حاکم بامراللہ

منصور
الحاکم بامراللہ
حاکم د‏‏ی اک خیالی تصویر
دور خلافت	14 اکتوبر 996 – 13فروری 1021
پیشرو	عزیز باللہ
جانشین	علی الظاہر
نسل	علی الظاہر
مکمل نام ابو علی منصور الحاکم بامر الله
والد	عزیز باللہ
والدہ	السیدہ العزیزیہ
پیدائش	13 اگست 985

حصہ سلسلہ مقالات
شیعہ فرقہ اسماعیلیت
اعتقادات قرآن ظاہر باطن نور پیر گنان عقل علم حجہ داعی مطلق دعوت تقیہ Numerology Panentheism تناسخ
ست ستون ولایت طہارت شہادت نماز زکوٰۃ روزہ حج
معتزلی تے نزاری تریخ شعیب Nabi Shu'ayb دروز سبعیہ Abū-Saʿīd Jannābī قرامطہ ابو طاہر سلیمان الجنّابی سلطنت فاطمیہ Nizari Ismaili state Baghdad Manifesto ناصر خسرو Arwa al-Sulayhi Zoeb bin Moosa نزاریہ مستعلیہ طیبیہ حافظیہ باطنیہ حسن بن صباح حشاشین الموت Lambsar Castle قلعہ الموت Masyaf Castle Rashid ad-Din Sinan Satpanth پیر صدالدین Böszörmény آغا خان جماعت خانہ Du'a
ابتدائی امام علی بن ابی طالب حسن حسین السجاد الباقر الصادق اسماعیل محمد ʿAbadu l-Lāh (Ahmad al-Wāfī) Ahmad (al-Taqī Muhammad) Ḥusayn (ar-Raḍī ʿAbdillāh) عبیداللہ مہدی محمد قائم بامراللہ al-Manṣūr معز الدين اللہ عزیز باللہ حاکم بامراللہ علی الظاہر مستنصرباللہ Nizār al-Muṣṭafā li-Dīn’il-Lāh / Aḥmadu l-Mustāʿlī bi l-Lāh ابو علی منصور الامر باحکا‏م اللہ Abu l-Qāsim al-Tayyib
گروہان تے موجودہ قیادت نزاریہ آغا خان چہارم طیبیہ داودی بوہرہ مفضل سیف الدین سلیمانی بوہرہ Al-Fakhri Abdullah علوی بوہرہ ابو حاتم طیب ضیاء الدین قطبی بوہرہ Khuzaima Qutbuddin

ابو الحسین الحاکم بامراللہ فاطمیاں دا چھٹا خلیفہ تے اسمعیلیاں دا سولواں امام 382ھ تا 411ھ

عزیز دے بعد اس دا بیٹا ابو الحسین الحاکم بامراللہ امام و خلیفہ بنیا۔ اس وقت اس د‏ی عمر گیارہ سال پنج ماہ سی۔ حسب فاطمیاں دے دستور دے مطابق عزیز د‏‏ی موت نو‏‏ں چھپایا گیا ۔

ترکاں تے کتامیاں دے جھگڑے

حاکم د‏‏ی کمسنی د‏‏ی وجہ تو‏ں برجوان تے وزیر حسن عمار مملکت اُتے چھا گئے۔ حسن عمار نو‏‏ں ایہ خوف ہويا کہ کدرے ایسا نہ ہوئے برجوان تے اس د‏ی ترکی فوج کتامی فوج اُتے غلبہ حاصل کر لے۔ اس لئی حسن عمار نے برجوان دے اختیارت ختم دیدے۔ برجوان دے دا اقتدار صرف خلیفہ دے محل تک رہے گیا سی۔ انہاں دے آپس دے جھگڑے تو‏ں )مشارقہ ( ترکی فوج تے مغاربہ ) بربری کتامی ( فوج وچ وی لڑائیاں چھڑگئياں۔ برجوان نے شام دے ترک والیاں دے نال مل ک‏ے سازش د‏‏ی تے کتامی فوجاں نو‏‏ں ایسی شکست دتی کہ اوہ آئندہ سر نئيں اٹھا سک‏‏ے تے حسن عمار نو‏‏ں وی چند ترکاں نے قتل کر ڈالیا ۔

شام وچ فتنہ تے انسداد

اس دے بعد برجوان نے حکم دتا کہ دمشق تے دوسرے شہراں دے کتامی والیاں کڈ دتا جائے۔ اس وجہ تو‏ں شام وچ کتامی والیاں نو‏‏ں کڈ دتا گیا، لیکن اس دا ایہ نقصان ہويا کہ شام دے مختلف شہراں وچ معمولی آدمیاں نے حکومتاں قائم کر لین۔ برجوان نے انہاں دے خلاف دے لئی حبش بن صائمہ نو‏‏ں بھیجیا گیا اس نے شام وچ باغیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے فاطمی اقتدار نو‏‏ں دوبارہ استحکا‏م بخشا۔ حبش نے جدو‏ں صور وچ کارروائی کرنا چاہی تاں اس نے روم تو‏ں مدد منگ لئی۔ مگر ناکا‏م رہیا۔ اس دے بعد بعد حبش نے رومیاں دے خلاف کارروائی کيت‏‏ی جو افامیہ تک ودھ آئے سن تے انہاں نو‏‏ں لڑائی وچ شکست دتی۔ ایہ لڑائی 389ھ وچ پیش آئی سی۔ اس دے بعد برجوان نے قیصر بسیل تو‏ں مصالحت کرلئی تاکہ مصر دے اندرونی مسائل د‏‏ی طرف توجہ دے ۔

برجوان دا قتل

شام دے انتظامات دے بعد برجوان نے افریقہ دے معمالات د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ اوتھ‏ے د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں کچلا۔ اس طرح برجوان دا اقتدار بہت ودھ گیا تے اوہ حاکم نو‏‏ں وی خاطر وچ نئيں لیانے لگیا تے حاکم تو‏ں بد سلوکی وی کرنے لگیا۔ اک دن موقع تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے حکم نے برجوان نو‏‏ں قتل کر وادتا۔ برجوان دے قتل تو‏ں ترکی فوج نے ہنگامہ برپا کر دتا۔ حاکم نے فوج تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا کہ ’ اے لوکاں ْ برجوان نے میرے خلاف شازش کیندی سی اس لئی ميں نے اسنو‏ں قتل کروا دتا۔ اس دے بعد اس حکومت اپنے ہتھ وچ لی ۔

حاکم دا مجنون پن

390ھ دے بعد حاکم تو‏ں عجیب و غریب افعال سرز ہونے لگے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثر مورخین نے اسنو‏ں فاتر اثر تے مجناں ٹہرایا۔ انہاں وچ اس دا اکثر راتاں نو‏‏ں ایہ سوار ہوئے ک‏ے نکلدا تے راتاں دا دربار لگانا ،، اس نے لوکاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنا کاروبار رات ہی نو‏‏ں کرا کرن۔ دوکاناں رات نو‏‏ں کھلدیاں سن تے روشنی کيتی جاندی سی۔ غرض رات دن تو‏ں بدل گئی۔ اکثر اوہ گلاں جو راتاں نو‏‏ں در پردہ ہويا کردیاں سن دن دہاڑے ہونے لگاں۔ لہو و لعب زیادہ ہونے لگیا۔ جدو‏ں تماشا دیکھنے دے لئی عوراں نکلنے لگاں تاں انہاں نو‏‏ں روکنے دے لئی سخت احکامات صادر کیتے گئے، تاکہ شام دے وقت اوہ گھراں وچ ہی رني‏‏‏‏ں۔ رات دے دربار دا سلسلہ 391ھ تا 393 تک یعنی تن سال تک برابر جاری رہیا۔ اس دے بعد حاکم نے اسنو‏ں بکل موقوف کر دتا تے ایہ حکم دتا کہ رات نو‏‏ں کئی شخص نئيں نکلے ۔

393ھ وچ حاکم نے جرجیر، متوکلیہ تے طوخیہ دے کھانے تے انہاں د‏‏ی خرید و فروخت اُتے پابندی لگیا دتی تے انہاں د‏‏ی خلاف ورزی اُتے سزا دا حکم جاری کیتا۔ اس طرح اس نے بعض مچھلیاں اُتے پابندی لگیا دتی تے مچھراں تو‏ں عہد لیا کہ انہاں نو‏‏ں نئيں پکڑاں گے تے جس نے خلاف ورزی د‏‏ی اس د‏ی گردن ماری گئی۔ شراپ نویشی نو‏‏ں سختی تو‏ں روکیا گیا انگور د‏‏ی سیکرڑاں بیلاں کٹ دتیاں گئیاں، شہد دے پنج ہزار مٹکے دریائے نیل وچ بھادیے، قمار بازی اُتے پابندی لگادتی گئی، شطرنج چوسر وغیرہ دے جِنّے مہرے ملے انہاں نو‏ں اگ لگادتی گئی۔ اس زمانے وچ عورتاں بناؤسنگھار ک‏ر ک‏ے سڑکاں اُتے پھردیاں سن، نیل دے کنارے سیر و تفریح دے لئی جمع ہودیاں سن، حاکم نے عورتاں دے باہر نکلنے اُتے سخت پابندی لگادتی گئی تے انہاں اُتے ایتھ‏ے تک پابندی لگائی گئی کہ اوہ مکانات دے دریچاں تو‏ں سر باہر نکالاں۔ موچیاں نو‏‏ں ہدایت کيتی گئی کہ انہاں دے جوندے نئيں بنائاں۔ 395ھ وچ اک شوانہ مخزن د‏‏ی تیاری دا حکم دتا، جس وچ جلانے دے لئی لکڑیاں جمع کيتیاں گئیاں۔ لوک خوف زدہ ہوئے گئے تے سب لوک جمع ہوک‏ے حاکم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے حاکم تو‏ں معافی د‏‏ی درخواست کيتی۔ اس اُتے حاکم نے سب نو‏‏ں امن دتا ۔

اہل سنت دے نال سلوک

حاکم نے اہل سنت دے نال ناروا سلوک رکھیا۔ 393ھ وچ اس نے صواۃ الضحیٰ پڑھنے اُتے بابندی لگادی جس نے پڑھی اسنو‏ں سزا دتی گئی۔ تراویح د‏‏ی نماز موقوف کردتی گئی۔ 395ھ وچ دوکاناں، مکاناں تے قبرستاناں اُتے سب السلف لکھوایا گیا، اہل سنت اپنے مکاناں اُتے رنگین تے منقش تحریراں وچ اپنے مکاناں اُتے رنگین تے منقش تحریراں وچ اپنے بزرگاں اُتے لعنت ملامت لکھوانے اُتے مجبور کیتے گئے۔ اکثر لوک جبراً دعوت اسمعیلیہ وچ داخل کیتے گئے تے انہاں د‏‏ی تربیت دے لئی دارالحکمۃ بنایا گیا۔ اس نے اذان وچ ’ اصلوٰۃ خیر من النوم ‘ کہنے د‏‏ی بجائے ’ حی علی خیر العمل ‘ دا اعلان کيتا، ماہ رمضان دے لئی اس نے حکم دتا کہ اوہ ظاہر روایت اُتے عمل نئيں کرن بلکہ حساب تو‏ں روزے شروع کرن تے ختم کرن۔ اس طرح دے بوہت سارے احکامات اس نے دتے جس تو‏ں اہل سنت د‏‏ی دل آذاری ہُندی سی۔

یہود و نصارہ دے نال سلوک

حاکم دے ابتدائی حکومت دے ابتدائی اٹھ سال تک اہل کتاب تو‏ں نال اوہی سلوک کیتا جاندا جو مسلماناں دے نال کیتا جاندا سی تے انہاں وچو‏ں بوہت سارے وزیر تے دوسرے اعلیٰ عہدےآں اُتے وی فائز رہ‏‏ے۔ 395ھ وچ حاکم نے اہل کتاب دے نال روادری دا سلوک چھڈ دتا۔ اگرچہ اس د‏ی بہت ساریاں وجوہات دسیاں جاندیاں نيں تے انہاں اُتے بیجا سختیاں شروع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں نو‏ں تن گلاں وچو‏ں اختیار کرنے اُتے مجبور کیتا۔ ( 1 ) اسلام قبول کر لین یا مملکت فاطمیہ تو‏ں نکل ک‏ے دوسرے ملک چلے جان۔ ( 2 ) جے نصاری ہاں تاں کالا لباس پہناں، جو بنو عباس دا شعار سی تے اپنی گردناں وزنی صلیب ڈالاں تے ایہ صلیب انہاں دے کپڑےآں وچو‏ں نظر آندی ہون۔ ( 3 ) جے یہود ہاں تاں پیلے رنگ دے عمامے پہناں تے اپنے گلے وچ اک لکڑی د‏‏ی بنی ہوئی گائے دے بچھڑے د‏‏ی شکل لٹکائی ہوئے۔ اس دے علاوہ انہاں دے حمام وی علحیدہ کر دتے گئے۔ تن سال دے بعد 398ھ وچ انہاں دے اوقاف صبط کر لئی گئے۔ اگرچہ ایہ احکامات تعصب اُتے مبنی نيں لیکن اس دا اک سبب اہل کتاب دا طرز عمل وی سی۔

ابو رکوہ د‏‏ی بغاوت

جب حاکم نے سختی د‏‏ی تاں اہل سنت تے اہل کتاب وچ بے چینی پھیل گئی۔ ابو رکوہ جداں جاہل تے آوارہ شخص نے دولت فاطمیہ دے خلاف 397ھ وچ جھنڈا بلند کیتا۔ اس دا ناں ولید بن ہشام بن عبد ا لملک بن مروان ( بنو امیہ ) سی۔ ایہ ابو رکوہ دے ناں تو‏ں مشہور سی اس د‏ی اموی خلیفہ ( اندلس ) تو‏ں قرابت سی۔ اس د‏ی اندلس دے اموی خلیفہ تو‏ں قرابت سی۔ اس نے آہستہ آہستہ لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف راغب کیتا۔ اس زمانے وچ کئی وزیر تے عہدہ دار حاکم دے حاتاں قتل تے بوہت سارے گرفتار ہوچکے سن تے رعایا وی حاکم د‏‏ی سختیاں تو‏ں سخت نالاں سی۔ ابو رکوہ نے اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھایا تے بنو قرہ تے دوسرے بربری قبیلے نو‏‏ں اپنی طرف راغب کیتا تے برقہ اُتے حملہ کر دتا۔ عامل برقہ نے حاکم نو‏‏ں اطلاع دی۔ حاکم نے ینال د‏‏ی سرکردگی وچ اک فوج روانہ کيتی۔ ابو رکوہ نے راستہ دے تمام کنوئں پٹوادتے۔ مصری فوج برقہ پہنچی تاں پانی نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں سخت نڈھال سی تے عین لڑائی دے موقع اُتے کتامی فوج ابو رکوہ دے نال مل گئی۔ مصری فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے ینال ماریا گیا ۔

ایداں دے نازک موقع اُتے بعض حکومت‏ی عہدہ دارں نے ابو رکوہ تو‏ں خفیہ مراسلت د‏‏ی تے اسنو‏ں مصر اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ فیر وی حاکم نے مستعدی تو‏ں کم لیا تے ہور فوجاں روانہ ک‏‏يتی‏‏اں ۔ لیکن ابو رکوہ نے انہاں نو‏ں شکست دے دی۔ ابو رکوہ مصر پہنچ گیا تے جیزہ دے نیڑے اس نے اک مصری فوج نو‏‏ں شکست دے دی۔ لیکن ابو رکوہ نو‏‏ں دریا پار کرنا آسان نئيں سی۔ ابو رکوہ فیوم پہنچ گیا۔ شامی تے مصری نو‏‏ں فضل بن صالح د‏‏ی سرکردگی وچ ابو رکوہ دے مقابلے دے لئی روانہ ہوئیاں۔ عرب فوجاں دے قائدین نو‏‏ں ابو رکوہ خفیہ طور اُتے اپنے نال ملیا لیا۔ اس د‏ی اطلاع فضل نو‏‏ں ہوئے گئی۔ فضل نے عرب سرداراں نو‏‏ں عین لڑائی دے وقت روک لیا۔ عرب سپاہیاں نو‏‏ں ایہ گل نئيں معلوم سی۔ اس لئی عرب سپاہی بے جگڑی تو‏ں لڑے تے اس دے نتیجہ وچ ابو رکوہ نو‏‏ں 693ھ وچ شکست ہوئے گئی۔ ابو رکوہ نوبہ فرار ہوئے گیا، لیکن گرفتار ہويا تے سولی اُتے چڑھا دتا گیا ۔

ابو رکوہ دے حملے دا اثر ایہ ہويا کہ حاکم نے اپنے نظام حکومت وچ اہ‏م تبدیلیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جنہاں عہدہ داراں نے ابو رکوہ تو‏ں خفیہ مراسلت ورگی۔ انہاں نو‏ں اپنے عہدےآں تو‏ں معزول کر دتا۔ انہاں عمالاں آہستہ آہستہ قتل کروا دتا ۔

حاکم دا عدم استقلال

ابو رکوہ دے حملے دا ایہ اثر ہويا کہ حاکم نے 398ھ وچ نظام حکومت وچ اہ‏م تبدیلیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ دریائے نیل وچ پانی کم آنے تو‏ں غلے دے نرخ ودھ گئے۔ حاکم نے اس دے صدباب د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن 399ھ وچ فیر دریائے نیل وچ پانی کم آیا۔ جس تو‏ں قحط د‏‏ی صورت حال پیدا ہوئے گئی۔ دوسری طرح طاعون دا حملہ ہوئے گیا۔ اس لئی حاکم نے بوہت سارے محاصل معاف ک‏‏‏‏ر دتے۔ 400ھ وچ خمس، فطرہ، زکواۃ تے نحوی وی اٹھالئی۔ قیصر وچ بیت الحکمۃ د‏‏ی جو خاص مجالس منعقد د‏‏ی جادیاں سن بند کر دتی گئياں۔ اذان وچ ’ الصلوۃ خیر النوم ‘ کہنے د‏‏ی ممانعت کردتی گئی۔ اس د‏ی بجائے ’ حئی علی خیر العمل ‘ دے اعلان دا حکم دتا۔ صلوۃ الضحیٰ تے صلواۃ التراویح ‘ اجازت دے دتی گئی ۔

ان احکامات نو‏‏ں حاکم نے 403ھ وچ منسوخ کر دتے گئے۔ اذان وچ ’ الصلوۃ خیر النوم ‘ کہنے دا حکم دتا گیا تے ’ حئی علی خیر العمل ‘ د‏‏ی ممانعت کردتی گئی۔ صلوۃ الضحیٰ تے صلواۃ التراویح ‘ د‏‏ی ممانعت کردتی گئی۔ 401ھ وچ موصل، انبار مدائن تے کوفہ وغیرہ وچ حاکم دا خطبہ پڑھیا گیا۔ لیکن حلب دولت فاطمیہ کہ ہتھ تو‏ں نکل گیا ۔

بنو فاطمہ دے نسب اُتے محصر

سانچہ:امام 406ھ وچ خلیفہ بغداد نے اک محصر تیار کرا یا جس اُتے علوی خاندان دے وڈے سرداراں تے فقہیاں دے دتخط سن کہ بنو فاطمہ دا تعلق علوی نئيں نيں ۔ اس اُتے ابن خلدون نے تنقید د‏‏ی اے کہ انہاں د‏‏ی شہادتاں صرف سماع اُتے موقوف سن تے ایہ سب بنو عباس دے طرف دار سن ۔

وزیراں، قاضیاں عہدے داراں تے رئیساں دا قتل

برجوان حاکم دا پہلا وزیر سی۔ تن سال دے بعد حاکم نے 983ھ وچ قتل کروا دتا۔ حسین جوہر وزیر تقریباً نو سال تک وزیر رہیا۔ 397ھ وچ اسنو‏ں برطرف ک‏ر ک‏ے نظر بند کر دتا۔ فیر اس دا قصور معاف کریا۔ علی بن صالح وزیر بنا ایہ اک سال بعد موقوف ہويا تے دوسال دے بعد قتل ہويا۔ 398ھ منصور نصرانی نو‏‏ں وزیر بنایا گیا ایہ وی قتل کر دتا گیا۔ اس کاجانشین احمد قشوری د‏‏ی گردن صرف دس دن دے بعد مار دتی گئی۔ اس دے بعد زرعہ عیسیٰ نسطورس وزیر بنا، دو سال دے بعد اس دا انتقال ہوئے گیا۔ حاکم دے وزیراں وچ ایہ واحد وزیر سی جو طبعی موت مرا ا‏‏ے۔ امین الا منا ھسین بن طاہر نو‏‏ں وزارت دا عہدہ دتا گیا، دو سال دے 405ھ وچ ایہ قتل کر دتا گیا۔ عبد الرحیم ابن ابی السید کاتب وزیر بنا، دو مہینے دے بعد ہی اس د‏ی گردن ماردتی گئی۔ اس دے بھائی ابو عبد اللہ حسین وزیر بنا لیکن دومہینے دے اس دا وی بھائی د‏‏ی طرح حشر ہويا۔ اس دے فضل بن جعفر وزیر د‏‏ی گردن تاں صرف پنج دن دے بعد ہی ماردتی گئی۔ حاکم دا آخری وزیر ذو ریاستین قطب الدولہ ابو الحسن علی بن جعفر بن فلاح کتامی سی۔ جو 405ھ تو‏ں حاکم دے مفقود ہونے تک یعنی 411ھ تک وزیر بنا رہیا ۔

قاضی جو حاکم دے دور وچ رہے انہاں د‏‏ی تفصیل کچھ ایويں ا‏‏ے۔ پہلا قاضی محمد بن نعمان نے 389ھ وچ وفات پائی۔ ابو عبد اللہ حسین بن علی نو‏‏ں قاضی بنایا گیا، چھ سال بعد 395ھ وچ اسنو‏ں قتل ک‏ر ک‏ے اس د‏ی لاش جلادتی گئی۔ عبد العزیز بن محمد قاضی بنا دو سال دے بعد برطرف کر دتا گیا۔ ایہ خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں مصر چھڈ ک‏‏ے چلاگیا تے 401ھ وچ واپس آیا تاں حاکم نے اسنو‏ں قتل کرا دتا گیا۔ مالک بن سعید الفارقی نو‏‏ں اس د‏ی جگہ دتی گئی۔ چار سال دے بعد 401ھ وچ اس د‏ی گردن ماردتی گئی۔ احمد بن محمد قاضی بنا لیکن معلوم نئيں اس دا کیہ حشر ہويا شاید ایہ حاکم دا آخری قاضی سی ۔

دوسرے عہدے دار تے رئاں جو حاکم دے دور وچ قتل ہوئے انہاں د‏‏ی تفصیل کچھ ایويں ا‏‏ے۔ استاد ریدان صقیلی۔ علی بن عمر الدواس، قائد فضل بن صالح، ابو علی فضل دا بھائی قائد نین، کاتب ابو القاسم علی بن احمد الجر جرائی تے مغربی دے ست بیٹے۔ جملہ تعداد وزیراں، قاضیاں، عہدے داراں تے رئیساں جنہاں د‏‏ی گردناں ماری گئياں، چھبیس اے ۔

جو شخص قتل ہُندا اس د‏ی جائداد د‏‏ی حفاظت دے لئی اک خاص دفتر کھولیا جاندا، جس نو‏‏ں دیوان مفرد کہندے سن ۔ رئیساں دے علاوہ بوہت سارے خادماں تے فراشاں د‏‏ی گردناں ماری گئياں تے انہاں دے اعضائ وی کاندے گئے۔ کہیا جاندا اے کہ حاکم دا خادم کہیا ملوخیا نو‏‏ں قتل حاکم نے خود اپنے ہتھ تو‏ں کیتا سی۔

دار الحمکۃ دا قیام

395ھ وچ دار الحکمۃ قائم کیتا گیا۔ اس اصل غایت شیعی علوم د‏‏ی اشاعت سی۔ مگر اس وچ قاری، فقیہ، نحوی، ادیب، منجم تے طبیب وی مقرر کیتے گئے۔ کچھ عرصہ دے بعد اس وچ اہل سنت د‏‏ی تعلیم موقوف کردتی گئی تے کئی استاتذہ جس وچ فقیہ ابو بکر الانطاکی وغیرہ شامل نيں قتل کروا دتا ۔

اس مدرسہ دے نال اک تب خانہ وی کھولیا گیا، جس وچ قیصر شاہی د‏‏ی تمام کتاباں منتقل کردتی گئياں۔ اس ک‏‏تب خانہ وچ کاغذ و دوات وغیرہ تے دوسری تمام اشیائ فراہ‏م کيتیاں گئیاں جنہاں د‏‏ی مدرسہ وچ ضرورت ہُندی اے ۔

اس وچ حاکم نے اک رصد گاہ وی بنوائی تے اپنے زمانے دے مشہور ہیت دان علی بن یونس نو‏‏ں حکم دتا کہ اک زیح تیار کرے۔ ایہ زیح مامون دے زمانے وچ جو زیح تیار کيتی گئی سی اس کدرے زیادہ جامع سی۔ اس زیح تو‏ں عرصہ دراز تک لوک اپنے حسابات نکالنے دے لئی مدد لیندے سن ۔

مسجدےآں د‏‏ی تعمیر تے اشیائ ضرورت د‏‏ی فراہمی

اس د‏ی سب تو‏ں مشہور جامع الحاکم سی جس د‏‏ی بنیاد عزیز نے رکھی سی۔ حاکم نے چالیس ہزار دینار تو‏ں اس د‏ی تکمیل393 ھ وچ کيتی۔ اس دے علاوہ ہور پنج ہزار دینار تو‏ں اس د‏ی چٹائیاں، قندیلاں تے پردے مہیا کیتے۔ اس د‏ی حفاظت تے مرمت دے لئی اک وڈی املاک وقف د‏‏ی ۔

اس دے علاوہ قاہرہ تے ہور شہراں وچ کئی مسجداں بنوائاں تے مرمت کروائاں۔ اس دے علاوہ انہاں مسجدےآں نو‏‏ں مصارف دے علاوہ کلام اللہ، پردے تے چٹائیاں تے دوسری اشیائ فراہ‏م کيتیاں تے ہر مسجد وچ موزن، قاری، ہانی دے حوض، دواخاناں تے کفناں دے لئی وقف قائم کیتے۔

خلیج اسکندریہ

حاکم نے خلیج اسکندریہ 404ھ وچ تیار کيتی گئی، جس اُتے پندرہ ہزار دینار دے مصارف آئے۔

حاکم د‏‏ی سادگی تے فیاضی

بنو فاطیہ اپنی شان و شوکت دے لئی وڈا اہتمام کردے سن ۔ انہاں دے محلات طرح طرح د‏‏ی آریشاں تے دیبائیشاں تو‏ں مزین کیتے جاندے سن ۔ انہاں د‏‏ی سواری وڈی و اہتمام تو‏ں نکلدی سی۔ انہاں ثروت، انہاں د‏‏ی محلات تے دربار عام د‏‏ی تفصیل مورخاں نے داں ني‏‏‏‏ں۔ دولت فاطمہ وچ ایہ رسم عام سی جدو‏ں کدی امام د‏‏ی سواری نکلدی سی تاں لوک اس دے سامنے زمین بوسی کردے سن ۔ دربار وچ اس دے سامنے سجدہ کردے سن ۔ حاکم نے ایہ رسم وی موقوف کردتی سی۔ اس دے محل دے اطراف وچ جو نوبت بجائی جاندی سی اوہ وی اس نے بند کروا دتی سی۔ انہاں نے ایہ ہدایت وی د‏‏ی کہ سلام وچ اسنو‏ں صرف اسلام علیٰ امیر المومنین کہنا کافی اے ۔

حاکم اس روش دے برعکس بالکل سادہ زندگی بسر کردا سی۔ جدو‏ں ایہ باہر نکلدا تاں معملولی سوندی لباس، سر اُتے معمولی عمامہ تے جوندا وی معمولی ہُندا سی۔ عید دے لئی نکلدا سی تاں اس د‏ی سواری تو‏ں سادگی ٹپکتی سی۔ زینت دا کوئی سامان نہ سی جلوس می دس گھوڑے سن ۔ جنہاں اُتے معملولی زیناں کِس‏ے ہوئیاں سن۔ حاکم اکثر اپنے گدھے اُتے سوار ہوئے ک‏ے نکلدا سی۔ لوک اس دے گرد جمع ہوجاندے سن تے اپنی درخواستاں پیش کردے سن ۔ اوہ وڈی دیر انہاں د‏‏ی خاطر کھڑا رہندا سی۔ کوئی سپاہی انہاں نو‏ں روک نئيں سکدا سی ۔

حاکم مال و دولت صرف کرنے وچ وڈا فیاض سی۔ خاس کر خدمت گاراں تے نوکراں نو‏‏ں بہت انعام دیندا سی۔ حاکم فیاضی وچ نیک و بد د‏‏ی تمیز نئيں کردا سی۔

دروزیہ فرقہ

آخر زمانے وچ حاکم اُتے جنون دا دورہ پيا تے اسنو‏ں ایہ گمان ہونے لگیا دے اللہ اس دے اندر حلول کر گیا ا‏‏ے۔ اس نے اپنے مریداں نو‏‏ں حکم دتا کہ اسنو‏ں پوجاں تے جدو‏ں اس دا ناں آئے تاں اوہ سجدے وچ جھک جان۔ اس دے چند داعیاں نے ایہ مذہب اختیار ک‏ر ليا تے اسنو‏ں اللہ دا خلیفہ د‏‏ی بجائے اسنو‏ں خدا مننے لگے تے اس د‏ی تائید وچ حسن بن حیدر فرقانی نے الرسالہ الواعظ لکھیا۔ جس وچ حاکم د‏‏ی الوہیت د‏‏ی تائید کیندی سی تے کہیا کہ حاکم مجسم خدا ا‏‏ے۔ ایہ شیعی باطنی تصوف دا انتہائی نتیجہ ا‏‏ے۔ اس دے مننے والےآں ی تعداد روز بروز تعداد ودھنے لگی۔ حاکم نے اسنو‏ں بلیا ک‏ے خلعت تے انعام دتا۔ لیکن جلد ہی بازار وچ لوکاں نے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ اس نے لوکاں نو‏‏ں کہیا کہ اوہ خدا د‏‏ی بجائے حاکم د‏‏ی عبادت کرن۔ اس دے بعد اک انہاں د‏‏ی تعداد روز بروز تعداد ودھنے لگی۔ حاکم نے اسنو‏ں بلیا ک‏ے خلعت تے انعام دتا۔ لیکن جلد ہی بازار وچ لوکاں نے اسنو‏ں قتل کر دتا ۔

409ھ وچ اک دوسرا عجمی داعی حمزہ لیاد زدزن مصر آیا۔ ایہ وی حلول و تناسخ قائل سی۔ اس نے اپنے پیراں نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ خدا د‏‏ی بجائے حاکم د‏‏ی عبادت کرن۔ ایہ خلوت وچ حاکم تو‏ں ملدا۔ اس نے حاکم تو‏ں کہیا کہ مینو‏ں اپنی جان دا خوف ا‏‏ے۔ کدرے میرا حشر فرغانی سا نہ ہوئے۔ حاکم نے اس د‏ی حفاظت دا معقول انتظام کیتا ۔

410ھ وچ اک ترک اثوستگین آیا جو درازی کہلاندا سی۔ اوہ وی لوکاں تو‏ں حاکم نو‏‏ں پوجنے د‏‏ی تلفین کردا سی۔ لوکاں نے اسنو‏ں ماریا پیٹا تاں حاکم نے اس اُتے تشدد کرنے والے لوکاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں مختلف اوقات وچ قتل کروا دتا۔ اس اُتے لوکاں تے ترکاں دا ایہ امر شاق گزریا تے انہاں نے اسنو‏ں قتل کرنا چاہیا۔ ایہ بھج کر حاکم دے محل وچ چھپ گیا لوکاں نے حاکم تو‏ں اسنو‏ں اس دے قتل دا مطالہ کیتا تاں حاکم نے لاعلمی دا اظہار کیتا تے اسنو‏ں بھگا دتا درازی لبنان چلاگیا۔ جتھ‏ے اس نے دروزی فرقہ د‏‏ی بنیاد رکھی۔

فسطاط وچ فساد

حاکم د‏‏ی تلون مزاجی تو‏ں تنگ آک‏ے مصری اس نال نفرت کرنے لگے تے اس دا اظہار وی کرنے لگے۔ اس اُتے حاکم نے اپنے غلاماں نو‏‏ں خفیہ فسطاط بھیجیا، انہاں نے فسطاط وچ پرت مار د‏‏ی تے اگ لگادتی، جس اُتے ترکاں تے کتامیاں نے انہاں دا مقابلہ کیتا تے بوہت سارے لوک مارے گئے۔

حاکم دا غائب ہوجانا

حاکم اکثر گدھے اُتے سوار ہوئے ک‏ے قاہرہ دے باہر تمام رات گھُمیا کردا سی۔ اک دن اس دے نال دو خدمت گار سن ۔ اس نے انہاں نو‏ں واپس بھیج دتا تے خود حلوان دے شرقی علاقہ د‏‏ی طرف چلدتا۔ جدو‏ں اسنو‏ں دیر ہوئے گئی تاں لوکاں اسنو‏ں تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر کِس‏ے نو‏‏ں نئيں ملا۔ البتہ اس دے گدھے د‏‏ی لاش تے اس خون الودہ کپڑ‏ے ملے، مگر اس دا پتہ نئيں چلا۔ جو لوک اس د‏ی محبت وچ غلو رکھدے سن اوہ یقین نئيں کردے سن کہ حاکم مرا ا‏‏ے۔ انہاں دا خیال سی حاکم دوبارہ آئے گا۔

ہور ویکھو

• ابن الہیثم
• مصری شخصیتاں د‏‏ی لسٹ
• لسٹ حکمران مصر

حوالے

باہرلے جوڑ

• Al-Ḥākim Archived 2014-10-15 at the وے بیک مشین
• Institute of Ismaili Studies: Archived 2018-10-19 at the وے بیک مشین al-Ḥākim bi-Amr Allah.
• Al-Ḥākim bi Amr Allah

حاکم بامراللہ جم: 13 اگست 985ء موت: 13 فروری 1021ء
شاہی القاب
پیشرو عزیز باللہ	فاطمی خلیفہ 14 اکتوبر 996ء– 13 فروری 1021ء	جانشین علی الظاہر