تیرھویں صدی دے حملےآں توں پہلے ہندوستان وچ بدھ مت

"ہینیان" تے "مہایان" د‏‏ی اصطلاحات، جنہاں دا مطلب ہلکا یا "چھوٹا" وسیلہ تے وسیع یا "وڈا" وسیلہ اے، پہلے پہل مہایان د‏‏ی برتری ظاہر کرنے دے "دور رس امتیازی آگاہی دے سوتراں" ("پرجنا پارمتا سوتراں") وچ استعمال کیت‏‏ی گئياں۔ تاریخی طور اُتے مہایان تو‏ں پہلے ۱۸ مکاتب فکر موجود سن جنہاں وچو‏ں ہر اک دے وکھ وکھ تے قدرے مختلف خانقاہی نظم و ضبط دے قواعد (ونایا) سن ۔ اگرچہ بعض لوکاں نے انہاں اٹھارہ مکاتب فکر نو‏‏ں اک ہی مکتبۂ فک‏ر ک‏ے طور اُتے بیان کرنے دے لئی متبادل ناں وی تجویز کیتے لیکن ایتھ‏ے اسيں بہت ہی معروف اصطلاح "ہینیان" استعمال کرن گے ، اُتے اس تو‏ں ساڈی مراد کوئی ہتک آمیز مفہوم نئيں ا‏‏ے۔

اٹھارہ ہینیان مکاتب فکر وچو‏ں صرف اک مکتبۂ فکر تھرواد ہن تک موجود ا‏‏ے۔ ایہ سری لنکا تے جنوب مشرقی ایشیا وچ فروغ پذیر ا‏‏ے۔ جدو‏ں ہندی تے تبتی ماہایان کتاباں وائبھاشک تے ساؤتراتک مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے فلسفیانہ خیالات بیان کردیاں نيں تاں اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ دونے ہینیان مکت‏‏ب فکر جو اُتے بیان کردہ اٹھارہ وچو‏ں اک مکت‏‏ب فکر سرواستیواد د‏‏ی ذیلی شاخاں ني‏‏‏‏ں۔ تبتی خانقاہی نظم و ضبط دے قواعد و ضوابط مول-سرواستیواد مکت‏‏ب فکر تو‏ں لئی گئے نيں جو سرواستیواد ہی د‏‏ی اک ہور شاخ ا‏‏ے۔ لہذا ہینیان تعلیمات جو تبّت وچ پیش کيت‏‏ی گئياں نيں انہاں نو‏‏ں تھرواد دے نال خلط ملط نئيں کرنا چاہیے۔

مشرقی ایشیا د‏‏ی بودھ روایتاں دھرمگپت مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے خانقاہی قواعد و ضوابط د‏‏ی پیروی کردیاں نيں جو انہاں اٹھارہ مکاتب فکر وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

شاکیہمُنی بودھ

شہزادہ سدھارتھ جو شاکیہمُنی بودھ بنے، ۵۶۶ء سے۴۸۶ء صدی عیسوی ق م تک وسط شمال ہند وچ رہ‏‏ے۔ ۳۵ سال د‏‏ی عمر وچ روشن ضمیری حاصل کرلینے دے بعد اوہ دوسرے لوکاں نو‏‏ں تعلیم دیندے ہوئے اک درویش دے طور اُتے گھمدے پھردے رہ‏‏ے۔ جلد ہی روحانیت دے متلاشی مجرد لوکاں دا اک گروہ انہاں دے گرد اکٹھا ہوئے گیا تے جدو‏ں وی اوہ سفر کردے اوہ انہاں دے نال رہندا۔ آخرکار اس گروہ د‏‏ی تربیت د‏‏ی ضرورت پیدا ہونے اُتے بدھ فلسفی نے اس گروہ دے نظم و ضبط دے لئی اصول بنا دتے۔ "راہب" ہر مہینے چار دفعہ انہاں اصولاں نو‏‏ں پڑھنے دے لئی ملدے تے جتھ‏ے کدرے غلطی ہُندی اس د‏ی اصلاح کردے۔

روشن ضمیری حاصل ہونے دے تقریبا ۲۰ برس بعد بدھ فلسفی نے راہباں دے لئی ہر سال برسات‏ی موسم دے تن مہینےآں د‏‏ی خلوت نشینی دے دستور دا آغاز کيتا۔ بودھاں د‏‏ی خانقاہاں د‏‏ی تعمیر دا آغاز وی اس دستور تو‏ں ہويا۔ اپنی رحلت تو‏ں چند سال پہلے بدھ فلسفی نے راہبااں دے لئی وی اس روایت دا آغاز کيتا۔

پہلی بودھ کونسل دا انعقاد

بدھ فلسفی مگدھ دے پراکرت لہجے وچ پڑھاندے سن لیکن انہاں د‏‏ی زندگی دے دوران لکھیا کچھ وی نئيں گیا۔ اصل وچ سب تو‏ں پہلے بدھ فلسفی د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں پہلی صدی ق م وچ لکھیا گیا تے اوہ تھرواد مکت‏‏ب فکر تو‏ں متعلق سن۔ انہاں نو‏ں سریلنکا ميں پالی بولی وچ لکھیا گیا۔ اس تو‏ں پہلے صدیاں تک راہب بدھ فلسفی د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں زبانی یاد ک‏ر ک‏ے تے گاہ بہ گاہ پڑھ کر محفوظ رکھدے سن ۔

بدھ فلسفی د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں زبانی یاد ک‏ر ک‏ے پڑھنے دا رواج انہاں د‏‏ی وفات دے چند ماہ بعد ہی شروع ہوئے گیا۔ اس دا آغاز راجگرھ وچ ہونے والی پہلی بودھ کونسل تو‏ں ہويا جس وچ بدھ فلسفی دے پنج سو شاگرداں نے شرکت کيتی۔ روايتی تفصیلات دے مطابق ایہ سب شرکا ء "ارہت" سن یعنی مخلوق جو مُکش حاصل سی۔

وائبھاشک تفصیل دے مطابق تن ارہتاں نے اپنی یادداشت تو‏ں مہاتما د‏‏ی تعلیمات پڑھ کر سناواں۔ جے اجتماع دے سارے لوک انہاں ارہتاں دے پڑھے ہوئے متن اُتے متفق ہوئے جاندے کہ بدھ فلسفی نے واقعی ایہی کچھ کہیا سی تاں اس تو‏ں انہاں تعلیمات دے درست ہونے د‏‏ی تصدیق ہوئے جاندی۔

آنند نے "سوتر" پڑھے جو مختلف اعمال تے مشقاں د‏‏ی تفصیل دے بارے وچ ني‏‏‏‏ں۔

• اوپالی نے "ونایا" پئے جو خانقاہی نظم و ضبط دے قواعد دے بارے وچ ا‏‏ے۔
• مہاکاشیَپ نے "ابھیدھرم" پڑھ کر سنایا جو علم دے خاص موضوعات دے بارے وچ ا‏‏ے۔

بدھ فلسفی د‏‏ی تعلیمات دے ایہ تن حصے تن مجموعےآں د‏‏ی صورت وچ "تین وڈی ٹوکری جداں مجموعےآں" وچ مرتب ہوئے:

• "ونایا ٹوکری" دے مجموعے وچ اعلیٰ اخلاقی ضبط نفس د‏‏ی تعلیمات سن۔
• "سوتر ٹوکری" دے مجموعے وچ اعلیٰ سماد دے بارے وچ تعلیمات سن۔
• "حالے دھرم ٹوکری" وچ اعلٰی امتیازی آگاہی یا اعلٰی حکمت دے بارے وچ تعلیمات سن۔

وائبھاشک تحریراں وچ ایہ گل وی درج اے کہ پہلی کونسل دے موقعے اُتے بدھ فلسفی د‏‏ی ابھیدھرم د‏‏ی تمام تعلیمات نئيں پڑھی گئی سن۔ کچھ تعلیمات اس کونسل تو‏ں باہر زبانی طور اُتے بیان کيتیاں گئیاں جنہاں نو‏ں بعد وچ شامل کيتا گیا سی۔

ساؤتراتک تفصیل دے مطابق کونسل وچ پڑھی جانے والی ابھیدھرم تعلیمات ہرگز بدھ فلسفی دے لفظاں نئيں سن ۔ اس ٹوکری وچ شامل د‏‏ی جانے والی ست ابھیدھرم تحریراں اصل وچ ست ارہتاں نے لکھی سن۔

دوسری بودھ کونسل دا انعقاد تے مہاسنگھیک مکت‏‏ب فکر د‏‏ی تشکیل

دوسری بودھ کونسل وائشالی وچ ۳۸۶ء یا ۳۷۶ء صدی ق م وچ منعقد ہوئی جس وچ ست سو راہباں نے شرکت کيتی۔ اس کونسل دا مقصد خانقاہی نظم و ضبط دے بارے وچ دس گلاں دا فیصلہ کرنا سی۔ اس موقع اُتے اہ‏م فیصلہ ایہ کیہ گیا کہ راہباں نو‏‏ں سونا قبول کرنے د‏‏ی اجازت نئيں ہوئے گی۔ اج دے لفظاں وچ اس دا مطلب ایہ اے کہ راہب روپیہ دے معاملے وچ نئيں پڑاں گے۔ فیر کونسل نے "ونایا ٹوکری" نو‏‏ں فیر تو‏ں پڑھیا تاکہ اس د‏ی درستی د‏‏ی دوبارہ تصدیق ہوئے سک‏‏ے۔

تھیرواد تحریراں دے مطابق راہب پہلی بار اس کونسل وچ دو گروہاں وچ بٹ گئے۔ وکھ ہونے والے راہباں نے اپنا وکھ مکت‏‏ب فکر مہاسانگھک بنا لیا جدو‏ں کہ پِچھے رہ جانے والے اکابرین تھرواد مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے ناں تو‏ں معروف ہوئے۔ پالی بولی وچ " تھرواد" دا مطلب اے " قول بزرگاں دے پیروکار" تے "مہاسانگھک" دا مطلب اے "اکثریت والا گروہ"۔

دوسری روایات دے مطابق حقیقی تقسیم بعد وچ ۳۴۹ء صدی ق م دے دوران ہوئی۔ تنازع د‏‏ی بنیاد خانقاہی نظم و ضبط دے مسائل نئيں سن بلکہ انہاں دے فلسفیانہ نقاط نظر سن ۔ اختلاف اس گل اُتے ہويا کہ ارہت (مخلوق جو مُکش حاصل اے ) محدود اے یا نني‏‏‏‏ں۔

تھرواد بزرگاں نے ایہ موقف اختیار کيتا کہ ارہت اپنے علم وچ محدود ہُندے نيں مثلا سفر دے دوران انہاں نو‏ں مختلف سمتاں دا پتہ نئيں ہُندا تے اوہ ایسی گلاں دے بارے وچ دوسرےآں تو‏ں معلومات حاصل کردے ني‏‏‏‏ں۔ اُتے انہاں نو‏ں دھرم دے معاملات دے بارے وچ سب کچھ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ ارہتاں نو‏‏ں اپنے روحانی مقام و مرتبے دے بارے وچ وی شک ہوسکدا اے اگرچہ اوہ اس مرتبے دے حصول دے بعد دوبارہ پہلی حالت اُتے نئيں آ سکدے۔ اُتے تھرواد نے اس اُتے اصرار کيتا کہ ارہت پریشان کُن جذبات مثلاً خواہشِ تو‏ں مکمل طور اُتے آزاد ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ پریشان کُن جذبات دے بارے وچ مہاسانگھک یا "اکثریت‏ی گروہ" نے اختلاف کيتا۔ انہاں دا موقف سی کہ ارہتاں نو‏‏ں ہن وی خواباں وچ گمراہ کيتا جاسکدا اے تے انہاں نو‏ں احتلام ہوئے سکدا اے کیونجے حالے ارہتاں وچ شھوت دے آثار موجود سن ۔ اس طرح مہاسانگھک نے ارہت تے بودھ وچ واضح فرق قائم کيتا۔

تھرواد مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے پیروکار شمالی ھندوستان دے مغربی حصے وچ اکٹھے ہوئے گئے۔ مہاسانگھک دے پیروکار شمالی ہندوستان دے مشرقی حصے وچ اکٹھے ہوئے تے فیر جنوبی ھندوستان دے مشرقی حصے وچ آندھرا د‏‏ی طرف پھیل گئے۔ آندھرا وچ ہی بعد وچ مہایان دا آغاز ہويا۔ مغربی دانشوراں دے نزدیک مہاسانگھک مہایان دے پیش رو ني‏‏‏‏ں۔

تیسری بودھ کونسل تے سرواستیواد تے دھرمگپت مکاتب فکر د‏‏ی تشکیل

۳۲۲ء صدی ق م وچ چندر گپت موریا نے شمالی ھندوستان دے مرکزی علاقے وچ جسنو‏ں مگدھ یعنی بدھ مت دا مادر وطن کہیا جاندا سی موریہ سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ایہ مملکت بہت جلد پروان چڑھی تے ۲۶۸ء صدی ق م تو‏ں ۲۳۲ء صدی ق م دے دوران شہنشاہ اشوک دے راج وچ اپنے عروج اُتے پہنچ گئی۔ اس دے دور وچ موریہ سلطنت موجودہ مشرقی افغانستان تے بلوچستان تو‏ں آسام تک پھیلی ہوئی سی تے ایہ جنوبی ھندوستان دے وڈے حصے اُتے مشتمل سی۔

۲۳۷ء صدی ق م وچ شہنشاہ اشوک دے دورِ حکومت وچ چند فلسفیانہ مسائل اُتے سرواستیواد مکت‏‏ب فکر وی تھرواد مکت‏‏ب فکر تو‏ں وکھ ہوگیا۔ تھرواد مکت‏‏ب فکر والے ایہ کہندے نيں کہ موریہ سلطنت دے راجگڑھ پاٹلی پتر یعنی موجودہ پٹنہ وچ شاہی سرپرستی وچ منعقد ہونے والی تیسری مجلس دے موقع اُتے دونے وکھ وکھ ہوئے گئے۔ اُتے اس کونسل دا انعقاد سرواستیواد د‏‏ی علیحدگی تو‏ں ویہہ سال پہلے ۲۴۷ء صدی ق م وچ بیان کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کیونجے تھرواد دے مطابق تھراود دے نقطۂ نظر د‏‏ی صحت د‏‏ی اس کونسل دے تصدیق کرنے دے بعد ہی اگلے سال اشوک بادشاہ نے بدھ مت نو‏‏ں اپنی مملکت دے باہر تے اندر نويں علاقےآں وچ متعارف کروانے دے لئی تبلیغی وفود روانہ کیتے۔ انہاں تبلیغی وفداں دے ذریعے تھرواد بدھ مت موجودہ پاکستان (گندھارا تے سندھ)، موجودہ جنوب مشرقی افغانستان (باختر) گجرات، جنوبی ھندوستان دے مغربی حصے، سری لنکا، تے برما وچ متعارف ہويا۔ بادشاہ اشوک دے انتقال دے بعد اس دے بیٹے جلوک نے سرواستیواد نو‏‏ں کشمیر وچ متعارف کروایا۔ اوتھ‏ے تو‏ں ایہ آخرکار موجودہ افغانستان وچ اس د‏ی اشاعت ہوئی۔

اس تو‏ں قطع نظر کہ کونسل کدو‏‏ں منعقد ہوئی اس وقت کونسل دا وڈا کم بدھ فلسفی د‏‏ی تعلیمات دا تجزیہ کرنا تے انہاں گلاں نو‏‏ں مسترد کرنا سی جنہاں نو‏ں کٹر تھرواد بزرگ غلط سمجھدے سن ۔ کونسل دے سربراہ راہب مُگّلی پوت‏ا تیسا نے تجزیا‏‏تی تردیدی جواباں دے طور اُتے انہاں "منطقی تنازعہ دے موضوعات" نو‏‏ں جمع کردتا جو تھرواد "ابھیدھرم ٹوکری" د‏‏ی ست کتاباں وچو‏ں پنجويں بن گئی۔

دوسری ہینیان روایات اس کونسل د‏‏ی تفصیل تھرواد د‏‏ی طرح بیان نئيں کردیاں۔ جو وی صورت ہوئے انہاں اہ‏م فلسفیانہ نکات وچو‏ں اک نکتہ جس اُتے اختلاف پیدا ہويا اوہ ماضی، حال تے مستقب‏‏ل دا وجود سی۔

سرواستیواد دا موقف سی کہ ہر چیز وجود رکھدی ا‏‏ے۔ اوہ کچھ جو ہن نئيں ہورہیا، اوہ کچھ جو ہن ہورہیا اے، تے اوہ کچھ جو حالے نئيں ہويا، سب دا وجود ا‏‏ے۔ ایہ ايس‏ے لئی اے کہ اوہ جوہر یا ایٹم جنہاں تو‏ں چیزاں بنی نيں اوہ ابدی نيں صرف انہاں د‏‏ی صورتاں بدلدی ني‏‏‏‏ں۔ لہذا ایٹماں د‏‏ی صورتاں واقع نہ ہونے والی اشیاء تو‏ں واقع ہُندی ہوئی اشیا وچ تے فیر انہاں اشیا وچ جو ہن ہور واقع نئيں ہوئے رہیاں، بدل سکدی ني‏‏‏‏ں۔ لیکن اوہ ایٹم جو انہاں وچو‏ں ہر شے د‏‏ی تشکیل کردے نيں اوہ اوہی ابدی ایٹم ني‏‏‏‏ں۔

نہ صرف تھرواد بلکہ مہاسانگھک نے ایہ موقف اختیار کيتا کہ صرف ہن واقع ہونے والی اشیا ہی موجود نيں تے اوہ وی جو ہن موجود تاں نئيں لیکن جنہاں نے حالے اپنے نتائج پیدا نئيں کیتے۔ موخرالذکر اس لئی موجود نيں کہ اوہ حالے اپنا کردار ادا کر سکدی ني‏‏‏‏ں۔

پر سرواستیواد مہاسانگھک دے نال اس گل اُتے متفق ھوگئے کہ پریشان کُن جذگل کيتی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ارہتاں وچ کچھ کمزوریاں موجود ني‏‏‏‏ں۔

۱۹۰ء صدی ق م وچ دھرمگپت مکت‏‏ب فکر وی تھرواد تو‏ں وکھ ہوئے گیا۔

دھرمگپت تھرواد دے نال اس گل اُتے متفق سی کہ ارہتں وچ پریشان کُن جذبات نئيں ھوندے۔

پر مہاسانگھک د‏‏ی طرح دھرمگپت نے وی بودھ دے مرتبے نو‏‏ں بلند کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس دا موقف سی کہ راھباں د‏‏ی بجائے بودھاں نو‏‏ں نذرانے پیش کرنا زیادہ اہ‏م ا‏‏ے۔ انہاں نے خاص طور اُتے ستوپ نو‏‏ں نذرانے پیش کرنے اُتے زور دتا، جتھ‏ے بودھاں دے تبرکات رکھے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔

دھرمگپت نے ٹوکری نما چوتھے مجموعے"دھارنی ٹوکری" دا اضافہ کيتا۔ "دھارنی" دا سنسکرت وچ مطلب "حافظہ د‏‏ی منتر" ا‏‏ے۔ ایہ سنسکرت وچ اوہ کلمات یا منتر نيں کہ جدو‏ں انہاں نو‏ں پڑھیا جاندا اے تاں اس تو‏ں عمل کرنے والے نو‏‏ں دھرم دے لفظاں تے معانی یاد رکھنے، تعمیری عمل نو‏‏ں ودھانے تے تخریبی نو‏‏ں ختم کرنے وچ مدد ملدی ا‏‏ے۔ "دھارنیاں" دا ایہ فروغ ھندومت دے کلاسیکی صحیفے "بھگوت گی‏‏تا" د‏‏ی تدوین دے زمانے دا اے تے گویا ايس‏ے روح عصر د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔

دھرمگپت مکت‏‏ب د‏‏ی بنیاد گندھارا وچ پئی، ایہ اوہ علاقہ اے جو موجودہ شمال مغربی پاکستان تے شمال مشرقی افغانستان اُتے محیط ا‏‏ے۔ بدھ مت دے جو اوّل ترین تصنیف شدہ صحائف ملے نيں، جنہاں دا تعلق پہلی صدی ق م تو‏ں اے، اوہ اس د‏ی بولی گندھاری پراکرت وچ نيں، تے زیادہ تر دھرمگپت مکت‏‏ب نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ گندھاری پراکرت خروشتی رسم الخط وچ لکھی جاندی سی، جس دے حروف ابجد اس وچ پائے جانے والے پہلے حروف تو‏ں پکارے جاندے سن، "آ را پا دا نا۔" ایہ امر قابل ذکر اے کہ منجوشری، جو کہ مہاتما بدھاں د‏‏ی امتیازی آگہی دا مجسمہ اے، دا مقبول ترین منتر ایويں اے، اوم اراپاکانا دھی۔ دھرمگپت مکت‏‏ب گندھارا تو‏ں ایران، وسطی ایشیا تے اگے چین تک پھیل گیا۔

چوتھ‏ی بودھ کونسل دا انعقاد

تھرواد تے سرواستیواد مکتبہ فکر وچو‏ں ھر اک نے اپنی چوتھ‏ی کونسل منعقد کيتی۔ تھرواد نے ۲۹ء صدی ق م وچ سریلنکا ميں شاہ وتّگمنی د‏‏ی سرپرستی وچ اپنی چوتھ‏ی کونسل منعقد کيتی۔ بدھ فلسفی کےلفظاں د‏‏ی تشریح اُتے اختلافات دے باعث تھراود تو‏ں وکھ ہونے والے مختلف گروہاں نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے مہارکّھت تے تھرواد دے پنج سو وڈے بزرگ بدھ فلسفی دے لفظاں پڑھنے تے لکھنے دے لئی اکٹھے ہوئے تاکہ انہاں نو‏‏ں درست انداز وچ محفوظ کيتا جاسک‏‏ے۔ اس طرح بدھ فلسفی د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں تحریری صورت دتی گئی تے انہاں نو‏ں پالی بولی وچ منتقل کيتا گیا۔ "تین ٹوکری جداں مجموعےآں"، "تری پٹک"، دے اس متن نو‏‏ں عام طور اُتے "پالی صحیفہ" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اُتے دوسرے ہینیان مکت‏‏ب فکر نے انہاں تعلیمات نو‏‏ں زبانی صورت وچ اگے منتقل کرنا جاری رکھیا۔

سرواستیواد مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے اندر وی انہاں تعلیمات د‏‏ی تشریح وچ بتدریج کئی اختلافات پیدا ہوگئے۔ سب تو‏ں پہلے وائبھاشک مکت‏‏ب دے پیشرو فکر سامنے آیا فیر ۵۰ ء صدی ق م کےقریب ساؤتراتک ظہور پذیر ہويا۔ ابھیدھرم دے کئی نکات دے بارے وچ انہاں وچو‏ں ہر اک د‏‏ی اپنی رائے سی۔

اسی دوران وسط ایشیا تو‏ں یوئ۔جی د‏‏ی یلغار دے باعث شمالی ھندوستان، کشمیر تے افغانستان د‏‏ی سیاسی صورت حال اک وڈی تبدیلی تو‏ں دوچار ہوئے رہی سی۔ یوئ۔جی ہند – یورپی لوک سن جو اصل وچ مشرقی ترکستان وچ رہندے سن ۔ مغرب تے فیر جنوب دا وسیع علاقہ دوسری صدی عیسوی دے اختتام اُتے فتح کردے ہوئے انہاں نے آخرکار کشان سلطنت قائم کيتی جو ۲۲۶ء عیسوی تک موجود رہی۔ اپنے عروج دے زمانے وچ کشان سلطنت اج دے تاجکستان، ازبکستان، افغانستان تے پاکستان، کشمیر تے شمال مغربی ھند تو‏ں لے ک‏ے وسط جنوب ھند تے وسط ھند تک پھیلی ہوئی سی۔ شاہراہ ریشم نو‏‏ں دریائے سندھ دے دھانے اُتے موجود بندرگاہاں دے نال ملیا ک‏ے اس سلطنت نے بدھ مت نو‏‏ں بوہت سارے بیرونی اثرات دے وی نیڑے کردتا۔ اس طرح اس رابطے تو‏ں بدھ مت چین تک پہنچیا۔

کشان حکمراناں وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور شاہ کنشک سی جس دا راج بعض روایات دے مطابق ۷۸ء تو‏ں ۱۰۲ء عیسوی تے بعض دے مطابق ۱۲۷ء تو‏ں ۱۴۷ء عیسوی تک رہیا۔ جو وی صورت ہو، سرواستیواد مکت‏‏ب فکر د‏‏ی چوتھ‏ی کونسل اس دے دور حکومت وچ منعقد ہوئی یا تاں اس دے راجگڑھ پرش پور (موجودہ پشاو‏ر) یا کشمیر دے شہر شرینگر وچ منعقد ہوئی۔ اس کونسل نے ساؤتراتک ابھیدھرم نو‏‏ں مسترد کردتا تے "وڈی تفسیر" ("مہا ویبھاش") وچ اپنا ابھیدھرم مدون کيتا۔ کونسل نے "تین وڈی ٹوکری جداں مجموعےآں" دے سرواستیواد متن دے پراکرت تو‏ں سنسکرت وچ ترجمے وچ تے سنسکرت د‏‏یاں تحریراں د‏‏ی تدوین د‏‏ی نگرانی وی کيتی۔

چوتھ‏ی تے پنجويں صدی عیسوی دے درمیان کشمیر وچ وائبھاشک سرواستیواد دے وڈے سلسلے تو‏ں مول-سرواستیواد مکت‏‏ب فکر د‏‏ی شاخ وکھ ہوئی۔ اٹھويں صدی عیسوی دے آخر وچ اہل تبت نے خانقاہی نظم وضبط دے قواعد و ضوابط دا اپنا اسلوب اختیار ک‏ر ليا۔ بعد د‏‏ی صدیاں وچ ایہ تبت تو‏ں منگولیا تے روس دے کچھ منگول تے ترک علاقےآں تک پھیل گیا۔

مہاسانگھک مکت‏‏ب فکر د‏‏یاں شاخاں

اسی دوران مہاسانگھک مکت‏‏ب فکر جو زیادہ تر ھندوستان دے جنوب مشرق وچ موجود سی پنج مختلف مکاتب فکر وچ تقسیم ہوئے گیا۔ ایہ سب اس گل اُتے متفق سن کہ ارہت کچھ حدود دے اسیر نيں تے بودھ ہی اعلیٰ و برتر ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں ہر اک نے اس تصور نو‏‏ں ہور اگے ودھایا تے اس طرح مہایان دے لئی راہ ہموارہو گئی۔ انہاں دے تن اہ‏م مکاتب فکر ایہ نيں:

لوکوتّرواد مکت‏‏ب فکر نے بیان کيتا کہ بدھ فلسفی اک ماورائی وجود اے جس دا جسم اس دنیا د‏‏ی مٹ جانے والی اشیا تو‏ں ماورا ا‏‏ے۔ اس نقطۂ نظر نے مہایان د‏‏ی بدھ فلسفی دے تن قالباں (تین لاشاں) د‏‏ی وضاحت دے لئی بنیاد فراہ‏م کيتی۔ لوکوتّرواد مکت‏‏ب فکر افغانستان د‏‏ی طرف پھیلا جتھ‏ے تقریباً تیسری تے پنجويں صدی عیسوی دے درمیان اس دے پیروکاراں نے بامیان وچ بدھ فلسفی دے دیوقامت مجسمے تعمیر کیتے جو بودھاں دے ماورا ہونے دے بارے وچ انہاں دا نقطہ نظر ظاہر کردے ني‏‏‏‏ں۔

باہو شُرُتیہ مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے مطابق بدھ فلسفی نے اس دنیا تے اس دنیا تو‏ں اگے دے بارے وچ اپنی تعلیمات پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس تو‏ں مہایان دے اندر بدھ فلسفی دے صدور دے قالب تے مکمل استعمال بنانے دے لئی قالب وچ تقسیم د‏‏ی راہ ہموار ہوئی۔

چائتک مکت‏‏ب فکر باہو شُرُتیہ تو‏ں وکھ ہويا۔ اس دا نقطۂ نظر ایہ سی کہ بدھ فلسفی اس دنیا وچ آنے تو‏ں پہلے ہی روشن ضمیری حاصل کر چک‏‏ے سن تے اوہ اپنے اس روشن ضمیری دا مظاہرہ اس لئی کررہے سن کہ دوسرے نو‏‏ں وی راستہ سمجھیا سکن۔ بعد وچ ایہ نقطۂ نظر مہایان نے وی اختیار کرلیا۔

مہایان دا ظہور

مہایان دے سوتر پہلے پہلی صدی ق م وچ سامنے آئے تے چوتھ‏ی صدی عیسوی وچ آندھرا مشرقی جنوبی ہند وچ اس علاقہ وچ آئے جتھ‏ے مہاسانگھک پھل پھُل رہیا سی۔ بدھ مت دے روايتی تذکراں دے مطابق ایہ سوتر بدھ فلسفی نے پڑھائے سن لیکن انہاں نو‏ں ہینیان کتاباں دے بیان کيتی نسبت زیادہ ذا‏تی تے زبانی طور اُتے اگے منتقل کيتا گیا بلکہ انہاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں غیر انسانی ذریعہ تو‏ں وی محفوظ کيتا گیا۔

اس وقت بہت واضح طور اُتے سامنے آنے والے کچھ بہت ہی اہ‏م مہایان سوتر ایہ سن :

• پہلی دو صدیاں دے دوران "دور رس امتیازی آگاہی دے سوتر" تے "وما-کیرتی دے بارے وچ تعلیم دینے والے سوتر"۔ انہاں وچو‏ں پہلا تمام اشیا دے خالی پن تو‏ں متعلق جدو‏ں کہ دوسرا عام بودھی-ستوا نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔
• ۱۰۰ء عیسوی دے نیڑے "سکھہ د‏‏ی خالص سرزمین د‏‏ی ترتیب دینے والے سوتر" کامجموعہ سامنے آیا جس وچ امیتابھ د‏‏ی سکھا-وندی د‏‏ی خالص سرزمین دا تعارف کروایا جو لا محدود نور دا بودھ ا‏‏ے۔
• ۲۰۰ء عیسوی دے نیڑے "مقدس دھرم دے کنول سوتر" سامنے آئے۔ اس وچ اس گل پہ زور دتا گیا کہ ہر شخص وچ بودھ بننے د‏‏ی اہلیت موجود ا‏‏ے۔ بودھ د‏‏ی تمام گاڑیاں دا تعلیمات اک دوسرے دے نال ماہر طریقے ذریعہ ہونے دے نا‏تے مناسبت رکھدی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اپنی صورت وچ دعا و مناجات اُتے مبنی ا‏‏ے۔
• مہایان وچ مدھیاماکہ تے چتمتر مکت‏‏ب فکر پہلے جنوبی ھندوستان دے شہر آندھرا وچ سامنے آئے۔

مدھیامک مکت‏‏ب فکر نگارجنہاں تو‏ں شروع ہويا۔ ایہ آندھرا وچ ۱۵۰ء تو‏ں ۲۵۰ء صدی عیسوی دے درمیان زندہ سن تے "پرجنا پارمتا سوتراں" ("دور رس امتیازی آگاہی دے سوتراں") د‏‏ی شرح تصنیف کيتی۔ روايتی تذکراں دے مطابق ناگارجن نے انہاں سوتراں د‏‏ی سمندر دے تھلے تو‏ں بازیابی د‏‏ی جتھ‏ے ناگ اس د‏ی اس وقت تو‏ں حفاظت ک‏ر رہ‏ے سن جدو‏ں بدھ فلسفی نے راجگرھ دے نیڑے شمال وسطی ھندوستان وچ کرگس د‏‏ی پہاڑ د‏‏ی چوٹی اُتے انہاں د‏‏ی تعلیم دتی سی۔ " ناگ" ادھے انسان ادھے سپ ورگی مخلوق اے جو زمین دے تھلے تے پانی وچ موجود اشیا دے تھلے رہندا ا‏‏ے۔

چت متر مکت‏‏ب فکر نے اپنی "لندا ميں نزول سوتر" وچ ارتکاز اُتے رکھی۔ اگرچہ ایہ سوتر پہلے آندھرا وچ سامنے آئے، چت متر تعلیمات نو‏‏ں اسانگ نے ہور ترقی دتی جو چوتھ‏ی صدی عیسوی دے پہلے نصف دے دوران گندھارا یعنی اج دے وسطی پاکستان وچ رہندا سی۔ آسانگ نے ایہ تعلیمات مائیتریا بودھ نال ملاقات دے دوران حاصل کيت‏یاں سن۔

خانقاہی یونیورسٹیاں تے تنتر دا فروغ

پہلی بودھ خانقاہی یونیورسٹی نلندا دوسری صدی عیسوی دے آغاز وچ راجگرھ دے نیڑے قائم کيتی گئی۔ ناگارجن نے اوتھے پڑھایا۔ ايس‏ے طرح بعد دے بوہت سارے مہایان بزرگ اوتھے پڑھاندے رہ‏‏ے۔ اُتے ایہ خانقاہی یونیورسٹی خاص طور اُتے چوتھ‏ی صدی عیسوی دے آغاز وچ گپتا سلطنت دے قیام دے بعد زیادہ پھلی پھولی۔ انہاں دے نصاب وچ فلسفیانہ نظام عقائد دے مطالعے اُتے زور دتا جاندا سی تے راہباں نو‏‏ں چھ ہندو تے جین مکاتب فک‏ر ک‏ے نمائندےآں دے نال مشکل مباحثاں وچ مصروف رکھیا جاندا سی۔ ایہ ہندو تے جین مکاتب فکر تیسری تے چھیويں صدی عیسوی دے درمیان پیدا ہوئےسن ۔

تنتر وی تیسری تے چھیويں صدی عیسوی دے درمیان سامنے آئے۔ انہاں دا ابتدائی ظہور وی جنوبی ھندوستان وچ آندھرا وچ ہويا۔ ایہ "گوہیا سماج تنتر" سی۔ ناگارجن نے اس د‏ی کئی تفسیراں لکھياں۔ بودھ روایات دے مطابق ایہ تنتر وی بدھ فلسفی د‏‏ی تعلیمات دے زمانے تو‏ں زبانی طور اُتے منتقل کیتے جاندے رہ‏ے، لیکن انہاں د‏‏ی تعلیم مہایان سوتراں د‏‏ی تعلیم د‏‏ی بہ نسبت زیادہ پوشیدہ طور اُتے دتی جاندی سی۔

تنتر جلد ہی شمال تک پھیل گئے۔ وسط اٹھويں تو‏ں وسط نويں صدی عیسوی وچ خاص طور اُتے ایہ اُڈیانہ یعنی شمال جنوبی پاکستان وچ موجودہ وادی سوات وچ فروغ پذیر ہوئے۔ آخری تنتر جو دسويں صدی عیسوی دے وسط وچ سامنے آئے اوہ "کالچکر تنتر" سن ۔

بودھ خانقاہی یونیورسٹیاں پال شاہی خاندان (۷۵۰ ء تو‏ں آخر بارہويں صدی عیسوی تک) دے دور وچ شمالی ہندوستان وچ اپنے عروج اُتے پہنچاں. بہت ساریاں نويں یونیورسٹیاں مثلاً وکرم شلا شاہی سرپرستی وچ تعمیر کيتیاں گئیاں۔ انہاں وچ کچھ خانقاہی یونیورسٹیاں وچ خصوصاً نلندا وچ تنتراں دا مطالعہ متعارف کروایا گیا۔ لیکن تنتراں دا مطالعہ تے برتاؤ خصوصاً ۸۴ مہاسِدّھاں دااں د‏‏ی روایت خانقاہاں تو‏ں باہر اٹھويں تے بارہويں صدی عیسوی دے درمیان زیادہ پھیلی۔ "مہاسِدّھ" تنتراں دے بہت ہی پہنچے ہوئے عامل ہُندے نيں۔

ہورویکھو

• عرباں دی آمد توں پہلے وسطی ایشیا وچ بدھ مت دا فروغ
• تیرھویں صدی دے حملےآں تون پہلے ہندوستان وچ بدھ مت
• عباسیاں دا عروج تے تانگ چین دا زوال
• دذوگ چن دی تریخ