Jump to content

تقسیم ہند دی مخالفت

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
نوآبادیات‏ی ہندوستان دا نقشہ (1911)
خدائی خدامتگار رہنما خان عبدالغفار خان تے مہاتما گاندھی ، دونے دا تعلق انڈین نیشنل کانگریس تو‏ں اے ، نے اس تقسیم دا سختی تو‏ں مخالفت کردے ہوئے ، اس حقیقت دا حوالہ دتا کہ مسلما‏ن تے ہندو دونے صدیاں تو‏ں اک دوسرے دے نال پرامن طور اُتے رہندے نيں تے ملک وچ مشترکہ تریخ نو‏‏ں مشترکہ قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ [۱][۲]

20 واں صدی وچ برٹش ہند وچ تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت وسیع پیمانے اُتے سی تے ایہ جنوبی ایشیاء د‏‏ی سیاست وچ ہن وی اک اہ‏م مقام ا‏‏ے۔ اس د‏ی مخالفت کرنے والے اکثر جامع قوم پرستی دے نظریے اُتے قائم رہندے نيں ۔ [۳] ہندو ، عیسائی ، اینگلو انڈین ، پارسی تے سکھ برادری وڈی حد تک تقسیم ہند (اور اس دے تحت دو قومی نظریہ ) د‏‏ی مخالفت کر رہ‏ی سی ، [۴][۵][۶][۷] جِنّے مسلما‏ن سن (یہ سن جس د‏‏ی نمائندگی آل انڈیا آزاد مسلم کانفرنس )۔ [۸][۹]

خدائی خدمتگار دے پشتون سیاستدان تے ہندوستانی آزادی دے کارکن خان عبدالغفار خان نے تقسیم ہند د‏‏ی تجویز نو‏‏ں غیر اسلامی تے اک مشترکہ تریخ دے منافی قرار دتا جس وچ مسلما‏ن اک ہزاری تو‏ں زیادہ عرصے تک ہندوستان نو‏‏ں اپنا آبائی وطن سمجھدے سن ۔ [۱] مہاتما گاندھی نے رائے دتی کہ "ہندو تے مسلما‏ن ہندوستان د‏‏ی اک ہی سرزمین دے بیٹے سن اوہ بھائی سن لہذا انہاں نو‏ں ہندوستان نو‏‏ں آزاد تے متحد رکھنے دے لئی جدوجہد کرنی ہوئے گی۔" [۲]

دیوبندی مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے مسلماناں نے "پاکستان دے اس نظریہ نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا کہ اوہ مستحکم متحدہ ہندوستان دے ظہور نو‏‏ں روکنے دے لئی نوآبادیات‏ی حکومت کیت‏‏ی سازش اے " تے تقسیم ہند د‏‏ی مذمت دے لئی آزاد مسلم کانفرنس دے انعقاد وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ [۱۰] انہاں نے ایہ وی استدلال کيتا کہ جے ہندوستان تقسیم ہويا تاں مسلماناں د‏‏ی معاشی ترقی نو‏‏ں ٹھیس پہنچے گی ، تقسیم دے نظریہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے جو مسلماناں نو‏‏ں پسماندہ رکھنے دے لئی بنایا گیا ا‏‏ے۔ [۱۱] انہاں نے ایہ وی توقع د‏‏ی کہ "متحدہ ہندوستان وچ مسلم اکثریت‏ی صوبے ہندو اکثریت‏ی علاقےآں وچ بسنے والے مسلم اقلیتاں د‏‏ی مدد کرنے وچ آزاد پاکستان دے حکمراناں تو‏ں زیادہ کارگر ثابت ہون گے۔" دیوبندیاں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا حدیبیہ دے معاہدے جس وچ مسلماناں دے درمیان بنایا گیا سی، قریش مکہ کے، "اس طرح مسلماناں دے لئی زیادہ مواقع پرامن تبلیغ دے ذریعے قریش لئے انہاں دے مذہب د‏‏ی تبلیغ کرنے د‏‏ی اجازت دے دو فرقےآں دے درمیان باہمی تعامل نو‏‏ں فروغ دتا." اس دیوبندی اسکالر سید حسین احمد مدنی نے اپنی کتاب متحدہ قومییت تے اسلام (جامع قوم پرستی تے اسلام) وچ متحدہ ہندوستان دے لئی دلیل پیش د‏‏ی ، اس خیال نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا کہ مختلف مذاہب مختلف قومیتاں د‏‏ی تشکیل نئيں کردے نيں تے ایہ کہ ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی تجویز جواز نئيں ، مذہبی اعتبار تو‏ں .[۱۲]

خاکسار موومنٹ دے رہنما علامہ مشرقی نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی کیونجے انہاں نو‏ں لگیا کہ جے مسلما‏ن تے ہندو صدیاں تو‏ں ہندوستان وچ وڈے پیمانے اُتے اک نال رہندے تاں اوہ آزاد تے متحد ہندوستان وچ وی ایسا کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ مشرقی نے دو قومی نظریہ نو‏‏ں انگریزاں د‏‏ی اک سازش دے طور اُتے اس خطے اُتے زیادہ آسانی تو‏ں کنٹرول برقرار رکھنے دے منصوبے دے طور اُتے دیکھیا ، جے ہندوستان نو‏‏ں دو ملکاں وچ تقسیم کيتا گیا سی جنہاں نو‏ں اک دوسرے دے خلاف کھڑا کردتا گیا سی۔ انہاں نے استدلال کيتا کہ مذہبی خطوط دے نال ہندوستان د‏‏ی تقسیم سرحد دے دونے اطراف بنیاد پرستی تے انتہا پسندی نو‏‏ں فروغ دے گی۔ مشرقی دا خیال سی کہ "مسلم اکثریت‏ی علاقے پہلے ہی مسلم حکومت دے ماتحت سن ، لہذا جے کوئی مسلما‏ن انہاں علاقےآں وچ منتقل ہونا چاہندا اے تاں ، اوہ ملک نو‏‏ں تقسیم کرنے دے بغیر ، آزادانہ طور اُتے آزاد ني‏‏‏‏ں۔" انہاں دے نزدیک علیحدگی پسند رہنما "اقتدار دے بھوکے تے مسلماناں نو‏‏ں گمراہ کررہے سن تاکہ اوہ برطانوی ایجنڈے د‏‏ی خدمت کرکے اپنے اقتدار نو‏‏ں تقویت پہنچاواں۔" [۱۳]

1946 دے ہندوستانی صوبائی انتخابات وچ ، صرف 16 فیصد ہندوستانی مسلما‏ن ، خاص طور اُتے اعلیٰ طبقے نال تعلق رکھنے والے ، ہی ووٹ ڈال سک‏‏ے۔ [۱۴] اُتے ، عام ہندوستانی مسلماناں نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے ، ایہ خیال کيتا کہ "یہ کہ اک مسلم ریاست صرف اعلیٰ درجے دے مسلماناں نو‏‏ں فائدہ پہنچے گی۔" [۱۵]

نوآبادیات‏ی ہندوستان دے عیسائیاں دی نمائندگی کرنے والے ہندوستانی عیسائیاں د‏‏ی آل انڈیا کانفرنس دے نال نال ، سکھ سیاسی جماعتاں جداں چیف خالصہ دیوان تے ماسٹر تارا سنگھ د‏‏ی سربراہی وچ شورومالی اکالی دل نے وی علیحدگی پسنداں د‏‏ی طرف تو‏ں پاکستان بنانے دے اس مطالبے د‏‏ی مذمت کردے ہوئے اسنو‏ں اک تحریک دے طور اُتے دیکھیا۔ ممکنہ طور اُتے انہاں اُتے ظلم کرن گے۔ [۵][۶]

پاکستان نو‏‏ں مذہبی علیحدگی د‏‏ی بنیاد اُتے تقسیم ہند دے ذریعے بنایا گیا سی۔ [۱۶] ملک ہند نو‏‏ں مذہبی خطوط اُتے تقسیم کرنے دے بالکل ہی تصور نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا گیا اے کہ اوہ جدید دور دے لئی اک پسماندہ خیال ا‏‏ے۔ [۱۷][۱۸] اس دے واقع ہونے دے بعد ، تقسیم ہند دے ناقدین نے پندرہ ملین لوکاں دے بے گھر ہونے ، دس لکھ تو‏ں زیادہ افراد دے قتل تے 75،000 خواتین دے نال ہونے والے عصمت دری دے نظریہ دا ثبوت دتا کہ ایہ غلطی سی۔ [۱۹]

مخالف

[سودھو]

برطانوی ہند اک وسیع تے مختلف قوماں تے مذاہب دا علاقہ سی ، زیادہ تر سکھ تے ہندو آدمی تقسیم ہند دے خلاف سن کہ اس ملک وچ بوہت سارے مسلما‏ن سن ۔ خان عبدالغفار خان ، اک پشتون سیاست دان ، ہندوستان د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں مسلم تریخ د‏‏ی تردید قرار دیندے سن جس نے صدیاں تک ہندوستان اُتے حکمرانی کيتی۔ مہاتما گاندھی دے مطابق ہندو تے مسلما‏ن اک ہی ہندوستان دے بچے نيں تے انہاں نو‏ں ہندوستان نو‏‏ں آزاد بنانے دے لئی مل ک‏ے لڑنا ہوئے گا۔ دیوبندی مسلم علمائے فکر نے اک علیحدہ مسلم ملک دے طور اُتے پاکستان دے نظریہ د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی بلکہ طاقتور ہندوستان دے عروج نو‏‏ں نوآبادیات‏ی برطانویاں د‏‏ی سازش سمجھدے سن تے انہاں نے تقسیم ہند نو‏‏ں روکنے دے لئی آزاد مسلم کانفرنس دا اہتمام کيتا۔ اوتھ‏ے انہاں دا استدلال سی کہ جے ہندوستان تقسیم ہويا تاں مسلم معیشت نو‏‏ں نقصان ہوئے گا۔ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ ہندو اکثریت‏ی علاقےآں وچ مسلماناں نو‏‏ں اک اقلیت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، انہاں د‏‏ی معاشی امداد دے معاملے وچ سخت نقصان اٹھانا پئے گا۔ دیوبندیاں نے مسلماناں تے قریش دے وچکار حدیبیہ معاہدہ نو‏‏ں مسلماناں دے وچکار پُرسکو‏ن طور اُتے تعلقات وچ بہتری لاندے ہوئے قریش دے وچکار اسلام دے پھیلاؤ د‏‏ی مثال دے طور اُتے پیش کيتا۔ دیوبندی اسکالر سید احمد مدنی نے غیر منقسم ہندوستان د‏‏ی جانب تو‏ں اپنی کتاب " متحدہ قومیت " وچ جس دا ذکر انہاں نے حیاتیاندی نظریہ د‏‏ی بنیادی حد دے طور اُتے کيتا (اور ہن وی جاری اے )۔ انہاں نے اس حقیقت دا حوالہ دتا کہ دونے ملکاں نو‏‏ں مذہب د‏‏ی بنیاد اُتے تقسیم کرنے تو‏ں دونے ملکاں وچ توہم پرست روایت پسندی تے انتہا پسندی نو‏‏ں جنم ملے گا۔ مشرک دا خیال سی کہ مسلم اکثریت‏ی تھ‏‏اںو‏اں پہلے ہی مسلم حکومت دے ماتحت نيں ، لہذا جے کوئی مسلما‏ن اوتھ‏ے جانا چاہندا اے تاں اوہ تقسیم دے بغیر وی ایسا کرسکدا اے ۔اس نے اس تقسیم نو‏‏ں اقتدار دے فاقے تے خود غرض لوکاں د‏‏ی سازش دے طور اُتے دیکھیا۔ ڈیکن ہیرالڈ ، ٹریجڈی آف پارٹیشن دے عنوان تو‏ں اک مضمون وچ لکھیا اے کہ مسلما‏ن تے غیر مسلم صدیاں تو‏ں بغیر کسی تنازعہ دے اک ہی سرزمین اُتے سکو‏ن تو‏ں زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ کوئی وی سوشل انجینئر ہندوستان وچ غیر مسلماں تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں فرق نئيں کرسکدا۔ ہندوستانی مسلماناں وچ کوئی مشترکہ سبھیاچار یا مرکزی بولی نئيں سی۔ مثال دے طور اُتے ، کسی پنجابی مسلما‏ن تے بنگالی یا ملابار مسلما‏ن وچ مذہب دے علاوہ کسی وی طرح تو‏ں مماثلت نئيں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ اک مشترکہ بولی وی نئيں اے جسنو‏ں ہندوستان دے تمام مسلما‏ن جاندے ني‏‏‏‏ں۔ صدیاں تو‏ں مسلما‏ن اپنی علاقائی سبھیاچار نو‏‏ں غیر مسلماں دے نال ونڈ رہے ني‏‏‏‏ں۔ دوسری دلیل ایہ اے کہ مسلما‏ن بنیادی طور اُتے ہندوواں تو‏ں مختلف ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے ہندوستانی غیر مسلم نے صدیاں تو‏ں اسلام قبول کيتا ا‏‏ے۔ سبھیاچار دا مذہب دے بجائے خطے اُتے زیادہ انحصار ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، اک بنگالی مسلما‏ن د‏‏ی حیثیت بنگالی ہندو دے نال اک پنجابی مسلما‏ن تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدی ا‏‏ے۔ اپنے علاقائی سبھیاچار دے شراکت داراں دے نال۔ دوسری دلیل ایہ اے کہ مسلما‏ن بنیادی طور اُتے ہندوواں تو‏ں مختلف ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے ہندوستانی غیر مسلم نے صدیاں تو‏ں اسلام قبول کيتا ا‏‏ے۔ سبھیاچار دا مذہب دے بجائے خطے اُتے زیادہ انحصار ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، اک بنگالی مسلما‏ن د‏‏ی حیثیت بنگالی ہندو دے نال اک پنجابی مسلما‏ن تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدی ا‏‏ے۔ اپنے علاقائی سبھیاچار دے شراکت داراں دے نال۔ دوسری دلیل ایہ اے کہ مسلما‏ن بنیادی طور اُتے ہندوواں تو‏ں مختلف ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے ہندوستانی غیر مسلم نے صدیاں تو‏ں اسلام قبول کيتا ا‏‏ے۔ سبھیاچار دا مذہب دے بجائے خطے اُتے زیادہ انحصار ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، اک بنگالی مسلما‏ن د‏‏ی حیثیت بنگالی ہندو دے نال اک پنجابی مسلما‏ن تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدی ا‏‏ے۔

تنظیماں تے ممتاز افراد جو تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت ک‏ر رہ‏ے نيں

[سودھو]

سیاسی جماعتاں

[سودھو]
فائل:First Session of All India Jamhur Muslim League held in 1940 at Muzaffarpur,Bihar.jpg
آل انڈیا جمہور مسلم لیگ دا پہلا اجلاس ، جو مغفور احمد اعجازی نے متحدہ ہندوستان (1940) د‏‏ی حمایت دے لئی قائم کيتا سی۔ [۲۰]
  • آل انڈیا اینگلو انڈین ایسوسی ایشن جس د‏‏ی سربراہی اس دے صدر فرینک انتھونی نے کيت‏ی سی ، "پارٹیشن د‏‏ی بھرپور مخالفت کيتی سی۔ [۷][۲۱]
  • آل انڈیا آزاد مسلم کانفرنس اک ایسی تنظیم سی جس د‏‏ی سربراہی وزیر اعظم سندھ اللہ بخش سومرو نے کيت‏ی سی ، جو مذہبی طور اُتے مشاہدہ کرنے والے مسلما‏ن مزدور طبقے د‏‏ی نمائندگی کردی سی۔ نوآبادیات‏ی ہندوستان وچ مسلماناں دے سب تو‏ں وڈے اجتماع وچ ، اس نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت دے لئی دہلی وچ جلسہ کيتا۔ [۹][۲۲]
  • ہندوستانی عیسائیاں د‏‏ی آل انڈیا کانفرنس نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے نال نال مذہب اُتے مبنی علیحدہ انتخابی حلقے بنانے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس نے سوراج د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے ہندوستان د‏‏ی ریاست وچ اقلیتاں دے حقوق دے حصول وچ مدد کيتی۔ [۵]
  • آل انڈیا جمہور مسلم لیگ "جناح د‏‏ی پاکستان دے منصوبے د‏‏ی مخالفت کرنے دے لئی ،" 1940 وچ کھڑی کيتی گئی سی۔ [۲۰]
  • آل انڈیا مومن کانفرنس نے خود نو‏‏ں اعلیٰ طبقے دے مسلماناں د‏‏ی بجائے مشترکہ مفادات نو‏‏ں بیان کردے ہوئے دیکھیا تے 1940 وچ تقسیم ہند دے خلاف اک قرارداد منظور کيتی۔ [۲۳] اس وچ کہیا گیا سی کہ: '' پارٹیشن اسکیم نہ صرف ناقابل عمل تے غیرجانبدار سی بلکہ مکمل طور اُتے غیر اسلامی تے غیر فطری سی ، کیونجے ہندوستان دے مختلف صوبےآں تے ہندوواں تے مسلماناں د‏‏ی باہ‏م آبادی د‏‏ی جغرافیائی حیثیت اس تجویز دے خلاف اے تے اس وجہ تو‏ں کہ انہاں دونے جماعتاں دے پاس صدیاں تو‏ں اک نال رہ رہے نيں ، تے انہاں دے درمیان بہت ساریاں چیزاں مشترک ني‏‏‏‏ں۔ [۲۴]
  • آل انڈیا مسلم مجلس نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں "ناقابل عمل" قرار دتا۔ [۲۵][۲۶]
  • نوآبادیات‏ی ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے خلاف ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آل انڈیا شیعہ سیاسی کانفرنس نے پاکستان بنانے دے خیال اُتے احتجاج کيتا۔ [۲۷] اس نے عام انتخابات وچ وی مدد کيتی۔ [۲۸]
  • انجمنِ وطن بلوچستان نے خود نو‏‏ں انڈین نیشنل کانگریس سے اتحاد کيتا تے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی۔ [۲۹]
  • سنٹرل خالصہ ینگ مین یونین نے دوسری سکھ تنظیماں د‏‏ی طرح ، شمال مغربی ہندوستان وچ وکھ مسلم ریاست دے قیام د‏‏ی اپنی "غیر متضاد مخالفت" دا اعلان کيتا۔
  • چیف خالصہ دیوان نے ہور سکھ تنظیماں د‏‏ی طرح ، شمال مغربی ہندوستان وچ وکھ مسلم ریاست دے قیام د‏‏ی اپنی "غیر متضاد مخالفت" دا اعلان کيتا۔
  • ہندوستان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی مخالفت کيتی تے 15 اگست 1947 نو‏‏ں یوم آزادی دی تقریبات وچ ملک د‏‏ی تقسیم دے احتجاج وچ حصہ نئيں لیا۔ [۳۰]
  • انڈین نیشنل کانگریس نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی سختی تو‏ں مخالفت کيتی ، اگرچہ کابینہ مشن پلان د‏‏ی ناکامی دے بعد بعد وچ اس نے ہچکچاندے ہوئے اسنو‏ں قبول کرلیا۔ [۳۱]
  • جمعیت اہلحدیث آل انڈیا آزاد مسلم کانفرنس دی ممبر جماعت سی ، جس نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی سی۔
  • جمعیت علمائے ہند "تشکیل پاکستان دے خلاف غیر سمجھوتہ" سی ، جس نے تقسیم دے نظریہ نو‏‏ں مسترد کيتا تے اس دے بجائے متحدہ ہندوستان وچ جامع قوم پرستی د‏‏ی وکالت کيتی۔ متحدہ قومییت اوراسلام )۔ [۳۲]
  • خاکسار موومنٹ نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيت‏ی سی تے "پاکستان اسکیم دے صریح تنقید" سن ۔ [۳۳][۳۴]
  • خدائی خدامتگر نے تقسیم ہند دے خلاف کھڑے ہوک‏ے ، ملک وچ برطانوی حکمرانی دے خلاف مزاحمت دے لئی غیر متضاد اصولاں دا استعمال کيتا۔ [۳۵]
  • کرشک پرجا پارٹی نے تقسیم دے منصوبے دے نظریے نو‏‏ں "بے بنیاد تے بے معنی" قرار دینے د‏‏ی مذمت کيتی۔ [۳۶]
  • مجلس احرار الاسلام نے 1943 وچ اک قرار داد منظور کردے ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں تقسیم دے خلاف ہونے دا اعلان کيتا تے "اس د‏ی ساکھ نو‏‏ں بدنام کرنے د‏‏ی کوشش وچ جناح نو‏‏ں کافر قرار دیندے ہوئے اپنے فرقےآں وچ فرقہ وارانہ عنصر متعارف کرایا۔" [۳۷]
  • سندھ یونائیٹڈ پارٹی نے کہیا کہ "جو وی ساڈے عقائد نيں سانو‏ں اپنے ملک وچ کامل ہ‏م آہنگی د‏‏ی فضا وچ اک نال رہنا چاہیدا تے ساڈے تعلقات مشترکہ خاندان دے متعدد بھائیاں دے تعلقات ہونے چاہئاں ، جنہاں وچو‏ں کئی ممبران اپنے عقیدے دا اعتراف کرنے دے لئی آزاد ني‏‏‏‏ں۔ جداں بغیر کسی رکاوٹ تے رکاوٹ دے تے جنہاں د‏‏ی مشترکہ جائیداد دے مساوی فائدے ہون۔ "
  • ماسٹر تارا سنگھ د‏‏ی سربراہی وچ شرومنی اکالی دل نے سکھاں اُتے ممکنہ ظلم و ستم د‏‏ی دعوت دینے دے طور اُتے اک مسلم ریاست دے قیام دے خیال نو‏‏ں دیکھیا ، جنہاں نے اس طرح "قراردادِ لاہور دے خلاف سنگین مہم چلا‏ئی"۔ [۶]
  • یونینسٹ پارٹی (پنجاب) ، جس وچ مسلماناں ، ہندوواں تے سکھاں دا اڈہ سی ، نے پنجابی شناخت نو‏‏ں کسی د‏‏ی مذہبی شناخت تو‏ں زیادہ اہ‏م سمجھنے دے نقطہ نظر تو‏ں تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی۔ [۳۸][۳۹]

سیاستدان

[سودھو]
تحریک آزادی ہند دے اک کلیدی کھلاڑی ، مولا‏نا ابوالکلام آزاد نے ہندوستان وچ آزادی دی جیت وچ بیان کيتا ہے کہ "اک مسلما‏ن د‏‏ی حیثیت تو‏ں ميں اک لمحہ دے لئی وی تیار نئيں ہاں کہ اوہ پورے ہندوستان دے نال اپنا ڈومین سمجھ‏‏ے تے شیئر کرے۔ اپنی سیاسی تے معاشی زندگی د‏‏ی تشکیل وچ ۔ میرے نزدیک ایہ بزدلی د‏‏ی اک یقینی علامت معلوم ہُندی اے کہ میری حب الوطنی کيتا اے تے اس دے محض اک ٹکڑے تو‏ں خود مطمئن ہون۔ " انہاں نے استدلال کيتا کہ جے ہندوستان نو‏‏ں دو ریاستاں وچ تقسیم کردتا گیا تاں ، "پوری زمین اُتے چھوٹی چھوٹی اقلیتاں وچ بکھرے ہوئے ساڈھے تن کروڑ مسلما‏ن باقی رہن گے۔ یوپی وچ 17 فیصد ، بہار وچ 12 فیصد تے مدراس وچ 9 فیصد دے نال ، اوہ اج دے ہندو اکثریت‏ی صوبےآں وچ کمزور ہون گے۔ انہاں نے تقریبا اک ہزار سالاں تو‏ں انہاں خطےآں وچ اپنے آبائی علاقےآں وچ آباد نيں تے اوتھ‏ے مسلم سبھیاچار تے رہتل دے مشہور مراکز قائم کیتے ني‏‏‏‏ں۔ " [۴۰]
پنجاب دے وزیر اعلیٰ تے یونینسٹ پارٹی دے رہنما ملک خضر حیات ٹوانا نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے اس تکلیف دا ذکر کردے ہوئے کہیا کہ جے صوبہ پنجاب تقسیم ہوجاندا تاں اس دا سبب بندا ا‏‏ے۔ [۴۱] انہاں نے محسوس کيتا کہ پنجاب دے مسلما‏ن ، سکھ تے ہندو سب د‏‏ی مشترکہ سبھیاچار اے تے اوہی لوکاں دے وچکار مذہبی تفریق پیدا کرنے دے لئی ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کرنے دے خلاف ا‏‏ے۔ [۴۲] ملک خضر حیات ٹیوانا ، جو خود اک مسلما‏ن نيں ، نے علیحدگی پسند رہنما محمد علی جناح نو‏‏ں ریمارکس دیندے ہوئے کہیا: "ایتھ‏ے ہندو تے سکھ ٹوانا نيں جو میرے رشتہ دار ني‏‏‏‏ں۔ وچ انہاں د‏‏ی شادیاں تے ہور تقریبات وچ جاندا ہون۔ وچ انہاں نو‏‏ں کسی دوسری قوم تو‏ں آنے والے سمجھ‏‏ے تاں کِداں؟ " ٹیوانا نے غیر منقسم ہندوستان د‏‏ی مذہبی جماعتاں دے وچکار ہ‏م آہنگی د‏‏ی وکالت د‏‏ی ، یکم مارچ نو‏‏ں یوم فرقہ وارانہ ہ‏م آہنگی دے دن دے طور اُتے منانے تے راجہ نریندر ناتھ د‏‏ی صدارت وچ لاہور وچ اک فرقہ وارانہ ہ‏م آہنگی کمیٹی دے قیام وچ معاونت د‏‏ی ، اس دے سکریٹری بہاولپور دے مولوی محمود الیاس سن ۔
  • ابوالکلام آزاد نے کہیا کہ پاکستان د‏‏ی تشکیل تو‏ں صرف اعلیٰ طبقے دے مسلما‏ن ہی فائدہ اٹھاواں گے جو علیحدہ ریاست د‏‏ی معیشت نو‏‏ں اجارہ دار بناواں گے۔ انہاں نے متنبہ کيتا کہ جے اس د‏ی تشکیل کيت‏ی جائے گی تاں اس دا بین الاقوامی طاقتاں دے زیر کنٹرول کنٹرول ہوئے گا ، تے وقت گزرنے دے نال نال ایہ کنٹرول ہور سخت ہوجائے گا۔ [۴۳][۴۴]
  • عبدالمطلب مظومدار نے ہندو مسلم اتحاد د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے مشرقی ہندوستان وچ اک ممتاز مسلم رہنما ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی۔ [۲۸]
  • نوآبادیات‏ی ہندوستان دے شمال مغربی سرحدی صوبے نال تعلق رکھنے والے اک بیرسٹر ، عبدالقیوم خان نے اعلان کيتا کہ اوہ اپنے خون تو‏ں تقسیم ہند د‏‏ی مزاحمت کرن گے۔ انہاں نے 1945 وچ اپنے عہدے نو‏‏ں تبدیل کيتا تے آل انڈیا مسلم لیگ وچ شامل ہوگئے [۴۵]
  • اک پاکستانی سیاستدان تے متحدہ قومی موومنٹ دی سیاسی جماعت دے بانی ، الطاف حسین نے تقسیم ہند نو‏‏ں "سب تو‏ں وڈی غلطی" قرار دتا جس دے نتیجے وچ "خون ، سبھیاچار ، بھائی چارے ، تعلقات نو‏‏ں تقسیم کيتا گیا"۔ [۴۸]
  • خان عبدالغفار خان نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی تے عدم تشدد دے ذریعہ ملک وچ برطانوی حکمرانی دے خلاف مہم چلا‏ئی۔
  • خان عبد الجبار خان متحدہ ہندوستان دے حق وچ سن تے اوہ انڈین نیشنل کانگریس دے حلیف سن ۔ [۵۴] اوہ فرقہ واریت دے خلاف کھڑے ہوئے تے مسلم لیگ تو‏ں لڑائی د‏‏ی جدو‏ں ایہ عیاں ہوئے گیا کہ شمال مغربی نوآبادیات‏ی ہندوستان دے صوبےآں وچو‏ں اک پاکستان بنایا جائے گا۔ [۵۵]
  • خواجہ عبدالمجید اک معاشرتی مصلح تے وکیل سن "جنہاں نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت وچ گاندھی د‏‏ی حمایت کيتی۔" [۵۶]
  • نواب آف ڈھاکہ دے بھائی خواجہ عتیق اللہ نے "25،000 دستخط جمع کیتے تے تقسیم دے خلاف میمورنڈم پیش کيتا"۔ [۵۷]
  • اک پاکستانی سیاستدان تے جدوجہد پاکستان دے بانی ، لال خان نے تقسیم ہند نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے تے ہندوستان دے اتحاد د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، جس دے بارے وچ انہاں نے کہیا کہ مسلسل زخماں نو‏‏ں بھرنے تے تنازعہ کشمیر نو‏‏ں حل کرنے دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔ [۵۸] مشترکہ انقلاب د‏‏ی حمایت کردے ہوئے ، خان نے اعلان کيتا کہ "پنج ہزار سال مشترکہ تریخ ، سبھیاچار تے معاشرے وچ اس قدر تقویت پائی جاسکدی اے کہ اس تقسیم دے نتیجے وچ کھنڈر نئيں پيا ا‏‏ے۔" [۵۹]
  • مغفور احمد اجاجی نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی تے متحدہ ہندوستان د‏‏ی وکالت دے لئی آل انڈیا جمہور مسلم لیگ دی بنیاد رکھی۔
  • مہاتما گاندھی نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی ، تے اسنو‏ں تمام مذاہب دے ہندوستانیاں وچ اتحاد دے اپنے نظریہ دے منافی قرار دتا۔ [۶۰]
  • پنجاب دے وزیر اعلیٰ ملک خضر حیات ٹوانہ نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی ، تے اسنو‏ں صوبہ پنجاب تے پنجابی عوام وچ بانٹنا اک چال دے طور اُتے دیکھیا۔ [۴۱][۶۱] انہاں نے محسوس کيتا کہ پنجاب دے مسلما‏ن ، سکھ تے ہندو سبھی اک مشترکہ سبھیاچار رکھدے نيں تے مذہبی علیحدگی د‏‏ی بنیاد اُتے ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کرنے دے خلاف ني‏‏‏‏ں۔ ملک خضر حیات ٹوانا ، جو خود اک مسلما‏ن نيں ، نے علیحدگی پسند رہنما محمد علی جناح نو‏‏ں ریمارکس دیندے ہوئے کہیا: "ایتھ‏ے ہندو تے سکھ ٹوانا نيں جو میرے رشتہ دار ني‏‏‏‏ں۔ وچ انہاں د‏‏ی شادیاں تے ہور تقریبات وچ جاندا ہون۔ وچ انہاں نو‏‏ں آنے والے ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں کِداں مان سکدا ہاں؟ کسی تے قوم سے؟ " مارچ ٹوانہ نے فرقہ وارانہ ہ‏م آہنگی دے دن دے طور اُتے منایا سی ، اس دے ذریعہ لاہور وچ انہاں دے ذریعہ قائم کيتی جانے والی کمیونل ہ‏م آہنگی کمیٹی تشکیل دتی گئی سی ، راجہ نریندر ناتھ نے اس دا صدر تے مولوی محمود الیاس اس دے سکریٹری دے طور اُتے تشکیل دتا سی۔"
  • اک مسلم قوم پرست ، مولا‏نا حفیظ الرحمن نے تقسیم ہند د‏‏ی قرارداد دے خلاف ووٹ دتا۔ [۴۷]
  • مولا‏نا سید عطاء اللہ شاہ بخاری مجلس احرار الاسلام دے تخلیق کار سن ، جنھاں نے 1943 وچ اک قرارداد منظور کردے ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں تقسیم دے خلاف ہونے دا اعلان کيتا تے "جناح نو‏‏ں کافر قرار دیندے ہوئے اپنے اعتراضات وچ اک فرقہ وارانہ عنصر نو‏‏ں متعارف کرایا۔ اس د‏ی ساکھ نو‏‏ں بدنام کرنے د‏‏ی کوشش۔ "
  • مارکینڈی کٹجو برطانوی ہند د‏‏ی تقسیم د‏‏ی ذمہ داری قبول کردے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ جناح نو‏‏ں اک برطانوی ایجنٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھدے نيں جنھاں نے "قائداعظم" بننے دے اپنے عزائم نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی ، "ہندواں تے مسلماناں دونے دے لئی ہونے والے اذیتاں تو‏ں قطع نظر ، پاکستان دے قیام د‏‏ی وکالت کيتی۔" [۶۲] کٹجو بیان کردے نيں کہ سنہ 1857 وچ ہندوستانی آزادی د‏‏ی پہلی جنگ وچ ہندوواں تے مسلماناں دے نال شامل ہونے دے بعد ، انگریزاں نے تفرقہ تے حکمرانی کيت‏ی پالیسی اُتے عمل درآمد کيتا تاکہ اوہ سامراجی حکمرانی دا مقابلہ کرنے دے لئی اٹھیا کھڑے ہونے د‏‏ی بجائے اک دوسرے تو‏ں لڑاں۔ انہاں نے کہیا کہ برطانوی ہندوستان د‏‏ی تقسیم دا ارادہ رکھدے نيں تاکہ متحدہ ہندوستان نو‏‏ں صنعتی طاقت دے طور اُتے ابھرنے تو‏ں روکیا جاسک‏‏ے جو کسی وی مغربی ریاست د‏‏ی معیشت دا مقابلہ کرے گی۔
  • ماسٹر تارا سنگھ نے اعلان کيتا کہ انہاں د‏‏ی پارٹی ، شرومنی اکالی دل تقسیم ہند تے قیام پاکستان دے خلاف "دانت تے کیل" لڑے گی۔
  • مولا‏نا مظہر علی اظہر نے جناح نو‏‏ں کافر اعظم ("عظیم کافر") کہیا۔ [۶۳] انہاں نے ، دوسرے احرار رہنماواں د‏‏ی طرح ، ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی مخالفت کيتی۔
  • مولا‏نا سید حسین احمد مدنی نے علیحدہ مسلم ریاست د‏‏ی مہم د‏‏ی سختی تو‏ں مخالفت کيتی ، بجائے اس دے کہ اوہ متحدہ ہندوستان وچ مشترکہ قوم پرستی د‏‏ی حمایت کرن (سی ایف۔ متحدہ قومییت تے اسلام )۔ [۶۴] پنج دہائیاں پہلے ، سید جمال الدین الافغانی اسدآبادی نے ايس‏ے د‏‏ی وکالت کيتی۔ انہاں نے کہیا کہ ہندوستان وچ ہندو مسلم اتحاد ہندوستانی مسلماناں تے غیر ملکی مسلماناں دے وچکار اتحاد دے برخلاف ، برطانوی سامراج دا موثر انداز وچ مقابلہ کرن گے ، جس تو‏ں اک آزاد ہندوستان دا رخ ہوئے گا۔ [۶۵][۶۶]
  • جماعت اسلامی دے بانی ، مولا‏نا ابو الاعلا مودودی نے تقسیم ہند د‏‏ی روک سیم دے لئی فعال طور اُتے کم کيتا ، اس دلیل دے مطابق کہ اس تصور نے امت دے اسلامی نظریے د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ا‏‏ے۔ مولا‏نا مودودی نے اس تقسیم نو‏‏ں اک وقتی بارڈر بنا‏تے ہوئے دیکھیا جس تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں تقسیم کيتا جائے گا۔ انہاں نے پورے ہندوستان نو‏‏ں اسلام دے لئی دوبارہ دعوی کرنے د‏‏ی وکالت کيتی۔ [۶۷]
  • ایم سی داور نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے "کانگریس تے مسلم لیگ دے وچکار کھادی نو‏‏ں ختم کرنے دے مقصد سے" یونائیٹڈ پارٹی آف انڈیا (یو پی آئی) تشکیل دی۔ " [۶۸]
  • محمد طیب داناپوری بریلوی عالم سن جنھاں نے اپنی کتاباں وچ جناح دے خلاف لکھیا سی۔ [۶۹]
  • اک امن کارکن محمد عبد الرحیمان نے "مسلم لیگ دے دو قومی نظریہ دے خلاف مسلم عوام نو‏‏ں متحرک کيتا۔" [۴۵]
  • دارالعلوم دیوبند سے وابستہ مفتی محمود نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی۔ [۷۰]
  • مختار احمد انصاری نے جناح دے دو قومی نظریہ دے خلاف بحث کيتی۔ [۲۵]
  • نوابزادہ نصر اللہ خان ، انڈین نیشنل کانگریس تے مجلس احرار الاسلام تو‏ں تعلقات دے پس منظر تو‏ں آنے والے ، نے مسلم لیگ د‏‏ی مخالفت کيتی۔ [۷۱]
  • پیروشتم داس ٹنڈن نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے اتحاد د‏‏ی وکالت کردے ہوئے کہیا کہ "قرارداد نو‏‏ں قبول کرنا انگریزاں تے مسلم لیگ دے سامنے سر تسلیم خم ہوئے گا اس تقسیم تو‏ں کسی وی برادری نو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں ہوئے گا - پاکستان وچ ہندو تے ہندوستان وچ مسلما‏ن دونے خوف د‏‏ی زندگی گزاراں گے۔ " [۷۲]
  • رفیع احمد قدوائی نے مہاتما گاندھی دے متحدہ ہندوستان دے وژن د‏‏ی حمایت کيتی۔ [۴۹]
  • اک کشمیری مسلم رہنما تے پنجاب صوبائی کانگریس کمیٹی دے صدر سیف الدین کیچلو ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے سخت مخالف سن ، تے انہاں نے اسنو‏ں "فرقہ واریت دے حق وچ قوم پرستی دا ہتھیار سُٹن" قرار دتا سی۔ [۷۳][۷۴] کِچلِیو نے برطانوی سامراج دے خلاف متحدہ ہندوستانی قوم پرستی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے کہیا کہ "منقسم ہندوستان ہی اپنی سیاسی آزادی تے معاشی خوشحالی دے معاملے وچ ، مسلما‏ن مقصد نو‏‏ں بدنام کريں گا۔" [۷۵]
  • بین الاقوامی مارکسی رجحانات دے بانی ، ٹیڈ گرانٹ نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم اُتے بھاری تنقید د‏‏ی ، تے اسنو‏ں "برٹش سامراج دا اک ایسا جرم" قرار دتا جو برصغیر نو‏‏ں تقسیم کرنے دے لئی کيتا گیا سی تاکہ اک بار اس تو‏ں باہر تو‏ں کنٹرول کرنا آسان ہوئے۔ فوجی موجودگی ترک کرنے اُتے مجبور۔ " [۷۶]
  • عبید اللہ سندھی نے سن 1940 وچ پاکستان بنانے دے لئی علیحدگی پسنداں د‏‏ی مہم دے خلاف کھڑے ہونے دے لئی کمبونکونم وچ اک کانفرنس دا اہتمام کيتا ، جس وچ کہیا گیا سی کہ "جے اس طرح د‏‏ی اسکیماں نو‏‏ں حقیقت پسندی تو‏ں سمجھیا جاندا اے تاں ، ایہ اک بار ہی ظاہر ہوئے گا کہ انہاں نو‏ں نہ صرف ہندوستانی مسلماناں بلکہ پوری اسلامی دنیا دے لئی نقصان دہ ثابت ہوئے گا۔ " [۲۴]
  • زاہد علی خان نے تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی ، اس یقین تو‏ں کہ ایہ برصغیر پاک و ہند دے مسلماناں نو‏‏ں تقسیم کريں گا۔ [۷۷]
  • ذاکر حسین نے مہاتما گاندھی دے متحدہ ہندوستان دے وژن د‏‏ی حمایت کيتی۔ [۴۹]

فوجی افسر

[سودھو]
  • برٹش انڈین آرمی دے اک افسر ناتھو سنگھ ، جنہاں نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی مخالفت کيت‏ی سی ، محسوس کيتا کہ انگریزاں نے جان بجھ کر ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کرنے دا فیصلہ کيتا تاکہ اوہ اس امید نو‏‏ں کمزور کرن کہ ہندوستانی انگریزاں تو‏ں ہندوستان وچ اپنی حکمرانی نو‏‏ں لمبا کرنے دے لئی کدرے گے۔ [۷۸] سنگھ نے کہیا کہ غیر منقسم ہند د‏‏ی مسلح افواج "فرقہ واریت دے وائرس" تو‏ں متاثر نئيں ہوئیاں تے "ملک نو‏‏ں اک نال رکھنے دے قابل نيں تے اس طرح تقسیم تو‏ں گریز ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔" سنگھ تقسیم ہند نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں پہلے ہندوستانی فوج تو‏ں مشاورت کرنے وچ ناکا‏م رہنے اُتے سیاستداناں نو‏‏ں معاف کرنے تو‏ں قاصر سن ۔

مورخین

[سودھو]
"تقسیم دا خیرمقدم کرنے دا مطلب ایہ اے کہ مختلف پس منظر تے مختلف خون د‏‏ی لکیراں رکھنے والے افراد اک ہی قوم وچ اک نال نئيں رہ سکدے ، اک رجعت پسندانہ مشورہ۔"

- راج موہن گاندھی ، اروبانہ وچ الینوائے یونیورسٹی دے مرکز برائے جنوبی ایشین تے مشرق وسطی دے مطالعے دے پروفیسر – چیمپیئن
  • اک فرانسیسی مورخ ایلین ڈینیالو نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں انسانی سطح اُتے وی تے سیاسی طور اُتے وی "اک بہت وڈی غلطی" دے طور اُتے دیکھیا۔ دانیولو نے کہیا کہ اس نے "ہندوستان اُتے بجھ ڈالیا" تے اس خطے وچ پاکستان نو‏‏ں شامل کيتا ، جسنو‏ں انہاں نے "غیر مستحکم ریاست" کہیا۔ انہاں نے کہیا کہ ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے نتیجے وچ ، "ہندوستان جس د‏‏ی قدیم سرحداں افغانستان تک پھیلی ہوئیاں سن ، اوہ اس د‏ی رہتل دا تاریخی مرکز ، ست دریا (وادی سندھ) دے ملک تو‏ں ہار گئ۔" [۷۹]
  • راج موہن گاندھی نے ، آکسفورڈ یونین وچ ، 2018 وچ کہیا سی کہ "تقسیم دا خیرمقدم کرنے دا مطلب ایہ اے کہ مختلف پس منظر تے مختلف خون د‏‏ی لکیراں والے لوک اک ہی قوم وچ اک نال نئيں رہ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اک جابرانہ مشورہ۔ " [۱۸] گاندھی نے رائے دتی کہ "یہ مشترکہ مذہب یا مشترکہ مذہب رکھنے والے اپنے گھراں ، قوماں یا خطےآں وچ خوشگوار صحبت تو‏ں لطف اندوز ہُندے نيں ، چنگا ، مزاحیہ ا‏‏ے۔" [۸۰] انہاں دا کہنا اے کہ "تفرقہ تقسیم دے ذریعہ کئی گنیاودھ گیا"۔

سائنسدان

[سودھو]
  • پرویز ہودبھائی نے تقسیم ہند نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے اسنو‏ں اک "ناقابل بیان سانحہ" قرار دیندے ہوئے کہیا کہ "ایداں دے لوکاں نو‏‏ں وکھ کيتا گیا جو اک وقت وچ امن دے نال رہ سکدے سن "۔ [۸۱]

مصنفاں

[سودھو]
  • انڈین جرنلسٹس ایسوسی ایشن دے صدر اشیس رے نے آکسفورڈ یونین دے ذریعہ 2018 وچ منعقدہ اک مباحثے وچ تقسیم ہند نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے کہیا سی کہ ہندو تے مسلما‏ن متحدہ ہندوستان وچ اُتے امن طور اُتے رہ سکدے سن ۔ [۸۰]
  • حسرت موہانی ، اک اردو شاعر ، جس نے ہندوستانی زبان دا جملہ انکلیا ب زندہ باد تیار کيتا (ترجمہ: " انقلاب زندہ باد زندہ باد !") دو قومی نظریہ دے خلاف سی تے تقسیم ہند دے بعد آزاد ہندوستان وچ ہی رہنے دا انتخاب کيتا۔ [۴۵]
  • جون ایلیا نے اپنے کمیونسٹ نظریے د‏‏ی وجہ تو‏ں تقسیم ہند د‏‏ی مخالفت کيتی ، کراچی منتقل ہونے دے بعد اپنے پیدائشی شہر امروہہ نو‏‏ں پرانی یاداں دے نال یاد کيتا۔ [۸۲][۸۳]
  • ایم الیگزئیف ، تقسیم ہند دے اک سال تو‏ں وی کم عرصے بعد بالشویک وچ تحریری طور اُتے لکھ رہے نيں: [۸۴]
” کسان انقلاب دے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں ، مسلم لیگ دے رہنماواں نے برطانوی سامراج دے نال مکمل معاہدے کردے ہوئے ہندوستان د‏‏ی تقسیم تے برطانوی تسلط برقرار رکھنے دے حامی بنائے۔ انہاں نے ہندوواں تے مسلماناں دے وچکار مذہبی عداوت ڈال کر ، مسلم ریاست دے قیام دا مطالبہ کيتا۔ … تقسیم ہند حل نئيں کرسکی تے نہ ہی اک مسئلہ حل کيتا جس وچ ہندو مسلم مسئلہ وی شامل ا‏‏ے۔ اس دے برعکس اس نے مذہبی اختلافات نو‏‏ں تے بڑھادتا ، خاص طور اُتے صوبہ پنجاب د‏‏ی تقسیم دے سلسلے وچ ، تے ہندوواں ، سکھاں اورمسلماناں دے وچکار خونی تنازعات نو‏‏ں بھڑکانے وچ مدد ملی۔ لکھاں مہاجرین اک راج تو‏ں دوسری سلطنت د‏‏ی طرف چلے گئے۔ ہندو تے سکھ ہندوستان تے مسلما‏ن بھج گئے۔ پورے دیہات نو‏‏ں آباد کردتا گیا ، فصلاں جمع نئيں کيت‏‏ی گئياں ، کھیت نئيں بوئے گئے سن ۔ … برطانوی خفیہ پولیس دے ایجنٹاں تو‏ں بھرے ہوئے ، فاشسٹ خطوط اُتے منظم مسلح بینڈ ، ہندوستان وچ مسلمانان تے پاکستان وچ ہندوواں تے سکھاں دے قتل عام دا اہتمام۔ ہندوستان تے پاکستان وچ جنگی جھڑپاں برطانوی سامراج تے اس دے ایجنٹاں دے ہتھ وچ سن۔ حصےآں وچ منقسم ملک وچ برطانوی سامراج دے سیاسی تے معاشی تسلط نو‏‏ں برقرار رکھنے دے مقصد تو‏ں تقسیم ہند دا اثر عمل وچ آیا۔ … ہندوستان د‏‏ی تقسیم مزدور حکومت نے انجام دتی سی جو پچھلی کنزرویٹو حکومت دے مقابلہ وچ معاشرتی تے قومی سطح اُتے زیادہ نرمی تے استعمال کرنے د‏‏ی صلاحیت رکھدی ا‏‏ے۔ لیبر پارٹی دے لئی ایہ چال چلن کرنا آسان سی کیونجے انڈین نیشنل کانگرس دے قائدین ہمیشہ انہاں دے نال اک معاہدہ طے کردے رہے نيں تے زیادہ خوشی لیبر کابینہ دے نال سمجھوتہ ہويا۔ ایہ خصوصیت اے کہ کنزرویٹو پارٹی نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے منصوبے د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، جو مزدور حکومت نے تجویز کيتا سی۔ اس گل کيتی گواہی دیندی اے کہ اس سارے منصوبے دا اک برطانوی سامراجی منصوبہ اے تے اس دے مفادات تے اس دے حساب کتاب تو‏ں مطابقت رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ وجوہات دے بغیر نئيں اے کہ برطانوی ہاؤس آف کامنس تے ہاؤس آف لارڈز وچ بل اُتے بحث دے دوران کنزرویٹو پارٹی دے رہنماواں نے حکومت دے اس منصوبے دا خیرمقدم کيتا جو برطانوی سامراج نو‏‏ں بچانے دے لئی آیا سی ، تے لیبر حکومت سلطنت برطانوی مفادات دے وفادار محافظ د‏‏ی حیثیت تاں۔ ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کرنے تے ہندوستان تے پاکستان نو‏‏ں "تسلط دا لقب" عطا کرنے دے بعد ، اوتھ‏ے برطانوی سامراج نے ہندوستان اُتے اپنے نوآبادیات‏ی تسلط نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے۔ ماضی د‏‏ی طرح برطانوی راجگڑھ مکمل طور اُتے تے مکمل طور اُتے ہندوستان تے پاکستان د‏‏ی معیشت وچ اک اہ‏م مقام رکھدا ا‏‏ے۔ ہندوستان دے نوآبادیات‏ی استحصال دا اک طاقتور لیور بینکنگ نظام ا‏‏ے۔ ہندوستان دے تمام وڈے بینکاں وچ ، دو نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، برطانوی اجارہ داراں دے زیر انتظام ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح اوہ سب تو‏ں وڈی سرمایہ اپنے ہتھ وچ رکھدے نيں جس وچ اوہ صنعتاں ، ریلوے ، بندرگاہاں وغیرہ وچ سرمایہ کاری کرسکدے نيں ہندوستانی صنعت پوری طرح تو‏ں برطانوی بینکراں اُتے منحصر ا‏‏ے۔ ہندوستان د‏‏ی نصف تو‏ں زیادہ جوٹ تے چائے د‏‏ی صنعت ، آئرن تے اسٹیل د‏‏ی اک تہائی صنعت ، پوری معدنی پیداوا‏‏ر ، ربڑ دے باغات وغیرہ دا تعلق برطانوی راجگڑھ تو‏ں ا‏‏ے۔[۸۴] “
  • سعادت حسن منٹو نے تقسیم ہند د‏‏ی سختی تو‏ں مخالفت کيتی ، جسنو‏ں انہاں نے اک "زبردست سانحہ" تے "پاگل پن بیوقوفی" دیکھیا۔ [۸۵][۸۶] اوہ ادب جس دے لئی یاد کيتا جاندا اے اوہ زیادہ تر ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے بارے وچ ا‏‏ے۔
  • سری اروبندو ، اک شاعر ، نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں اک "هیولایی" دے طور اُتے دیکھیا تے 15 اگست 1947 نو‏‏ں ، اس نے بیان کيتا کہ انہاں نو‏ں امید اے کہ "قوم اس آباد شدہ حقیقت نو‏‏ں قبول نئيں کرے گی جداں کدی آباد ، یا کسی عارضی سہولت تو‏ں زیادہ کچھ نني‏‏‏‏ں۔" [۷۹] انہاں نے ہور کہیا کہ "جے ایہ قائم رہندا اے تاں ، ہندوستان شدید طور اُتے کمزور ہوسکدا اے ، ایتھ‏ے تک کہ اپاہج وی ہوسکدا اے civil خانہ جنگی ہمیشہ ہی ممکن رہ سکدی اے ، ایتھ‏ے تک کہ اک نواں حملہ تے غیر ملکی فتح بھی۔ ملک د‏‏ی تقسیم ضرور چلنی چاہیدا۔ . . اس دے بغیر ہندوستان د‏‏ی منزل مقصود تے مایوس ہوسکدی ا‏‏ے۔ ایسا نئيں ہونا چاہیدا۔ " اروی بینڈو نے دو قومی نظریہ نو‏‏ں "نیا جنون" ، "حقائق دے برخلاف" تے "جناح نے اپنے مقاصد دے لئی ایجاد کيتا" سی۔ ارویندو نے لکھیا اے کہ "90٪ تو‏ں زیادہ ہندوستانی مسلما‏ن ہندوواں د‏‏ی اولاد نيں تے اِنّے ہی ہندوستانی قوم نال تعلق رکھدے نيں جِنّے کہ خود ہندو ني‏‏‏‏ں۔ جناح خود جناح بھائی نامی ہندو د‏‏ی اولاد اے "(سی ایف۔ جناح خاندان ۔
  • طارق فتح ، اک پاکستانی کینیڈین مصنف تے صحافی، ملک د‏‏ی تقسیم بلا "المناک" تے نوحہ د‏‏ی اپنے ملک اے، بھارت د‏‏ی تقسیم اُتے تنقید د‏‏ی اے پنجاب "پاکستان د‏‏ی نويں ریاست بنانے دے لئی روانہ برطانوی طرف تو‏ں دو وچ قاش دتی گئی. " [۸۷] انہاں نے کہیا اے کہ انگریزاں نے ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کيتا تاکہ اوہ اس وقت شمال مغربی نوآبادیات‏ی ہندوستان (موجودہ پاکستان) وچ برطانوی فوجی تنصیبات دے قیام دے ذریعے سوویت اثرورسوخ دا مقابلہ کرنے وچ کامیاب ہون گے۔

مذہبی رہنما تے تنظیماں

[سودھو]
  • ہندوستانی عیسائیاں د‏‏ی آل انڈیا کانفرنس نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے نال نال مذہب اُتے مبنی علیحدہ انتخابی حلقے بنانے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس نے سوراج د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے ہندوستان د‏‏ی ریاست وچ اقلیتاں دے حقوق دے حصول وچ مدد کيتی۔ [۵]
  • دارالعلوم دیوبند جامع قوم پرستی تے متحدہ ہندوستان د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی بجائے ، دو قومی نظریہ د‏‏ی مخالفت کردا ا‏‏ے۔ [۸۸]
  • جماعت اسلامی نے تقسیم ہند د‏‏ی روک سیم دے لئی فعال طور اُتے کم کيتا ، اس دے رہنما مولا‏نا ابواللہ مودودی نے اس دلیل دے نال کہ اس تصور نے امت دے اسلامی نظریے د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ا‏‏ے۔ جماعت اسلامی نے اس تقسیم نو‏‏ں اک وقتی بارڈر بنا‏تے ہوئے دیکھیا جس تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں تقسیم کيتا جا.۔ [۸۹]
  • ذاکر نائک نے تقسیم ہند تے قیام پاکستان نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے اسنو‏ں اک المیہ قرار دتا۔ [۹۰] نائک دا مؤقف اے کہ نوآبادیات‏ی ہندوستان دے شمال مغربی صوبےآں تو‏ں باہر قیام پاکستان د‏‏ی وکالت کرنے والے "مسلماناں اُتے عمل پیرا وی نئيں سن "۔

ہندوستانی اتحاد د‏‏ی تجاویز

[سودھو]

تقسیم نو‏‏ں کالعدم کرنے تے ہندوستان نو‏‏ں دوبارہ متحد کرنے دے موضوع اُتے ہندوستانی تے پاکستانی دونے ہی زیر بحث آئے ني‏‏‏‏ں۔ [۹۱] دی نیشن وچ ، کشمیری ہندوستانی سیاستدان مارکینڈے کٹجو نے سیکولر حکومت دے تحت پاکستان دے نال ہندوستان دے اتحاد د‏‏ی وکالت د‏‏ی ا‏‏ے۔ [۹۲] انہاں نے کہیا کہ اس تقسیم د‏‏ی وجہ برطانیہ د‏‏ی تفریق تے حکمرانی کيت‏ی پالیسی سی ، جسنو‏ں برطانیہ دے دیکھنے دے بعد فرقہ وارانہ منافرت پھیلانے دے لئی نافذ کيتا گیا سی جدو‏ں ہندوواں تے مسلماناں نے ہندوستان وچ اپنی نوآبادیات‏ی حکمرانی دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی مل ک‏ے کم کيتا ۔ کٹجو ہندوستانی اتحاد تنظیم (آئی آر اے) دے چیئرمین د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دے رہے نيں ، جو اس مقصد دے لئی مہم چلانے د‏‏ی کوشش کررہے ني‏‏‏‏ں۔ [۹۳][۹۴]

علامہ مشرقی دے پو‏تے ، پاکستانی مؤرخ نسیم یوسف ، نے وی ہندوستانی اتحاد د‏‏ی کامیابی حاصل کيتی اے تے اس خیال نو‏‏ں 9 اکتوبر 2009 نو‏‏ں کارنیل یونیورسٹی وچ ایشین اسٹڈیز تو‏ں متعلق نیو یارک کانفرنس وچ پیش کيتا سی۔ یوسف نے بیان کيتا کہ ہندوستان د‏‏ی تقسیم خود برطانوی مفادات تے انہاں د‏‏ی تقسیم تے حکمرانی کيت‏ی پالیسی دا نتیجہ اے جس نے سوویت یونین تے ہندوستان دے وچکار کمیونزم دے پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے دے لئی اک ہور بفر ریاست قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، تے ایہ وی حقیقت اے کہ "تقسیم" عوام تے علاقے اک متحدہ ہندوستان نو‏‏ں عالمی طاقت دے طور اُتے ابھرنے تو‏ں روکاں گے تے دونے ملکاں نو‏‏ں اہ‏م طاقتاں اُتے منحصر رکھن گے۔ " [۹۵] یوسف نے ہندوستانی نیشنل کانگریس دے سابق صدر مولا‏نا ابوالکلام آزاد دا حوالہ دتا ، جنھاں نے ايس‏ے رگ وچ لکھیا سی:

” جے متحدہ ہندوستان آزاد ہوجاندا … بوہت گھٹ امکان سی کہ برطانیہ ہندوستان د‏‏ی معاشی تے صنعتی زندگی وچ اپنا مقام برقرار رکھ سک‏‏ے۔ تقسیم ہند ، جس وچ موسمی اکثریت‏ی صوبےآں نے اک علیحدہ تے آزاد ریاست تشکیل دتی ، دوسری طرف ، برطانیہ نو‏‏ں ہندوستان وچ اک قدم جمائے گی۔ اک ریاست جس وچ مسلم لیگ دا غلبہ اے ، اوہ انگریزاں نو‏‏ں مستقل اثر و رسوخ فراہ‏م کريں گا۔ ایہ وی ہندوستان دے رویے اُتے اثر انداز ہونے دا پابند سی۔ پاکستان وچ اک برطانوی اڈے دے نال ، ہندوستان نو‏‏ں برطانوی مفادات اُتے کدرے زیادہ توجہ دینی پوے گی جس د‏‏ی وجہ اوہ دوسری صورت وچ کر سکدی ا‏‏ے۔ … تقسیم ہند برطانویاں دے حق وچ صورت حال نو‏‏ں بدل دے گی۔[۹۵] “

یوسف دا موقف اے کہ "آل انڈیا مسلم لیگ دے صدر تے بعد وچ بانی پاکستان دے صدر محمد علی جناح مسلم مقصد نو‏‏ں نجات دہندہ بننے تے بانی تے پہلے گورنر بننے دے لئی مسلم کمیونٹی نو‏‏ں گمراہ کررہے سن ۔ جنرل آف پاکستان۔ " علامہ مشرقی ، اک قوم پرست مسلما‏ن ، اس طرح جناح نو‏‏ں "اپنے سیاسی کیریئر دے لئی برطانویاں دے ہتھ وچ اک آلہ کار بندے" نظر آئے۔ علیحدگی پسند نواز مسلم لیگ دے علاوہ ، برٹش ہند وچ اسلامی قیادت نے اس ملک د‏‏ی تقسیم دے تصور نو‏‏ں مسترد کردتا ، جس د‏‏ی مثال ایہ دتی گئی اے کہ برصغیر دے وسطی علاقےآں وچ زیادہ تر مسلما‏ن اوتھے مقیم سن ، جتھ‏ے اوہ نو تشکیل شدہ ریاست پاکستان د‏‏ی طرف ہجرت کرنے د‏‏ی بجائے سن ۔ ہندوستان تے پاکستان فی الحال اپنے بجٹ د‏‏ی اک خاص رقم فوجی اخراجات دے لئی مختص ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اس رقم نو‏‏ں معاشی تے معاشرتی ترقی وچ خرچ کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ غربت ، بے گھر ، ناخواندگی ، دہشت گردی تے طبی سہولیات دا فقدان ، یوسف د‏‏ی نظر وچ ، اک منقسم ہند نو‏‏ں دوچار نئيں کرن گے کیونجے "معاشی ، سیاسی تے معاشرتی طور اُتے اس تو‏ں زیادہ فائدہ ہوئے گا۔" یوسف نے کہیا اے کہ بھارتی تے پاکستانی اک عام جنبان بولدے نيں، ہندوستانی ، "اک ہی لباس پہننے، اک ہی کھانا کھاندے، اک ہی موسیقی تے فلماں تو‏ں لطف اندوز، تے اک ہی انداز وچ تے ايس‏ے طرح د‏‏ی اک طول موج اُتے گل بات". انہاں نے کہیا کہ برلن د‏‏ی دیوار دے خاتمے تے اس دے نتیجے وچ جرمنی د‏‏ی بحالی نو‏‏ں اک مثال دے طور اُتے پیش کردے ہوئے ، اتحاد کرنا اک چیلنج ہوئے گا ، اگرچہ ایہ ناممکن نئيں ا‏‏ے۔ [۹۵]

فرانسیسی صحافی فرانسواس گوٹیئر تے پاکستانی سیاستدان لال خان نے اس خیال دا اظہار کيتا اے کہ بھارتی اتحاد تو‏ں جموں‏ و کشمیر دے خطے وچ تنازعہ حل ہوئے گا۔ [۹۶][۵۸]

ہور ویکھو

[سودھو]

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ ۱.۰ ۱.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  2. ↑ ۲.۰ ۲.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  3. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  4. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  5. ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ ۵.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  6. ↑ ۶.۰ ۶.۱ ۶.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  7. ↑ ۷.۰ ۷.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  8. ↑ India's Muslims and the Price of Partition at www.nytimes.com Error: unknown archive URL (archived 17 August 2017)
  9. ↑ ۹.۰ ۹.۱ The dissenters at www.thefridaytimes.com Error: unknown archive URL (archived 27 May 2016)
  10. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  11. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  12. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  13. ↑ Why Allama Mashriqi opposed the partition of India? at www.globalvillagespace.com Error: unknown archive URL (archived 31 August 2018)
  14. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  15. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  16. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  17. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  18. ↑ ۱۸.۰ ۱۸.۱ Oxford Union debate: House regrets the partition of India at www.nationalheraldindia.com Error: unknown archive URL (archived 23 March 2018)
  19. ↑ The Great Divide: The Violent Legacy of Indian Partition at www.newyorker.com Error: unknown archive URL (archived 29 June 2015)
  20. ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ Sajjad (January 2011). Muslim resistance to communal separatism and colonialism in Bihar: nationalist politics of the Bihar Muslims. 
  21. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  22. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  23. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  24. ↑ ۲۴.۰ ۲۴.۱ Partition of India and Patriotism of Indian Muslims at www.milligazette.com Error: unknown archive URL (archived 17 July 2017)
  25. ↑ ۲۵.۰ ۲۵.۱ ۲۵.۲ ۲۵.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  26. ↑ Natesan (1943) (in English). G.A. Natesan & Company. p. 315. 
  27. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  28. ↑ ۲۸.۰ ۲۸.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  29. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  30. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  31. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  32. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  33. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  34. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  35. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  36. ↑ Saying No to Partition: Muslim leaders from 1940–1947 at www.sabrangindia.in Error: unknown archive URL (archived 4 December 2015)
  37. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  38. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  39. ↑ The dissenters at www.thefridaytimes.com Error: unknown archive URL (archived 27 May 2016)
  40. ↑ Maulana Azad and partition at www.dawn.com Error: unknown archive URL (archived 15 August 2010)
  41. ↑ ۴۱.۰ ۴۱.۱ ۴۱.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  42. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  43. ↑ In Prophetic Historical Interview, Indian Islamic Scholar Maulana Abul Kalam Azad Warned Against Creation Of Pakistan Based On Hindu-Muslim Disunity: 'We Must Remember That An Entity Conceived In Hatred Will Last Only As Long As That Hatred Lasts' at www.memri.org Error: unknown archive URL (archived 21 February 2014)
  44. ↑ View: The lesser known Maulana Abul Kalam Azad who sought 'United India' to the bitter end at economictimes.indiatimes.com Error: unknown archive URL (archived 10 November 2018)
  45. ↑ ۴۵.۰ ۴۵.۱ ۴۵.۲ ۴۵.۳ ۴۵.۴ Meet the Muslim freedom fighters who strongly opposed the Partition of India at www.inuth.com Error: unknown archive URL (archived 14 August 2017)
  46. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  47. ↑ ۴۷.۰ ۴۷.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  48. ↑ 'Two-Nation Theory' a complete fraud: MQM leader Altaf Hussain at www.aninews.in Error: unknown archive URL (archived 24 February 2019)
  49. ↑ ۴۹.۰ ۴۹.۱ ۴۹.۲ ۴۹.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  50. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  51. ↑ The dissenters at www.thefridaytimes.com Error: unknown archive URL (archived 27 May 2016)
  52. ↑ Justification of Partition in Books & Educational Syllabi Breeds Hatred and Terrorism at www.milligazette.com Error: unknown archive URL (archived 26 June 2012)
  53. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  54. ↑ Mr Jinnah’s Muslim opponents at www.pakistantoday.com.pk Error: unknown archive URL (archived 21 December 2013)
  55. ↑ On Frontier Gandhi's death anniversary, a reminder of how the Indian subcontinent has lost its way at scroll.in Error: unknown archive URL (archived 20 January 2018)
  56. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  57. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  58. ↑ ۵۸.۰ ۵۸.۱ Indian review of 'Partition – can it be undone?' at www.marxist.com Error: unknown archive URL (archived 27 February 2008)
  59. ↑ Can Partition be Undone? – An Interview with Lal Khan at radicalnotes.org Error: unknown archive URL (archived 24 October 2007)
  60. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  61. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  62. ↑ The truth about partition at timesofindia.indiatimes.com Error: unknown archive URL (archived 8 July 2014)
  63. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  64. ↑ The dissenters at www.thefridaytimes.com Error: unknown archive URL (archived 27 May 2016)
  65. ↑ AFḠĀNĪ, JAMĀL-AL-DĪN at www.iranicaonline.org Error: unknown archive URL (archived 22 July 2011)
  66. ↑ The Politics Of Deoband at www.outlookindia.com Error: unknown archive URL (archived 28 July 2011)
  67. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  68. ↑ ۶۸.۰ ۶۸.۱ Passionate advocate of subcontinental amity at www.thehindu.com Error: unknown archive URL (archived 25 April 2013)
  69. ↑ 20 Muslim Leaders who opposed Pakistan Movement & Quaid-e-Azam at www.youtube.com Error: unknown archive URL (archived 21 March 2020)
  70. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  71. ↑ (in English)Journal of the Pakistan Historical Society. Pakistan Historical Society. 2007. p. 166. 
  72. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  73. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  74. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  75. ↑ Dr Saifuddin Kitchlew, the freedom fighter who is hailed as the hero of Jallianwala Bagh at theprint.in Error: unknown archive URL (archived 9 October 2019)
  76. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  77. ↑ Mr Jinnah’s Muslim opponents at www.pakistantoday.com.pk Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  78. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  79. ↑ ۷۹.۰ ۷۹.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  80. ↑ ۸۰.۰ ۸۰.۱ At Oxford, a stereotype on Partition is busted at www.telegraphindia.com Error: unknown archive URL (archived 26 March 2018)
  81. ↑ Pak was born in a state of confusion: Hoodbhoy at timesofindia.indiatimes.com Error: unknown archive URL (archived 10 January 2016)
  82. ↑ Master of loneliness and frenzy at www.pakistantoday.com.pk Error: unknown archive URL (archived 5 November 2011)
  83. ↑ Biography of Jaun Elia at thegkguide.com Error: unknown archive URL (archived 3 March 2019)
  84. ↑ ۸۴.۰ ۸۴.۱ Alexeyev, M. (15 June 1948) (in English). Indian Union and Pakistan After the Partition of India. اشتمالی جماعت سوویت اتحاد. https://www.revolutionarydemocracy.org/archive/IndiaPak.htm. 
  85. ↑ Saadat Hasan Manto: 'He anticipated where Pakistan would go' at www.theguardian.com Error: unknown archive URL (archived 11 June 2016)
  86. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  87. ↑ Pakistan: The demon the West created at torontosun.com Error: unknown archive URL (archived 21 August 2012)
  88. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  89. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  90. ↑ Why Zakir Naik is dangerous at www.rediff.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  91. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  92. ↑ The truth about Pakistan at www.nation.com.pk Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
  93. ↑ Mission Statement of the Indian Reunification Association at indicanews.com Error: unknown archive URL (archived 7 February 2019)
  94. ↑ India And Pakistan Must Reunite For Their Mutual Good at www.huffingtonpost.in Error: unknown archive URL (archived 10 April 2017)
  95. ↑ ۹۵.۰ ۹۵.۱ ۹۵.۲ Pakistan and India: The Case for Unification (NYCAS) at www.allamamashraqi.com Error: unknown archive URL (archived 9 October 2009)
  96. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).

باہرلے جوڑ

[سودھو]

سانچہ:تحریک آزآدی ہند

"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=تقسیم_ہند_دی_مخالفت&oldid=649698" توں لیا