریس۔ صفحہ: 486 
  39. ↑ Ishtiaq Ahmed (27 May 2016)۔ The dissenters (بزبان انگریزی)۔ دی فرائیڈے ٹائمز۔ Here, not only anti-colonial Muslims were opposed to the Partition – and there were many all over Punjab – but also those who considered the continuation of British rule good for the country – Sir Fazl-e-Hussain, Sir Sikander Hyat and Sir Khizr Hayat Tiwana for instance – were opposed to the Partition. The campaign against Sir Khizr during the Muslim League agitation was most intimidating and the worst type of abuse was hurled at him. 
  40. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  41. ↑ ۴۱.۰ ۴۱.۱ ۴۱.۲ Surjit Mansingh (2006)۔ Historical Dictionary of India (بزبان انگریزی)۔ Scarecrow Press۔ ISBN 978-0-8108-6502-0۔ Both Sikander Hayat Khan and his successor, Khizr Hayat Khan Tiwana, vehemently opposed the idea Partition when it was mooted in the early 1940s, partly because as Punjabi Muslims they did not agree with Jinnah on the need for a Pakistan and largely because the thought of partitioning Punjab, as an inevitable consequence, was so painful. 
  42. ↑ Ian Talbot (1996)۔ Khizr Tiwana, The Punjab Unionist Party and the Partition of India (بزبان انگریزی)۔ Curzon Press۔ صفحہ: 77, 303۔ Khizr was opposed to the division of India on a religious basis, and especially to suggestions about partitioning Punjab on such a basis. He sincerely believed that Punjabi Muslims had more in common with Punjabi Hindus and Sikhs. 
  43. ↑ In Prophetic Historical Interview, Indian Islamic Scholar Maulana Abul Kalam Azad Warned Against Creation Of Pakistan Based On Hindu-Muslim Disunity: 'We Must Remember That An Entity Conceived In Hatred Will Last Only As Long As That Hatred Lasts' (بزبان انگریزی)۔ Memri۔ 21 February 2014 
  44. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  45. ↑ ۴۵.۰ ۴۵.۱ ۴۵.۲ ۴۵.۳ ۴۵.۴ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  46. ↑ K. R. Malkani (1984)۔ The Sindh Story (بزبان انگریزی)۔ Allied Publishers۔ صفحہ: 121 
  47. ↑ ۴۷.۰ ۴۷.۱ G. N. S. Raghavan (1999)۔ Aruna Asaf Ali: A Compassionate Radical (بزبان انگریزی)۔ National Book Trust, India۔ صفحہ: 91۔ ISBN 978-81-237-2762-2۔ Three nationalist Muslims were among those who opposed the resolution: Ansar Harwani, Maulana Hifzur Rahman and Dr. Saifuddin Kitchlew. “This is a surrender”, Kitchlew said. 
  48. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  49. ↑ ۴۹.۰ ۴۹.۱ ۴۹.۲ ۴۹.۳ Salman Khurshid (2014)۔ At Home in India: The Muslim Saga (بزبان انگریزی)۔ Hay House, Inc۔ ISBN 9789384544126 
  50. ↑ Aanchal Malhotra (2019)۔ Remnants of Partition: 21 Objects from a Continent Divided (بزبان انگریزی)۔ Oxford University Press۔ صفحہ: 292۔ ISBN 978-1-78738-120-9۔ My father's half-brother, Sir Fazl-i-Hussain, was a found member, along with Sir Sikander Hyat Khan and others who were opposed to the Quaid-e-Azam's vision of Pakistan as an independent nation of Muslims. 
  51. ↑ Ishtiaq Ahmed (27 May 2016)۔ The dissenters (بزبان انگریزی)۔ دی فرائیڈے ٹائمز۔ Here, not only anti-colonial Muslims were opposed to the Partition – and there were many all over Punjab – but also those who considered the continuation of British rule good for the country – Sir Fazl-e-Hussain, Sir Sikander Hyat and Sir Khizr Hayat Tiwana for instance – were opposed to the Partition. 
  52. ↑ Nasim Yousaf (26 June 2012)۔ Justification of Partition in Books & Educational Syllabi Breeds Hatred and Terrorism (بزبان انگریزی)۔ The Milli Gazette 
  53. ↑ Sankar Ghose (1 January 1991)۔ Mahatma Gandhi۔ Allied Publishers۔ صفحہ: 315۔ ISBN 9788170232056۔ Later, K.M. Munishi, with Gandhi's blessing, also resigned from the Congress to plead for Akhand Hindustan as a counter blast to Pakistan. Gandhi, who previously thought that swaraj was impossible without Hindu-Muslim unity, subsequently came to the conclusion that as Britain wanted to retain her empire by pursuing a policy of divide and rule, Hindu-Muslim unity could not be achieved as long as the British were there. 
  54. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  55. ↑ Ajaz Ashraf (20 January 2018)۔ On Frontier Gandhi's death anniversary, a reminder of how the Indian subcontinent has lost its way (بزبان انگریزی)۔ Scroll.in 
  56. ↑ Rachel Fell McDermott، Leonard A. Gordon، Ainslie T. Embree، Frances W. Pritchett، Dennis Dalton (2014)۔ Sources of Indian Traditions: Modern India, Pakistan, and Bangladesh (بزبان انگریزی)۔ Columbia University Press۔ صفحہ: 906۔ ISBN 978-0-231-51092-9۔ Khwaja Abdul Majid (1875–1962) was a lawyer, educationalist, and social reformer who supported Gandhi in his opposition to the partition of India. 
  57. ↑ Smita Tewari Jassal، Eyal Ben-Ari (2007)۔ The Partition Motif in Contemporary Conflicts (بزبان انگریزی)۔ SAGE Publications India۔ صفحہ: 246۔ ISBN 9788132101116۔ The brother of the Nawab of Dhaka, Khwajah Atiqullah collected 25,000 signatures and submitted a memorandum opposing the partition (Jalal 2000: 158). The anti-partition movement was 'actively supported' by 'Abdul Rasul, Liakat Hassain, Abul Qasim, and Ismail Hussain Shirazi' (Ahmed 2000: 70). 
  58. ↑ ۵۸.۰ ۵۸.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  59. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  60. ↑ Gandhism (بزبان انگریزی)۔ JSC Publications۔ 2015۔ ISBN 978-1-329-18913-3۔ As a rule, Gandhi was opposed to the concept of partition as it contradicted his vision of religious unity. 
  61. ↑ Pashaura Singh، Louis E. Fenech (2014)۔ The Oxford Handbook of Sikh Studies (بزبان انگریزی)۔ اوکسفرڈ یونیورسٹی پریس۔ ISBN 978-0-19-100412-4۔ Khizr Hayat Khan Tiwana, a Unionist, who was the last Premier of the unified Punjab opposed Jinnah and the 1947 partition of India from a Punjabi nationalist perspective. 
  62. ↑ Markandey Katju (8 July 2014)۔ The truth about partition (بزبان انگریزی)۔ دی ٹائمز آف انڈیا 
  63. ↑ Syed Taffazull Hussain (2019)۔ Sheikh Abdullah-A Biography: The Crucial Period 1905–1939. 2019 Edition (بزبان انگریزی)۔ Syed Taffazull Hussain۔ صفحہ: 90۔ ISBN 978-1-60481-603-7 
  64. ↑ Ishtiaq Ahmad (27 May 2016)۔ The dissenters (بزبان انگریزی)۔ دی فرائیڈے ٹائمز۔ We are indeed informed about the strong opposition by Congress stalwart Maulana Abul Kalam Azad and the leader of the Jamiat-Ulema-e-Islam, Maulana Hussain Ahmed Madni, to the demand for a separate Muslim state made by the All-India Muslim League, but the general impression in both India and Pakistan is that Indian Muslims as a whole supported the Partition. 
  65. ↑ AFḠĀNĪ, JAMĀL-AL-DĪN (بزبان انگریزی)۔ انسائیکلوپیڈیا ایرانیکا۔ 22 July 2011۔ In Hyderabad 1880–81 Afḡānī published six Persian articles in the journal Moʿallem-e šafīq, which were reprinted in Urdu and Persian in various editions of Maqālāt-e Jamālīya. The three major themes of these articles are: 1. advocacy of linguistic or territorial nationalism, with an emphasis upon the unity of Indian Muslims and Hindus, not of Indian Muslims and foreign Muslims; 2. the benefits of philosophy and modern science; and 3. attacks on Sayyed Aḥmad Khan as a tool of the British. On nationalism, he writes in “The Philosophy of National Unity and the Truth about Unity of Language” that linguistic ties are stronger and more durable than religious ones (he was to make exactly the opposite point in the pan-Islamic al-ʿOrwat al-woṯqā a few years later). In India he felt the best anti-imperialist policy was Hindu-Muslim unity, while in Europe he felt it was pan-Islam. 
  66. ↑ Arshad Aslam (28 July 2011)۔ The Politics Of Deoband (بزبان انگریزی)۔ آؤٹ لک۔ Much before Madani, Jamaluddin Afghani argued that Hindus and Muslims must come together to overthrow the British. Husain Ahmad would argue the same thing after five decades. 
  67. ↑ John L. Esposito، Tamara Sonn، John Obert Voll (2016)۔ Islam and Democracy After the Arab Spring (بزبان انگریزی)۔ Oxford University Press۔ صفحہ: 96۔ ISBN 978-0-19-514798-8۔ Mawdudi (d. 1979) was opposed to the partition of India, preferring that Muslims reclaim all of India for Islam. 
  68. ↑ ۶۸.۰ ۶۸.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  69. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  70. ↑ Sayyid A. S. Pirzada، Syed Sharifuddin Pirzada (2000)۔ The Politics of the Jamiat Ulema-i-Islam Pakistan: 1971–1977 (بزبان انگریزی)۔ Oxford University Press۔ صفحہ: 115۔ ISBN 978-0-19-579302-4۔ Mufti Mahmud, in his speech on the occasion, pointed out that "the JUIP was against a division of the country". He said that since the party had opposed the partition of India (linking with the stance of … 
  71. ↑ (in English)Journal of the Pakistan Historical Society. Pakistan Historical Society. 2007. p. 166. 
  72. ↑ Kittu Reddy (2003)۔ History of India: a new approach (بزبان انگریزی)۔ Standard Publishers۔ صفحہ: 453۔ ISBN 978-81-87471-14-1 
  73. ↑ Sushma Suresh (1999)۔ Who's who on Indian Stamps (بزبان انگریزی)۔ Mohan B. Daryanani۔ صفحہ: 211۔ ISBN 978-84-931101-0-9 
  74. ↑ Sita Ram Sharma (1992)۔ Education and National Integration in India: Historical perspective (بزبان انگریزی)۔ Akashdeep Publishing House۔ صفحہ: 294۔ ISBN 978-81-7158-280-8۔ Dr. Kitchlew, President of the Punjab Provincial Congress Committee, opposed the resolution and characterized it as a surrender of 'nationalism in favour of communalism'. 
  75. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  76. ↑ Lal Khan (2005)۔ Crisis in the Indian Subcontinent, Partition: Can it be Undone? (بزبان انگریزی)۔ The Struggle Publications۔ صفحہ: 12۔ We have to understand that the partition of the subcontinent into Pakistan and India was a crime carried out by British Imperialism. Initially, British Imperialism tried to maintain control of the whole of the subcontinent, but during 1946–1947, a revolutionary situation erupted across the whole of the Indian subcontinent. British Imperialism realised that it could no longer contain the situation. Its troops were mainly Indian, and they could not be relied on to do the dirty work for the imperialists. It was in these conditions that the imperialists came up with the idea of partition. As they could no longer hold the situation, they decided that it was preferable to whip up Muslims against Hindus and vice versa. With this method, they planned to divide the subcontinent to make it easier to control from outside once they had been forced to abandon a military presence. They did this without any concern for the terrible bloodshed that would be unleashed. 
  77. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  78. ↑ وجے کمار سنگھ (2005)۔ Leadership in the Indian Army: Biographies of Twelve Soldiers (بزبان انگریزی)۔ سیج پبلی شنگ۔ ISBN 978-93-5280-566-2 
  79. ↑ ۷۹.۰ ۷۹.۱ François Gautier (2001)۔ A Western Journalist on India: The Ferengi's Columns (بزبان انگریزی)۔ Har-Anand Publications۔ صفحہ: 74–75۔ ISBN 978-81-241-0795-9 
  80. ↑ ۸۰.۰ ۸۰.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  81. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  82. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  83. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  84. ↑ ۸۴.۰ ۸۴.۱ Alexeyev, M. (15 June 1948) (in English). Indian Union and Pakistan After the Partition of India. اشتمالی جماعت سوویت اتحاد. https://www.revolutionarydemocracy.org/archive/IndiaPak.htm. 
  85. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  86. ↑ Alok Bhalla، Indian Institute of Advanced Study (1997)۔ Life and works of Saadat Hasan Manto (بزبان انگریزی)۔ Indian Institute of Advanced Study۔ صفحہ: 113۔ One can, however, assert that the finest short/ stories about the period were written by Saadat Hasan Manto. For him the partition was an overwhelming tragedy. 
  87. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  88. ↑ David Lindsay (2012)۔ Confessions of an Old Labour High Tory (بزبان انگریزی)۔ ISBN 978-1-4716-0617-5۔ Even the Darul Uloom Deoband, although it supported Indian independence, opposed and opposes the Muslim League's theory of two nations, and therefore opposed and opposes partition. 
  89. ↑ Irene Oh (2007)۔ The Rights of God: Islam, Human Rights, and Comparative Ethics (بزبان انگریزی)۔ Georgetown University Press۔ صفحہ: 45۔ ISBN 978-1-58901-463-3۔ اس بحث وچ کہ آیا مسلماناں نو‏‏ں ہندو ہندوستان تو‏ں وکھ کرکے اپنی ریاست قائم کرنا چاہیدا ، مودودی نے ابتدا وچ اس طرح د‏‏ی تخلیق دے خلاف بحث کيتی تے زور دے ک‏ے کہیا کہ سرحداں دے ذریعہ متعین اک سیاسی مسلم ریاست دے قیام تو‏ں عالمگیر امت دے نظریہ د‏‏ی خلاف ورزی ہُندی ا‏‏ے۔ شہریت تے قومی سرحداں ، جو نويں مسلم ریاست د‏‏ی خصوصیت بندیاں نيں ، نے اس نظریے د‏‏ی نفی د‏‏ی کہ مسلماناں نو‏‏ں انہاں دنیاوی حدود دے ذریعہ اک دوسرے تو‏ں وکھ نئيں کيتا جانا چاہیدا۔ اس سیکنڈ وچ مودودی نے جماعت اسلامی اسلامی نامی تنظیم د‏‏ی بنیاد رکھی۔ … جماعت اسلامی نے اپنے ابتدائی چند سالاں تو‏ں تقسیم نو‏‏ں روکنے دے لئی سرگرم عمل کم کيتا ، لیکن جدو‏ں تقسیم ناگزیر ہوئے گئی تاں اس نے پاکستان تے ہندوستان دونے وچ دفاتر قائم کیتے۔ 
  90. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  91. ↑ Anthony O'Mahony، Ataullah Siddiqui (2001)۔ Christians and Muslims in the Commonwealth: A Dynamic Role in the Future (بزبان انگریزی)۔ The Altajir Trust۔ ISBN 978-1-901435-08-5۔ جنوبی ایشیاء وچ ، حالیہ برساں وچ ہندوستان تے پاکستان دونے ملکاں وچ لوکاں دے درمیان اتحاد دے موضوع اُتے غور کيتا گیا ا‏‏ے۔ لامحالہ ، اس طرح دے موضوع اُتے مختلف قسم دے نظریات پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ہندوستانیاں تے پاکستانیاں وچ جو عام طور اُتے دوبارہ اتحاد د‏‏ی خوبیاں اُتے اتفاق کردے نيں ، کچھ اسنو‏ں تب ہی ممکن سمجھدے نيں جدو‏ں دوسرے ملک دے خلاف اک ملک دے قومی تعصبات اُتے قابو پالیا جاندا ا‏‏ے۔ 
  92. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  93. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  94. ↑ Markandey Katju (10 April 2017)۔ India And Pakistan Must Reunite For Their Mutual Good (بزبان انگریزی)۔ ہف پوسٹ 
  95. ↑ ۹۵.۰ ۹۵.۱ ۹۵.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  96. ↑ François Gautier (2008)۔ A new history of India (بزبان انگریزی)۔ Har-Anand Publications۔ صفحہ: 206 

باہرلے جوڑ

[سودھو]

سانچہ:تحریک آزآدی ہند

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=تقسیم_ہند_دی_مخالفت&oldid=691388" توں لیا