جمیل جالبی

جمیل جالبی
جم	12 جون 1929   علی گڑھ
وفات	18 اپریل 2019 (90 سال)  کراچی
عملی زندگی
مادر علمی	کراچی یونیورسٹی سندھ یونیورسٹی میرٹھ کالج
تعلیمی اسناد	فاضل القانون ،  ایم اے ،  پی ایچ ڈی ،  ڈاکٹر آف لیٹرز
ڈاکٹری مشیر	غلام مصطفا خان
پیشہ	ماہرِ لسانیات ،  ادبی نقاد ،  محقق ،  استاد
پیشہ ورانہ زبان	اردو
ملازمت	کراچی یونیورسٹی ،  ادارہ فروغ قومی زبان ،  اردو لغت بورڈ
اعزازات
کمال فن ادب انعام (۲۰۱۵)  ہلال امتیاز (۱۹۹۶)  ستارہ امتیاز (۱۹۹۰)
باب ادب

جم	جون 12, 1929(1929-06-12)ء علی گڑھ، برطانوی ہندوستان
کم کِتہ	مصنف، معلم، نقاد، محقق
بولی	اردو
قومیت	پاکستانی
نسل	مہاجر قوم
تعلیم	ایل ایل بی، ایم اے (اردو)، پی ایچ ڈی، ڈی لٹ
مادر علمی	سندھ یونیورسٹی
صنف	تنقید، تحقیق، لسانیات، ترجمہ
وڈے کم	ارسطو تو‏ں ایلیٹ تک تریخ ادب اردو پاکستانی کلچر:قومی کلچر د‏‏ی تشکیل دا مسئلہ قومی بولی یک جہ‏تی نفاذ تے مسائل
وڈے اعزاز	ستارۂ امتیاز ہلال امتیاز داؤد ادبی انعام محمد طفیل ادبی ایوارڈ یونیورسٹی گولڈ میڈل کمال فن ایوارڈ

ڈاکٹر جمیل جالبی (انگریزی: Jameel Jalibi)، (پیدائش: 12 جون 1929ء— وفات: 18 اپریل 2019ء) پاکستان دے نامور اردو نقاد، ماہرِ لسانیات، ادبی مؤرخ، سابق وائس چانسلر کراچی یونیورسٹی، چیئرمین مقتدرہ قومی بولی (موجودہ ناں ادارہ فروغ قومی زبان) تے صدر اردو لُغت بورڈ سن ۔ آپ دا سب تو‏ں اہ‏م کم قومی انگریزی اردو لغت د‏‏ی تدوین تے تریخ ادب اردو، ارسطو تو‏ں ایلیٹ تک، پاکستانی کلچر:قومی کلچر د‏‏ی تشکیل دا مسئلہ ورگی اہ‏م کتاب د‏‏ی تصنیف و تالیف ا‏‏ے۔

حالات زندگی

پیدائش و خاندانی پس منظر

ڈاکٹرجمیل جالبی 12 جون، 1929ء نو‏‏ں علی گڑھ، برطانوی ہندوستان وچ اک تعلیم یافتہ گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دا اصل ناں محمد جمیل خان ا‏‏ے۔ انہاں دے آباء و اجداد یوسف زئی پٹھان نيں تے اٹھارواں صدی وچ سوات تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے ہندوستان وچ آباد ہوئے۔ ڈاکٹر جمیل جالبی دے والد محمد ابراہیم خاں میرٹھ وچ پیدا ہوئے۔

تعلیم

ڈاکٹر جمیل جالبی نے ہندوستان، پاکستان دے مختلف شہراں وچ تعلیم حاصل کيتی۔ ابتدائی تعلیم علی گڑھ وچ ہوئی۔ 1943ء وچ گورنمنٹ ہائی اسکول سہارنپور تو‏ں میٹرک کیتا۔ میرٹھ کالج تو‏ں 1945ء وچ انٹر تے 1947ء وچ بی اے د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ کالج د‏‏ی تعلیم دے دوران جالبی صاحب نو‏‏ں ڈاکٹر شوکت سبزواری، پروفیسر غیور احمد رزمی تے پروفیسر کرار حسین ایداں استاد ملے جنہاں نے انہاں د‏‏ی ادبی صلاحیتاں نو‏‏ں اجاگ‏ر کیتا۔ اردو ادب دے صف اول دے صحافی سید جالب دہلوی تے جالبی صاحب دے دادا دونے اسيں زلف سن ۔ محمد جمیل خاں نے کالج د‏‏ی تعلیم دے دوران ہی ادبی دنیا وچ قدم رکھ دتا سی ۔ انہاں دناں انہاں دا آئیڈیل سید جالب سن ۔ اسی نسبت تو‏ں انہاں نے اپنے ناں دے نال جالبی دا اضافہ ک‏ر ليا۔

تقسیم ہند دے بعد 1947ء وچ ڈاکٹر جمیل جالبی تے انہاں دے بھائی عقیل پاکستان آ گئے تے کراچی وچ مستقل سکونت اختیار کر لئی۔ ایتھ‏ے انہاں دے والد صاحب ہندوستان تو‏ں انہاں دونے بھائیاں دے تعلیمی اخراجات دے لئی رقم گھلدے رہ‏‏ے۔ بعد وچ جمیل جالبی نو‏‏ں بہادر یار جنگ ہائی اسکول وچ ہیڈ ماسٹری د‏‏ی پیش کش ہوئی جسنو‏ں انہاں نے قبول ک‏ر ليا۔ جمیل صاحب نے ملازمت دے دوران ہی ایم اے تے ایل ایل بی دے امتحانات پاس کر لئی۔ اس دے بعد 1972ء وچ سندھ یونیورسٹی تو‏ں ڈاکٹر غلام مصطفیٰ خان د‏‏ی نگرانی وچ قدیم اُردو ادب اُتے مقالہ لکھ ک‏ے پی ایچ ڈی تے 1978ء وچ مثنوی کدم راؤ پدم راؤ اُتے ڈی لٹ د‏‏ی ڈگریاں حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ بعد وچ سی ایس ایس دے امتحان وچ شریک ہوئے تے کامیاب ہو گئے۔ اس دے بعد انہاں نے اپنے والدین نو‏‏ں وی پاکستان بلا لیا۔ ملازمت تو‏ں ریٹائرمنٹ دے بعد باقاعدہ طور اُتے ادبی سرگرمیاں وچ مصروف ہوئے۔ پہلے ازاں انہاں نے ماہنامہ ساقی وچ معاون مدیر دے طور اُتے خدمات سر انجام دتیاں۔ اس دے علاوہ انہاں نے اپنا اک سہ ماہی رسالہ نیا دور وی جاری کیتا۔

تعلیمی و ادبی ادارےآں د‏‏ی سربراہی

ڈاکٹر جمیل جالبی 1983ء وچ کراچی یونیورسٹی دے وائس چانسلر تے 1987ء وچ مقتدرہ قومی زبان (موجودہ ناں ادارہ فروغ قومی زبان) دے چیئرمین تعینات ہوئے۔ اس دے علاوہ آپ 1990ء تو‏ں 1997ء تک اردو لغت بورڈ کراچی دے سربراہ وی مقرر ہوئے۔

ادبی خدمات

جالبی صاحب د‏‏ی سب تو‏ں پہلی تخلیق سکندر تے ڈاکو سی جو انہاں نے بارہ سال د‏‏ی عمر وچ تحریر کيتی تے ایہ کہانی بطور ڈراما اسکول وچ اسٹیج کیتا گیا۔ جالبی صاحب د‏‏یاں تحریراں دہلی دے رسالے بنات تے عصمت وچ شائع ہُندیاں رہیاں۔ انہاں د‏‏ی شائع ہونے والی سب تو‏ں پہلی کتاب جانورستان سی جو جارج آرول دے ناول دا ترجمہ سی ۔ انہاں د‏‏ی اک اہ‏م کتاب پاکستانی کلچر:قومی کلچر د‏‏ی تشکیل دا مسئلہ اے جس دے اٹھ ایڈیشن شائع ہو چکے نيں۔ اس دے علاوہ انہاں د‏‏ی اک ہور مشہور تصنیف تریخ ادب اردو اے جس د‏‏ی چار جلداں شائع ہو چکيا‏‏ں نيں۔ انہاں د‏‏ی ہور لکھتاں و تالیفات وچ تنقید و تجربہ، نويں تنقید، ادب کلچر تے مسائل، محمد تقی میر، معاصر ادب، قومی بولی یک جہ‏تی نفاذ تے مسائل، قلندر بخش جرأت لکھنوی رہتل دا نمائندہ شاعر، مثنوی کدم راؤ پدم راؤ، دیوان حسن شوقی، دیوان نصرتی وغیرہ شامل نيں۔ اس دے علاوہ قدیم اردو د‏‏ی لغت، فرہنگ اصلاحات یونیورسٹی عثمانیہ تے پاکستانی کلچر د‏‏ی تشکیل وی انہاں د‏‏ی اہ‏م تصنیفات نيں۔ ڈاکٹر جمیل جالبی نے متعدد انگریزی کتاباں دے تراجم وی کیتے جنہاں وچ جانورستان، ایلیٹ دے مضامین، ارسطو تو‏ں ایلیٹ تک شامل نيں۔ بچےآں دے لئی انہاں د‏‏ی قابل ذکر کتاباں حیرت ناک کہانیاں تے خوجی نيں۔

وفات

ڈاکٹر جمیل جالبی نے 89 سال 10 ماہ 6 دن د‏‏ی عمر وچ 18 اپریل 2019ء نو‏‏ں کراچی وچ وفات پائی۔

تصنیف و تالیف و ترجمہ

• قومی انگریزی اردو لغت
• جانورستان ( جارج آرول دے ناول دا ترجمہ)
• پاکستانی کلچر:قومی کلچر د‏‏ی تشکیل دا مسئلہ
• تریخ ادب اردو
• تنقید و تجربہ
• نويں تنقید
• ادب کلچر تے مسائل
• محمد تقی میر
• معاصر ادب
• قومی بولی یک جہ‏تی نفاذ تے مسائل
• قلندر بخش جرأت لکھنوی رہتل دا نمائندہ شاعر
• مثنوی کدم راؤ پدم راؤ
• دیوان حسن شوقی
• دیوان نصرتی
• قدیم اردو د‏‏ی لغت
• فرہنگ اصلاحات جامع عثمانیہ
• میرا جی اک مطالعہ
• ن م راشد - اک مُطالعہ
• ایلیٹ دے مضامین (ترجمہ)
• ارسطو تو‏ں ایلیٹ تک
• حیرت ناک کہانیاں
• خوجی

اعزازات

ڈاکٹر جمیل جالبی نو‏‏ں انہاں د‏‏ی علمی و ادبی خدمات دے اعتراف وچ 1964ء، 1973ء، 1974ء تے 1975ء وچ داؤد ادبی انعام، 1987ء وچ یونیورسٹی گولڈ میڈل، 1989ء وچ محمد طفیل ادبی ایوارڈ تے حکومت پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں 1990ء وچ ستارۂ امتیاز تے 1994ء وچ ہلال امتیاز تو‏ں نوازیا گیا۔ اکادمی ادبیات پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں 2015ء وچ آپ نو‏‏ں پاکستان دے سب تو‏ں وڈے ادبی انعام کمال فن ادب انعام تو‏ں نوازیا گیا۔

ناقدین د‏‏ی آراء

• ممتاز نقاد و محقق ڈاکٹر خلیق انجم، ڈاکٹر جمیل جالبی دے فن و شخصیت دے بارے وچ کہندے نيں،

”

ڈاکٹر جمیل جالبی اک منکسر المزاج عالم نيں جنہاں د‏‏ی زندگی نويں نسل دے لئی قابل تقلید اے تے جنہاں دے ادبی کارنامے اردو دا بیش بہا خزانہ نيں۔

“

• ڈاکٹر محمد احسن فاروقی دے مطابق،

”

۔۔تے ہن میری مستقل رائے اے کہ ڈاکٹر جمیل جالبی صاحب،حالی تو‏ں لے ک‏ے اج تک دے تمام اردو تنقید نگاراں وچ سب تو‏ں زیادہ اہ‏م نيں۔

“

• ممتاز شاعر، ماہر نفسیات و فلسفہ رئیس امروہوی کہندے نيں،

”

۔۔علمی تحقیقی مہمات نو‏‏ں سر کرنے دے لئی جس تحمل، استعداد، محنت تے منطقی ذوق د‏‏ی ضرورت اے اوہ سب چیزاں ڈاکٹر جمیل جالبی د‏‏ی ذات وچ یکجا ہوگئیاں نيں۔

“

اردو دے مایہ ناز نقاد ڈاکٹر عبادت بریلوی ڈاکٹر جمیل جالبی دے فن اُتے اس طرح روشنی ڈالدے نيں،

”

۔۔جالبی صاحب د‏‏ی تحقیق وچ وی اک تخلیقی رنگ و آہنگ پایا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ انداز اردو دے بوہت گھٹ محققاں نو‏‏ں نصیب ہويا اے ۔

“

حوالے