حجاج بن یوسف
حجاج بن یوسف | |
---|---|
(عربی وچ: الحجاج بن يوسف الثقفي) | |
جم | 1 جون 661 |
وفات | 1 جون 714 (53 سال)
|
طرز وفات | طبعی موت |
شہریت | اموی خلافت |
والد | یوسف بن حکم ثقفی |
بہن/بھائی | |
مناصب | |
راجپال | |
دفتر وچ ۰۶۸۵ – ۰۷۱۴ |
|
در | واسط |
عملی زندگی | |
پیشہ | عسکری قائد |
پیشہ ورانہ زبان | عربی |
دستخط | |
ترمیم |
حَجّاج بن یوسف ثقفی (متوفی 95ھ)، بنی امیہ دے دور وچ عراق تے حجاز دا حاکم تے شیعاں دا دشمن سی۔ بنی امیہ دی حکومت نوں مضبوط بنانے وچ اس دا وڈا کردار سی۔ بنی امیہ خاندان توں وفاداری تے انہاں دی خلافت دی ترویج وچ سعی و کوشش کيتی وجہ توں انہاں دے ایتھے اسنوں وڈا مقام ملا۔ عبدالملک بن مروان نے مردے ہوئے اپنے بیٹے ولید توں اس دی سفارش کيتی تے اپنے اک بیٹے دا ناں وی حجاج رکھیا۔
وہ تریخ وچ خونخواری تے سفادی ميں مشہور اے تے اپنے مخالفاں نوں قتل کرنے وچ اِنّا اگے گیا کہ عبدالملک بن مروان نے وی اِنّی خون ریزی توں نارضایندی دا اظہار کيتا۔ حجاج دے ہتھوں مارے جانے والےآں دی تعداد نوں مورخین نے 120000 تے اک قول دے مطابق 130000 آدمی دا اندازہ لگایا اے۔
حجاج بن یوسف، نے واسط شہر نوں تاسیس کيتا تے اوتھے اُتے فوت ہويا۔
حسب نسب تے پیدائش
[سودھو]حجاج، بنی صخر دے دیہات وچ پیدا ہويا تے انہاں دی کنیت ابو محمد سی۔[۱] انہاں دی تریخ پیدائش دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے ؛ سنہ۳۹، ۴۰ یا ۴۱ھ [۲] ۴۲ [۳] تے اک روایت دے مطابق سنہ۴۵ھ یا اس توں کچھ دن بعد[۴] نوں انہاں دی تریخ پیدایش قرار دتا اے۔ بعض نے کہیا اے کہ بچپن وچ اس دا ناں کُلَیب سی تے فیر بعد وچ حجاج رکھیا گیا اے۔ جدوں کہ بعض دا کہنا اے کہ کلیب بچپنے وچ اس دا لقب سی۔[۵]
حجاج دا والد، یوسف بن حکم ثقفی، ثقیف قبیلہ دے بزرگاں وچوں شمار ہُندا تھا[۶] تے مروان بن حکم دے خاندان توں اس دی بہت گہری دوستی سی تے عبدالملک بن مروان دے دور دیاں جنگاں وچ شرکت وی کیتی۔ تے عبد الملک دے دور حکومت وچ بعض علاقےآں دی حکومت دا عہدے دار وی رہیا تے حجاز (مدینہ) اُتے اس دے بیٹے دی حکومت دے دوران فوت ہويا۔[۷] اس دی ماں دا ناں فارعہ/ فریعہ بنت ہَمّام بن عروۃ ثقفی سی۔[۸]
حالات زندگی
[سودھو]حجاج دی جوانی دے بارے وچ کوئی خاص اطلاعات نئيں نيں، تے صرف بعض اشعار تے تاریخی بعض گزارشات توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے اسلاف دی طرح طائف وچ پتھر لاندا، کنويں کھودتا، [۹] بکریاں چراندا تے دباغت دا کم[۱۰] کردا سی۔ حجاج نے بچپنے وچ قرآن مجید تے دینی ابتدائی علوم نوں اپنے باپ دے پاس طائف وچ پڑھیا۔[۱۱] تے فیر عبداللہ بن عباس، انس بن مالک، سَمُرَۃبن جُندَب، ابوبُرْدَۃ بن ابوموسی اشعری جداں استاداں دے پاس پڑھیا۔[۱۲]
حجاج نے طائف دے نزدیک کوثر نامی دیہات وچ بچےآں نوں پڑھایا۔[۱۳]اور کچھ عرصہ سلیمان بن عبدالملک تے سلیمانبن نعیم حِمْیری (سلیمان بن عبدالملک دا کاتب ) دے بچےآں دا استاد وی رہیا۔[۱۴]
بیس توں زیادہ سال دی عمر تک طائف وچ رہیا تے فیر اپنے والد دے ہمراہ شام چلا گیا[۱۵] تے اوتھے اُتے رہیا۔[۱۶]
خصوصیات
[سودھو]کہیا گیا اے کہ حجاج چھوٹے قد دا بدصورت شخص تھا[۱۷] لیکن وڈا فصیح و بلیغ تے ماہر خطیب سی۔[۱۸]
تاریخی مآخذ توں معلوم ہُندا اے کہ حجاج وڈا سیاسی تے مدبر شخص سی تے جنگاں وچ کامیابی دے لئی وڈی مکاریاں تے چالاکیوں توں استفادہ وی کردا اے تاکہ جنگ جِت سکن۔ بعض مورخاں نے اسنوں ظالم، جابر، کافر، فاسق،[۱۹] جھوٹھا، تے خبیت جداں ناواں توں یاد کيتا اے۔[۲۰]
حجاج نے عبدالملک دے خط دے جواب وچ اپنے آپ نوں چڑچڑا، حسد تے بغض رکھنے والے توں تعبیر کيتا اے۔[۲۱]
جیون
[سودھو]ابو محمد حجاج بن یوسف بن حکم بن ابو عقیل ثقفی۔ طائف وچ پیدا ہويا اوتھے اس دی پرورش وی ہوئی، حجاج بن یوسف طائف دے مشہور قبیلہ بنو ثقیف نال تعلق رکھدا سی۔ ابتدائی تعلیم و تربیت اس نے اپنے باپ توں حاصل کيتی۔ جو اک مدرس سی۔ حجاج دا بچپن توں ہی اپنے اسيں جماعتاں اُتے حکومت کرنے دا عادی سی۔ تعلیم توں فارغ ہوئے کے اس نے اپنے باپ دے نال ہی تدریس دا پیشہ اختیار کيتا لیکن اوہ اس پیشے اُتے قطعی مطمئن نہ سی تے کسی نہ کسی طرح حکمران بننے دے خواب دیکھدا رہندا سی۔ بالاخر اوہ طائف چھڈ کے دمشق پہنچیا تے کسی نہ کسی طرح عبدالملک بن مروان دے وزیر دی ملازمت حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ وزیر نے جلدی ہی اس دی انتظامی صلاحیتاں نوں بھانپ لیا تے اسنوں ترقی دے کے اپنی جاگیر دا منتظم مقرر کر دتا۔ اک چیز جس دی وزیر نوں ہمیشہ شکایت رہندی سی اس دی سخت گیری سی لیکن اس سخت گیری دی وجہ توں وزیر دی جاگیر دا انتظام بہت بہتر ہوئے گیا سی۔
اتفاق توں عبد الملک نوں اپنی فوج توں سستی تے کاہلی دی شکایت پیدا ہوئے گئی تے اس نے اک محتسب مقرر کرنے دا فیصلہ کيتا۔ وزیر نے حجاج دا ناں پیش کيتا لیکن ایہ وضاحت کر دتی کہ آدمی سخت گیر اے اس لئی اوہ اس دے افعال دے لئی جوابدہ نئيں ہوئے گا۔ اس طرح حجاج عبد الملک دی فوج وچ شامل ہوئے گیا۔ اس حیثیت توں اس نے عبد الملک دی خوب خدمت کيتی تے اموی فوج اس توں دہشت کھانے لگی۔ ایتھے تک کہ خود وزیر دا دستہ وی اس دی سخت گیری دا شکار ہويا۔ حالانکہ اوہ خود کئی سال انھاں وچ شامل رہیا سی۔ عبد الملک نے جدوں عراق اُتے حملہ کيتا تاں مصعب بن زبیر دے خلاف اس دے سخت اقدامات نے عبد الملک نوں قائل کر دتا کہ حجاج اس دے کہنے اُتے کوئی وی اقدام کر سکدا اے۔ تے اس دے لئی اخلاقی و مذہبی حدود عبور کرنا کوئی مشکل نئيں۔
حجاج بن یوسف بنو امیہ دا اک جرنیل سی تے اسدا پوراناں حجاج بن یوسف الثقفی سی ۔ ایہہ طائف دے مشہور قبیلے بنو ثقیف نال تعلق رکھدا سی ۔ ابتدائی تعلیم اپنے پاب کولوں حاصل کیتی ، جہڑا کہ استاد سی ۔ حجاج بچپن توں ای اپنے ہم عمراں تے حکومت کرن دا عادی سی ۔ تعلیم مکمل کرن دے بعد اسنے اپنے باپ نال ای تدریسی دا پیشہ اپنا لئیا پر اوہ اس توں مطمن نئیں سی ۔ اوہ کسے نا کسے طرح حکمران بنن دے خواب دیکھدا رہیا ، بالآخر اوہ طائف چھڈ کے دمشق چلا گئیا تے کسے نا کسے طرح عبدالمالک بن مروان دے وزیر دی ملازمت حاصل کرن چ کامیاب ہوگئیا ۔ وزیر نے چھیتی ای اسدیاں انتظامی صلاحیتاں نوں دیکھ کے اسنوں اپنی جاگیر دا منتظم مقرر کردتا ۔ اسدی سخت گیری دی وجہ توں جاگیر دا انتظام بہت بہتر ہوگئیا ۔
اتفاق نال عبدالمالک نے اپنی فوج ج کاہلی تے سستی دور کرن لئی اک محتسب مقرر کرن دا فیصلہ کیتا ، وزیر نے حجاج دا ناں پیش کردتا ۔ اس طرح اوہ عبدالمالک دی فوج چ شامل ہوگئیا ۔ اس حثیت چ اسنے عبدالمالک دی بہت خدمت کیتی ۔ ہور تے ہور خود وزیر دا دستہ وی اس دی سخت گیری دا شکار ہوئیا ۔ عبدالمالک نے جد عراق تے حملہ کیتا تے مصعب بن زبیر دے خلاف اسدے سخت اقدامات نے عبدالمالک نوں قائل کردتا کہ حجاج اسدے کہن تے کوئی وی اقدام کر سکدا اے ۔
مروان بن حکم دا دور
[سودھو]مصر تے شام وچ
[سودھو]حجاج تے اس دا باپ مروان بن حکم دے سپاہیاں وچ سن تے سنہ٦۴ھ نوں مصر چلے گئے تے عبد اللہ بن زبیر دے اہلکار عبدالرحمانبن جَحْدم فِہری دے ہتھوں توں کھو لیا تے ایويں مصر، بنی امیہ دی سلطنت وچ شامل ہوئی۔[۲۲] فسطاط شہر وچ دو مہینے قیام دے بعد، حجاج تے اس دا باپ، مروان دے ہمراہ شام واپس لوٹے۔[۲۳]
حجاز وچ
[سودھو]مروان بن حکم، نے سنہ ٦۵ھ، شعبان یا رمضان دے مہینے وچ عبداللہ بن زبیر نوں سرکوب کرنے، حُبَیش بن دَلَجہ (دُلجہ) قَینی دی سپہ سالاری وچ اک لشکر حجاز بھیجیا تے اس لشکر وچ حجاج تے اس دا باپ علمبردار سن تے اس فوج نے مدینہ دے باہر رَبَذَہ نامی دیہات دے نیڑے عبد اللہ بن زبیر توں شکست کھادی تے بھج گئے تے ايسے فرار دی وجہ توں بعد وچ وی حجاج نوں طعنے ملدے سن ۔[۲۴]
عبدالملک بن مروان دا دور
[سودھو]عبدالملک بن مروان دی خلافت دے دوران حجاج فلسطین وچ خلیفہ دے بھائی اَبانبن مروان دی پولیس دے سربراہ سی۔[۲۵] فیر خلیفہ دے وزیر تے اس دے قریبی ساتھی رَوحبن زنباع جُذامی دے پولیس وچ شامل ہويا۔ جدوں عبدالملک بن مروان نے روح بن زنباع توں فوج وچ بے نظمی دی گل کيتی تاں روح نے حجاج نوں فوجی نظم و انضباط تے نقل و حرکت دا عہدے دار بنانے دی تجویز دتی۔ حجاج اس کم وچ اُتے عزم ثابت ہويا تے عبدالملک نوں توجہ دا مرکز بنیا۔[۲۶]
جب جزیرہ ابن عمر دا علاقہ قَرقیسیا وچ زُفَر بن حارث کِلابی نے عبد الملک دے خلاف بغاوت کيتا تے زفر دا محاصرہ طول پھڑیا تاں عبدالملک نے رجاء بن حَیوَہ کندی دی زیر سرپرستی اک وفد نوں صلح کیلئی مذاکرات کرنے زفر دے پاس بھیجیا تے حجاج وی اس وفد دے ارکانہاں وچوں سی۔اس وفد دے دوسرے افراد دے برخلاف حجاج نے زفر بن حارث دے پِچھے نماز نئيں پڑھی تے کہیا جو شخص اموی خلیفہ دی مخالفت کردا اے تے منافق اے اس دے پِچھے نماز نئيں پڑھ سکدا ہون۔ اس دی وجہ توں عبد الملک دے پاس حجاج دا مقام تے ودھ گیا تے خلیفہ نے پہلی بار تبالہ نامی اک چھوٹے شہر دی حکومت اس دے حوالے کی، لیکن جداں ہی حجاج تبالہ دے نیڑے پہنچیا تے اسنوں بہت چھوٹا تے حقیر سمجھ کر واپس عبدالملک دے پاس لُٹیا تے اس شہر دے والی بننے توں معزرت کیتی۔[۲۷]
مصعب بن زبیر دے نال معرکہ
[سودھو]سنہ٧۲ھ نوں شام دے لوکاں نوں مصعب بن زبیر دے نال لڑنے عراق جانے اُتے تیار کرنے وچ حجاج دا وڈا ہتھ سی تے عبدالملک بن مروان دی عراق اُتے چڑھائی وچ شامل سی۔ اس جنگ وچ مصعب ماریا گیا تے عراق اموی خلافت دے کنٹرول وچ آگیا۔[۲۸]
عراق اُتے کنٹرول کرنے دے بعد عبد الملک نے حجاج نوں عبداللہ بن زبیر دا تختہ الٹنے اک لشکر کے نال کوفہ توں حجاز بھیج دتا۔[۲۹]بعض روایات وچ مبالغہ کردے ہوئے حجاج دی فوج دی تعداد نوں ویہہ توں چالیس ہزار تک نقل کيتا اے۔[۳۰]لیکن معتبر روایات دے مطابق حجاج دی فوج تے انہاں دی مدد نوں آنے والے بعد دے گروہاں سمیت کل تعداد نوں ست ہزار تک دسی اے۔[۳۱]
مکہ تے حملہ
[سودھو]عبداللہ بن زبیر نے حجاز تے عراق تے حکومت کیتی پر اوسنوں اموی فوج دی چڑھائی دے بعد مکہ چ پناہ گزین ہونا پئیا تے عبدالمالک نوں اسدی حکومت ختم کرن لئی کسے ایسے شخص دی تلاش سی حرم دی حرمت دی وی پرواہ نا کردے ہوئے عبداللہ بن زبیر دا خاتمہ کرسکے ، چلانچہ اسنے حجاج نوں اس مہم دا انچارج بنادتا ۔
عبداللہ بن زیبر اس وقت مکہ وچ پناہ گزین سن تے عبد الملک نوں انہاں دی حکومت ختم کرنے دے لئی کسی ایداں دے شخص دی تلاش سی جوعبداللہ بن زبیر دا خاتمہ کر سکے۔ چنانچہ حجاج نوں اس مہم دا انچارج بنایا گیا۔ اس نے مکہ دی ناکہ بنی کرکے غذائی بحران پیدا کر دتا تے سنگباری کيتی۔ جدوں شامی خانہ کعبہ دی حرمت یا عبد اللہ بن زبیر دی اخلاقی اپیلاں دی وجہ توں ہچکچاندے تاں حجاج خود سنگباری کردا سی۔ اس مہم وچ اس نے انتہائی سفاکی دا مظاہرہ کرکے عبد اللہ بن زبیر نوں شہید کر ڈالیا۔ تے انہاں دی لاش نوں کئی روز تک پھانسی اُتے لٹکائے رکھیا۔ اس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ اسنوں حجاز دا گورنر کر دتا گیا۔
عبدالله بن زبیر نال لڑائی وچ
[سودھو]جمادی الاول [[سنہ٧۲ ہجری قمری|سنہ ٧۲ھ]] نوں حجاج کوفہ توں نکلیا تے ايسے سال شعبان نوں طائف پہنچیا تے اوہی اُتے رہنے لگا[۳۲]اور اوتھے رہنے دی وجہ وی شاید ایہ ہوسکدی اے کہ اوہ شروع وچ مکہ تے مسجدالحرام اُتے حملہ کرنے اُتے مامور نئيں سی۔ [۳۳] اک یا دو مہینے طائف وچ رہنے تے عرفات وچ عبد اللہ ابن زبیر دی فوج توں اکا دکا معمولی جھڑپاں دے بعد، جدوں ہور مدد کیلئی فوج پہنچی تے اموی خلیفہ دی طرف توں اجازت ملی تاں مکہ دی طرف روانہ ہويا تے شہر نوں ست یا نو مہینے محاصرے وچ رکھیا تے کعبہ نوں منجنیق توں سنگ باران کيتا تے وڈی گھمسان دی لڑائی دے بعد 17 جمادی الاولی یا جمادی الثانی، [[سنہ ٧۳ ہجری قمری|٧۳ھ]] نوں عبد اللہ ابن زبیر نوں قتل کيتا تے مکہ نوں اپنے اختیار وچ لے لیا تے حجاز نوں اموی حکومت وچ شامل کردتا۔[۳۴]
حجاز دی گورنری
[سودھو]حجاج بن یوسف نوں گورنر حجاز اس لئی بنایا گیا سی کہ اوہ اموی اقتدار نوں اس مقدس سرزمین وچ مستحکم کر ڈالے چنانچہ کچھ دیر تک مکہ وچ مقیم رہیا۔ اس نے ہر اس شخص نوں قتل کروا ڈالیا جس توں اموی اقتدار دے خلاف بولی کھولنے دی توقع کيتی جاسکدی سی۔ اس دے مظالم نے عوام دے حوصلے پست کر دتے تے اوہ اموی غلامی اُتے رضامند ہوئے گئے۔
مکہ دے بعد مدینہ دی باری آئی۔ حجاج اوتھے پہنچیا تاں صحابہ زاداں تے تابعین دی اک کثیر تعداد موجود سی۔ اس نے اہل مدینہ نوں جمع کرکے اک زوردار تقریر دی تے انھاں عبد الملک دی بیعت کرنے اُتے آمادہ کرنا چاہیا اُتے اہل مدینہ خاموش بیٹھے رہے تے کسی نے مخالفت وی نہ دی لیکن بعیت وی کسی نے نہ کيتی۔ حجاج نے انھاں تن دن دی مہلت دے کے رخصت کر دتا لیکن نال ہی قتل و غارت دا مشغلہ شروع کر دتا لوک اس دے جور ستم دے واقعات سن چکے سن تے واقعہ حرہ انھاں حالے بھولا نئيں سی اس لئی انہاں نے عبد الملک دی بیعت کر لئی۔ حجاج نے معززین دی اک لسٹ تیار کر پائی تے انہاں سب نوں اَگڑ پِچھڑ طلب کرکے بیعت لی جس نے اموی حکومت اُتے تنقید دی اس دی گردن اڑا دی۔ دو ماہ تک اس دی بربریت دے بھرپور مظاہرے ہُندے رہے۔ بالاخر اس مقدس بستی دے باشندےآں توں قیامت ٹل گئی تے حجاج دا تبادلہ عراق کر دتا گیا۔
حجاز دی حکمرانی
[سودھو]عبدالملک بن مروان نے حجاج دی خدمت دے پاداش وچ اسنوں مکہ دا والی بنایا فیر کچھ عرصہ بعد مدینہ تے طائف دا فیر یمن تے یمامہ دا حاکم بنادتا۔ [۳۵]
حجاج نے سب توں پہلے مسجد الحرام توں جنگی آثار نوں ختم کيتا تے سنہ 74ھ دے ابتدا وچ مدینہ چلا گیا تے اوتھے اُتے اک یا دو مہینے ٹھہرنے دے بعد مکہ واپس لُٹیا تے خلیفہ دے حکم توں کعبہ دی مرمت کیتی۔[۳۶]مدینہ وچ سکونت دے دوران مدینہ دے لوکاں خاص کر پیغمبر اکرمؐ دے صحابیاں توں بہت برا سلوک کيتا۔ [۳۷]
فیر بزرگاں دے اک گروہ دے نال شام نوں چلا گیا تے اوتھے خلیفہ اموی نال ملاقات کيتی۔[۳۸]
عراق دی حکمرانی
[سودھو]دو یا تن سال حجاز دا حاکم رہنے دے بعد عبدالملک بن مروان نے اسنوں اس عہدے توں برطرف کيتا تے [[سنہ ٧۵ ہجری قمری|٧۵ھ]] دے رجب یا رمضان دے مہینے وچ تمام تر وسیع اختیارات دے نال اسنوں عراق دا حاکم بنا دتا۔ اسنوں معزول کرنے دی وجوہات وچ خلیفہ دے بھائی بِشر بن مروان بن حکم دی موت، عراق دی بگڑدی حالاندی، خوارج دا بڑھدا خطرہ تے حجاز دے بعض بزرگاں دی طرف توں حجاج نوں حجاز توں برطرف کرنے دی درخواست قابل ذکر نيں۔[۳۹] تے اس طرح توں علی بن ابی طالبؑ دا کوفیاں توں کیہ ہویا اوہ مشہور خطاب ثابت ہويا، جس وچ آپ نے پیشنگوئی کردے ہوئے فرمایا سی: «خدا دی قسم ثقیف قبیلہ دا اک متکبر، دوسرا دا حق کھانے والا لڑکا تسيں اُتے مسلط ہوئے گا تے تواڈا مال کھا جائے گا تے ظلم دی شدت توں تواڈی چرب پگل دے گا»۔
عراق دی حکومت ملنے دے بعد حجاج بہت جلدی توں عراق دی طرف روانہ ہويا تے صرف دو دن دی سواری سفر توں کوفہ پہنچ گیا تے جمعہ دے دن چہرہ چھپا کر مسجد چلا گیا تے خطبے وچ تمام انہاں لوکاں نوں قتل دی دھمکی دتی جو حروریہ دے خوارج نال جنگ کرنے دے بجائے بشر بن مروان دی سپہ سالاری وچ تشکیل یافتہ مُہلَّب بن ابیصفرہ دی فوج توں بھجے سن ۔ تے انہاں نوں کہیا جے تن دن دے اندر انہاں توں نہ ملنے دی صورت وچ قتل کيتے جاینگے۔[۴۰] کوفہ اُتے مسلط ہونے دے بعد حجاج بصرہ چلا گیا تے اوتھے اُتے وی کوفہ وچ دتے جانے والے خطبے دی طرح اک دھمکی آمیز خطبہ دتا تے فیر رُسْتَقُباذ چلا گیا تاکہ خوارج دے مقابلے وچ مُہلّب دی مدد کرسکے۔[۴۱]
ابن جارود نال نبرد آزمائی
[سودھو]حجاج جدوں رستقباذ پہنچیا تاں عبداللہ بن جارود دی سربراہی وچ عراقی عوام دی طرف توں سب توں پہلی بغاوت دا سامنا کرنا پيا۔ اس بغاوت وچ حجاج دی فوج دے لئی جنگ وچ فتح تک ثابت قدم رہنے دی دھمکیاں تے جے سپاہیاں دی سو درہم تک تنخواہ وچ کمی رنگ لے آئی۔ ایہ قیام جو ربیع الثانی سنہ 76ھ نوں واقع ہويا، جس وچ عراق دی عوام نے حجاج دے ذخیرے توں اسلحہ تے مال نوں غارت کيتا۔ حجاج نے اپنے دوستاں توں مشورت تے ہور مدد دے لئی فوج پہنچنے دے بعد ابن جارود توں دوبارہ جنگ کيتی تے ابن جارود نوں قتل کيتا تے اس دے یار او انصار نوں تتر بتر کردتا۔[۴۲]
حجاج عراق وچ
[سودھو]عبد الملک نے اہل خراسان تے کوفہ و بصرہ دی باغیانہ روش نوں ختم کرنے دے لئی حجاج نوں گورنر مقرر کيتا۔ اس نے صرف بارہ آدمی نال لئی تے اک ہزار میل دا فاصلہ طے کرکے بالکل غیر متوقع طور اُتے کوفہ پہنچیا۔ کوفہ وچ داخلہ دے وقت اس نے نقاب پہن رکھی سی تاکہ لوک اسنوں پہچان نہ سکن۔ اس دے ساتھی اہل کوفہ نوں پکار پکار کر مسجد وچ جمع ہونے دا حکم دے رہے سن ۔ حجاج بن یوسف ثقفی مسجد پہنچیا تاں لوک شرارت اُتے آمادہ سن ۔ کنکریاں ہمراہ لیائے سن تاکہ انہاں توں نويں گورنر دا استقبال کر سکن۔ اس نے ممبر اُتے چڑھ کر نقاب الٹی تے تقرر اس طرح شروع کی:
” | لوگو سنو تے ہوش و حواس درست کرکے سنو! تواڈی شورش پسندی تے شرارتاں توں تنگ آکے امیرالمومنین نے اس گل اپنے ترکش دا سب توں سخت تیر تسيں اُتے چلایا اے۔ تسيں منافق ، مفسد تے باغی ہوئے ، تسيں نت ئی شرارتاں کردے تے ہر آنے والے حاکم توں بغاوت کرنے دے عادی ہوئے۔ سِدھے ہوئے جاؤ تے اطاعت دے لئی سر جھکا دو ورنہ توانوں ایسا ذلیل و خوار کراں گا کہ تواڈی آئندہ نسلاں تسيں اُتے لعنت بھیجیا کرن گی ۔ وچ تواڈی گیدڑ بھبکیوں توں ڈرنے والا نئيں۔ بلکہ تواڈے ٹیڑھے پن نوں ایسا درست کراں گا کہ تسيں سدھی ہوئی انٹنیاں دی طرح دُدھ دینے لگو گے۔ جس طرح اک بڑھئی انہاں گڑھ لکڑی نوں چھیل کر اپنے حسب منشا بنا لیندا اے ايسے طرح وچ وی توانوں چھیل کر اپنی مرضی دے مطابق کم لاں گا۔ میرا غصہ بہت تیز تے میرا انتقام بہت ہولناک اے۔ تسيں سیدھی طرح راہ اُتے آ جاؤ ورنہ خدا دی قسم وچ تواڈی کھل کھچوا کر اس وچ بھس بھرواواں گا۔ تلواراں تے نیزےآں دے اِنّے چرکے لپنڈ گا کہ تواڈی رگ رگ توں خون دے فوارے چھوٹاں گے تے تواڈی بوٹیاں کرکے جنگل وچ پھنکوا داں گا کہ کتے تے کوے کھاواں۔
ميں نے سنیا اے کہ تسيں وچوں اکثر مہلب دا نال چھڈ کے پرت آئے نيں کہ اوہ امیر المومنین دے دشمناں دی تلواراں دا لقمہ بن جائے تے تسيں بیوی بچےآں وچ بیتھے مزے کرو۔ سن لو! وچ امیر المومنین دے سر دی قسم کھا کر کہندا ہاں کہ جو لوک مہلب دا نال چھڈ کے آئے نيں اوہ دو تن دن دے اندر اندر واپس چلے جاواں ورنہ میرے توں برا کوئی نئيں ، وچ تواڈی بیویاں دے سہاگ پرت لاں گا تے تواڈے بچےآں نوں یتیم بنا داں گا کہ در در دی ٹھوکرن کھاندے پھراں۔ میں دیکھدا ہاں نظراں اٹھی ہوئیاں نيں۔ گردناں اُچی ہوئے رہیاں نيں۔ سراں دی فصل پک چکی اے تے کٹائی دا وقت آ گیا اے میری نظر اوہ خون دیکھ رہی اے جو پگڑیاں تے داڑھیاں دے درمیان بہہ رہیا اے ۔ |
“ |
اس تقریر توں لوک بری طرح مرعوب ہوئے۔ اس نے عبد الملک دا خط پڑھنے دا حکم دتا۔ جس وچ اس دی تقریر دا حکم سی خط دا آغاز السلام علیکم توں ہُندا سی لوک سہمے ہوئے خط سن رہے سن لیکن حجاج سخت غصے دے عالم وچ چیخا ’’کمیناں امیر المومنین تسيں اُتے سلام گھلدے نيں تے تسيں وچوں کوئی جواب تک نئيں دیندا۔ اس اُتے سب لوکاں نے بیک وقت سلام دا جواب دتا تے خط نوں نہایت غور توں سنیا
حجاج نے کوفہ دے لوکاں نوں حکم دتا کہ جو لوک مہلب بن ابی صفرہ دی فوج توں بھج کر کوفہ آئے نيں اوہ فوراً واپس چلے جاواں ورنہ انھاں قتل کر دتا جائے گا۔ اہل کوفہ اس حد تک فرماں بردار ہوئے گئے سن کہ انھاں نے اس حکم دی فوراً تعمیل کيتی۔
عراقی زنگیاں دی نابودی
[سودھو]ابن جارود دی بغاوت دے نال ہی رباح بن شیرزنجی (شارزنجی) دی سربراہی وچ بغاوت دی تے بصرہ دے اطراف نوں اپنے کنٹرول وچ لے آیا۔ حجاج نے بصرہ دے لوکاں دا اک لشکر بھیج کر انہاں نوں (دَورَق دے نزدیک) خوزستان دے صحرا وچ نابود کيتا۔ [۴۳]
خوارج نال مقابلہ
[سودھو][[سنہ٧۵ ہجری قمری|٧۵ھ]] دے اواخر رمضان دے مہینے وچ حجاج نے مہلّب تے عبدالرحمن بن مخنف توں مطالبہ کيتا کہ اوہ جلد از جلد قَطَری بن الفُجاءۃ دی سربراہی وچ بننے والے ازارقہ دے خوارج توں لڑاں۔ ایہ لڑائی سنہ78ھ دے ابتدائی مہینےآں تک جاری رہی تے فیر خوارج دے آپس وچ اختلاف ہويا تے ایويں شکست کھا گئے۔ [۴۴]
سنہ٧٦ تے ٧٧ھ نوں خوارج نے شبیب بن یزید شیبانی دی سربراہی وچ حجاج دے خلاف قیام کيتا تے حجاج دی فوج دے نال دسیاں جنگاں عراق وچ لڑے تے تمام جنگاں وچ حجاج دی فوج نوں شکست ہوئی۔ آخرکار حجاج نے شبیب نوں قتل کروایا تے اس دے ساتھیاں نوں شکست دتی۔[۴۵]
مُطَرّف بن مُغیرۃبن شعبہ دا قیام
[سودھو]سنہ٧٧ ہجری قمری نوں حجاج دا اہل کار مُطَرّف بن مُغیرۃ بن شعبہ نے مدائن وچ امویاں دے خلاف قیام کيتا تے عبدالملک بن مروان نوں حکومت توں معزول کرنے دا اعلان کيتا تے حجاج دے قتل نوں وی حلال قرار دتا۔ حجاج نے وی مطرّف دے بھائی تے معاون حمزہ نوں ہمدان وچ گرفتار کيتا تے اک لشکر مطرّف دے مقابلے دے لئی بھیجیا تے مطرّف تے اس دے ساتھیاں نوں اصفہان دے نزدیک شکست دتی تے مار دتا تے قیام نوں نابود کردتا۔[۴۶]
بصرہ دی بغاوت
[سودھو]حجاج کوفہ توں بصرہ پہنچیا تے اوتھے دے لوکاں نوں مرعوب کرنے دے لئی وی اک زبردست تقریر دی تے فوج دی تنخواہاں وچ کمی کر پائی۔ عبد الله بن جارود اک سردار نے اس حکم دے خلاف اپیل دی تاں اس نے اسنوں جھاڑ دتا اس اُتے فوج وچ بغاوت ہوئے گئی تے فوجیاں نے حجاج دے خیمہ نوں گھیر لیا لیکن حجاج نے رشوت دے کے بوہت سارے لوکاں نوں نال ملیا لیا تے اس طرح بغاوت فرو ہوئے گئی تے اس دے قائد قتل کر ڈالے گئے۔ اہل عراق اس بغاوت دی ناکامی توں بہت مرعوب ہوئے۔ حجاج نے حضرت انس بن مالک مشہور صحابی دی شان وچ وی گستاخی دی تے انہاں دے لڑکے نوں قتل کروا دتا اُتے عبد الملک نے اس اُتے سخت گرفت دی تے حجاج نوں انس توں معافی مانگنی پئی۔
خوارج دا استیصال
[سودھو]عراق اُتے کنٹرول کرنے دی وجہ توں عبد الملک نے حجاج نوں پورے مشرقی مقبوضات دا گورنر بنا ڈالیا۔ اس حیثیت توں اس نے خوارج دے خلاف موثر کارروائی کيتی۔ بحرین عمان تے ہرمز دے خوارج ختم کر دتے گئے۔ البتہ شبیب خارجی دی بغاوت نوں دبانا اک مسئلہ بن گیا کیونجے اس نے بنو امیہ دے مظالم دے خلاف جہاد دا نعرہ لگیا رکھیا سی تے اسنوں بعض نہایت مخلص بااثر لوکاں دی حمایت حاصل سی۔ اس نے محمد بن مروان نوں شکست دتی۔ حجاج دے بھیجے ہوئے چار لشکر اَگڑ پِچھڑ اس توں شکت کھا گئے۔ بالآخر حجاج نے کوفہ توں اک عظیم لشکر عباب بن ورقا دی قیادت وچ بھیجیا لیکن شبیب نے صرف اک ہزار سواراں دی مدد توں اسنوں شکست دے کے کوفہ دی طرف ودھنا شروع کر دتا۔ حجاج خود مقابلے اُتے آیا تے اک شدید معرکے دے بعد شبیب نوں شکست ہوئی تے اوہ دریا عبور کردا ہويا ڈُب گیا۔
ابن اشعث دی بغاوت
[سودھو]حجاج دے ظالمانہ رویہ دے خلاف سب توں وڈی بغاوت اموی سالار عبدالرحمٰن ابن اشعث نے کيتی۔ اوہ ترکستان دے محاذ اُتے زنبیل دے خلاف بر سر پیکار سی۔ اس نے مفتوحہ علاقہ دا انتظام درست کرنے دے لئی تھوڑی دیر تک جنگ و جدل ملتوی کيتا تاں حجاج نے اسنوں اک نہایت سخت خط لکھیا اس اُتے اوہ تے اس دی فوج بغاوت کرنے اُتے آمادہ ہوئے گئی تے انھاں نے زنبیل توں صلح کر لئی تے عراق واپس پرت کر بصرہ اُتے قبضہ کر ليا۔ حجاج نے شامی فوجاں دی مدد توں انہاں دا مقابلہ کيتا تاں شکست کھادی تے صورت حال تھوڑی دیر تک اموی حکومت دے کنٹرول توں باہر ہوئے گئی۔ حجاج نے مہلب بن ابی صفرہ دی مدد توں فیر مقابلہ کيتا تے ابن اشعث نوں شکست دتی لیکن اس نے پرت کر کوفہ اُتے قبضہ کر ليا۔
عبد الملک نے خود مداخلت دی تے ابن اشعث تے اہل کوفہ نوں حجاج دی معزولی دی پیش کش دی لیکن کوئی سرداراں نے ابن اشعث نوں صلح کيتی ایہ معقول صورت قبول نہ کرنے دتی تے عبد الملک خود میدان وچ نکل آیا حجاج تے عبد الملک دی متحدہ فوجاں نے کوفی لشکر نوں شکست دتی تے ابن اشعث نوں زنبیل دے پاس پناہ لینی پئی۔ حجاج نے زنبیل نوں لکھیا کہ جے تسيں ابن اشعث دا سر کٹ کر بھیج دو تاں دس سال دا خراج معاف کر دتا جائے گا۔ زنبیل نے حجاج دی اس پیش کش نوں مان لیا تے ابن اشعث نوں قتل کر ڈالیا۔
ابن اشعث نال لڑائی
[سودھو]حجاج دے خلاف ہونے والی ہن تک دی بغاوتاں وچ عبدالرحمانبن اشعث کِندی دی بغاوت سب توں وڈی تے زیادہ خطرناک بغاوت سی جو ۸۱ھ توں [[سنہ۸۴ ہجری قمری|۸۴ھ]] تک جاری رہی۔[۴۷]
[[سنہ٧۹ ہجری قمری|سال ٧۹ھ]] نوں زابلتسان دے حاکم رُتبیل توں اموی سپاہیاں دی شکست تے ہزاراں افراد دے قتل دے بعد[۴۸] حجاج نے 79ھ دے آواخر یا 80ھ دے ابتدا وچ رتبیل دی نابودی دے لئی سیستان وچ عبدالرحمن بن محمد بن اشعث دی سربراہی وچ چالیس ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل اک لشکر تیار کيتی جنہاں نوں «طاوساں دا لشکر» (مور) کہیا جاندا سی۔ ابن اشعث نے کئی کامیابیاں دے بعد رتبیل دے علاقے مین پیش قدمی نوں اگلے سال دے موسم بہار تک روک دتا تاکہ مناسب موسم وچ اقدام کيتا جاسکے۔ تے کچھ مدت تک رُخَّج نامی شہر وچ پڑاؤ ڈالیا۔ لیکن ایہ فیصلہ حجاج نوں پسند نئيں آیا تے اک توہین آمیز خط دے ذریعے کابل دی فتح تک پیش قدمی جاری رکھنے اُتے اصرار اصرار کيتا۔ حجاج تے ابن اشعث دے درمیان اختلاف دی وجوہات وچوں اک ایہی اختلاف سی جس دی وجہ توں ابن اشعث نے حجاج دے خلاف قیام کيتا۔ ہن اشعث دے پاس ستر ہزار توں زیادہ سپاہی سن انہاں سب نے اس دی بیعت کيتی تے اس نے حجاج نوں رُخّج توں کڈ دتا تے رتبیل توں صلح کر لئی تے فیر عراق چلا گیا۔ [۴۹] عبدالملک بن مروان دی طرف توں مدد دے لئی لشکر پہنچنے دے بعد حجاج بصرہ وچ ابن اشعث دا مقابلہ کرنے چلا گیا تے دُجَیل نامی پہلی جنگ وچ اوہ کامیاب ہويا، لیکن ۱۰ ذیحجہ ۸۱ھ ہونے والی تستر نامی دوسری جنگ وچ شکست کھا گیا تے بصرہ توں عقب نشینی کرنے اُتے مجبور ہويا۔ ہن ابناشعث حجاج توں نبرد آزمائی دے لئی بصرہ دے نیڑے گیا تے ابتدائی کامیابی دے باوجود محرّم سنہ۸۲ھ دے آخری دناں وچ شکست کھایا۔ حجاج نے عبدالرحمان بن عباس ہاشمی توں وڈی گھمسان دی لڑائی دے بعد بصرہ نوں واپس لے لیا تے عوام نوں معاف کيتا۔ جدوں حجاج نوں کوفہ توں ست فرسخ دے فاصلے اُتے دَیرالجماجم وچ ابن اشعث دی دو لکھ دی فوج ہونے دی خبر ملی تاں انہاں توں لڑنے گیا تے ربیع الاول دی ابتدا توں ۱۴ جمادی الثانی سنہ۸۲ھ تک سو دناں وچ 80 توں زیادہ لڑائیاں دے بعد ابن اشعث نوں سخت شکست دتی تے اکثر جنگی قیداں دی گردن اڑا دی۔[۵۰]
شعبان سنہ۸۳ھ نوں حجاج نے اک بار فیر توں ابن اشعث دی فوج نوں مَسکِن دی لڑائی وچ شکست دتی تے ابناشعث رتبیل دے پاس سیستان بھجیا تے حجاج نے رتبیل توں صلح کرنے دے بعد اس توں انہاں اشعث تسلیم کرنے دا مطالبہ کيتا تے اس نے وی ایسا ہی کيتا لیکن ابن اشعث نے راستے وچ ہی خودکشی کر لئی۔[۵۱]
حضرت علی نوں گالیاں
[سودھو]تہذیب التہذیب وچ آیا اے کہ:
"حجاج ابن یوسف نے محمد بن قاسم نوں لکھیا کہ حضرت عطیہ بن عوف نوں طلب کر کے انہاں توں حضرت علی اُتے سب و شتم کرنے دا مطالبہ کرے تے جے اوہ ایسا کرنے توں انکار کر دیؤ تاں انہاں نوں چار سو کوڑے لگیا کر داڑھی مونڈ دے۔ محمد بن قاسم نے انکو بلايا تے مطالبہ کيتا کہ حضرت علی اُتے سب و شتم کرن۔ انہاں نے ایسا کرنے توں انکار کر دتا تاں محمد بن قاسم نے انہاں دی داڑھی منڈوا کر چار سو کوڑے لگوائے۔ اس واقعے دے بعد اوہ خراسان چلے گئے۔ اوہ حدیث دے ثقہ راوی نيں"۔[۵۲]۔
حجاج دی فتوحات
[سودھو]حجاج نے ولید بن عبد الملک دے عہد وچ فتوحات اُتے زیادہ زور دتا تے سندھ تے ترکستان وچ بے شمار فتوحات کيتياں۔ اس نے اپنے بھتیجے محمد بن قاسم نوں سندھ اُتے حملہ کرنے دا حکم دتا تے ایويں ہندوستان وچ پہلی مرتبہ مسلماناں دی باقاعدہ حکومت قائم ہوئی
برصغیر دی فتوحات
[سودھو]حجاج نے داخلی دشمناں نوں شکست دینے دے بعد خراسان دے حاکم قُتَیبۃبن مسلم باہلی نوں فتوحات جاری رکھنے دا حکم دتا تے اس نے وی ماوراء النہر تے مرکزی ایشیا دی بعض شہراں نوں فتح کيتا۔ [۵۳] دوسری جانب محمد بن قاسم ثقفی نے برصغیر دے بعض حصےآں نوں فتح کيتا۔ [۵۴]
اصلاحات
[سودھو]حجاج دی کارکردگی
[سودھو]شہری تعمیرات تے اصلاحات
[سودھو]حجاج نے اپنی حکومت دے دوران بعض شہری خدمات تے تعمیراتی کم وی کيتا جنہاں وچوں مکہ وچ یاقوتیہ ناں دا اک کنواں کھودنا، مکہ دے اطراف وچ آبی ذخایر دے لئی ڈیم بنانا [۵۵] زرعی زمیناں دے لئی فرات توں نہری پانی دا بندوبست کرنا[۵۶] قابل ذکر نيں۔ ايسے طرح اس نے نیل دے ناں توں فرات دے ساحل اُتے حلہ دے شمال وچ اک شہر بنا دتا جس دا اج کل ڈھانچہ ہی باقی اے۔[۵۷] حجاج نے ۸۳ھ توں ۸٦ھ تک واسط نوں بنا دتا تے اس دی صفائی تے خوبصورتی دی حفاظت دے لئی مخصوص قوانین بنادتا تے فوت ہونے تک اوہی اُتے رہیا۔ [۵۸]
حجاج نے سنہ٧۵ تے ٧٦ھ نوں عربی خط دے نال درہم تے دینار دا سکہ رائج کيتا۔ [۵۹]
بعض روایات دے مطابق حجاج نے اک شکل دے حروف نوں پڑھدے ہوئے قرآن مجید وچ تحریف توں بچنے دے لئی امام علیؑ توں نحو سیکھنے والے ابوالاسود دوئلی دے شاگرد نصربن عاصم تے یحییبن یعْمُر نوں قرآن مجید وچ نقطے لگانے دی درخواست کيتی۔[۶۰]اور حافظاں توں قرآن نوں پنج یا دس حصےآں وچ تقسیم کرنے دی درخواست کيتی۔[۶۱] یہ گل مشہور اے کہ حجاج نے ہی کعبہ نوں سب توں پہلے ابریشم دے غلاف پہنایا۔[۶۲]اور پہلا شخص اے جس نے کشتیاں نوں تارکول تے تیل لگایا۔ تے کشتیاں بنانے وچ میخ تے کیل نوں استعمال کيتا۔ [۶۳]
اسی طرح حجاج دی ستم دے باعث اشعری خاندان نے قم دی طرف ہجرت دی تے اس دی وجہ توں اس شہر وچ تشیع پھیلنے وچ وڈی مدد ملی۔ [۶۴]
شعر و شاعری اُتے توجہ
[سودھو]حجاج فصاحت، ادب تے شعر و شاعری وچ مشہور سی تے ايسے وجہ توں شاعراں تے ادیباں اُتے خاص توجہ رکھدے سن ۔ بہت سارے شاعر اس دے ہاں آندے سن تے بعض نامور شاعر جداں جریر نے انہاں نوں سراہا اے۔[۶۵]لیکن بعض نے اس دی سرزنش وی دی اے۔[۶۶]
بنی امیہ توں وفاداری
[سودھو]بنی امیہ توں وفاداری تے انہاں دے سامنے تسلیم محض ہونے تے اموی خلافت دی بقا دے لئی دی جانے والی خدمات دے پیش نظر حجاج نوں انہاں دے ایتھے وڈا مقام ملا، اس حد تک کہ عبد الملک بن مروان نے اپنی موت دے وقت اپنے بیٹے توں حجاج دی سفارش کيتی۔ [۶۷] تے اک بیٹے دا ناں وی حجاج رکھیا۔[۶۸] ولید بن عبدالملک نے وی حجاج دی عزت وچ کوئی کسر باقی نئيں رکھی تے اسنوں اپنے چہرے دی آبرو قرار دتا۔[۶۹]اور جدوں حجات دی موت دا سنیا تاں بہت مغموم ہويا۔[۷۰]
بے انتہا خونریزی
[سودھو]حجاج انہاں لوکاں وچوں اک اے جنہاں نے اپنے تے بنی امیہ دے مخالفاں نوں قتل کيتا اے۔ تے اسنوں قتل تے خونریزی دا وڈا شوق سی۔[۷۱] تے خود انہاں دا ہی کہنا اے کہ سب توں زیادہ مزہ خون کرنے تے انہاں کماں نوں انجام دینے وچ اے جنہاں نوں ہن تک کسی نے انجام نئيں دتا اے۔[۷۲] حجاج نے دیر جماجم تے زاویہ دے ہزاراں قیدیاں نوں قتل کيتا تے مورخاں دے نقل دے مطابق حجاج نے اک لکھ تِیہہ ہزار توں زیادہ لوکاں نوں قتل کيتا اے۔[۷۳] اس نے اپنے مخالفاں دے قتل وچ اس حد تک تجاوز کيتا کہ عبدالملک بن مروان وی اس قدر خونریزی نوں نئيں چاہندا سی تے حجاج نوں خط لکھیا کہ ہور اس کم نوں جاری نہ رکھے۔[۷۴]
حجاج تے شیعہ
[سودھو]حجاج نے اپنے اسلاف دے طرز اُتے حضرت علیؑ (اور آل علیؑ) اُتے سب کرنے نوں جاری رکھیا تے جو علیؑ توں بیزاری دا اعلان نئيں کردا اسنوں مار دیندا سی۔[۷۵]
ابن ابی الحدید نے حجاج دی شیعہ کشی دے بارے وچ امام باقرؑ توں نقل کردے ہوئے کہندا اے:
- ... حجاج شیعاں نوں ماردا سی تے بہت معمولی الزام تے تہمت اُتے انہاں نوں گرفتار کردا سی۔ اوہ وی اس حد تک کہ کہیا جاندا اے کہ اس نے کسی شخص دے بارے وچ کہیا اے کہ اوہ زندیق یا کافر ہُندا تاں علی دا شیعہ ہونے توں تاں بہتر سی۔[۷۶]
مسعودی دا کہنا اے کہ اک دن حجاج نے عبداللہ بن ہانی (حجاج دا قریبی اک بدصورت شخص) توں کہیا کہ تواڈے قبیلے دی کوئی فضیلت نئيں اے۔ تاں ابن ہانی نے اپنے قوم دی فضیلتاں نوں بیان کرنا شروع کيتا تے حجاج ہر گل دے بعد کہندا تھا:«ہاں (یہ اک فضیلت اے )» ایتھے تک کہ جدوں ابن ہانی نے کہیا کہ میری قوم دے تمام افراد نے ابوتراب اُتے لعن تے سب و شتم کيتا اے تے ايسے طرح ابوتراب دے دونے بیٹے حسنین تے انہاں دی ماں (حضرت فاطمہؑ) نوں وی وادھا کيتا تاں اس دے بعد حجاج نے کہیا: "خدا دی قسم ایہ فضیلت اے ! "[۷۷]
بعض دوسرے موارد
[سودھو]مورخین نے حجاج دے بارے وچ بعض تے موارد وی بیان کيتے نيں، جداں؛ پیغمبر اکرمؐ دے منبر تے مدینہ منورہ دی توہین، نماز نوں تاخیر وچ ڈالنا،[۷۸]اموی خلیفہ نوں پیغمبر اکرمؐ، انبیاءؑ تے فرشتےآں توں افضل سمجھنا،[۷۹]اپنی اطاعت نوں اللہ دی اطاعت توں زیادہ واجب سمجھنا۔[۸۰]
حجاج نے بعض دوسرے قابل ذکر کارنامےآں وچ اس دی اصلاحات شامل نيں اس نے آبپاشی دے بعض منصوبےآں نوں عملی جامہ پہنایا۔
نومسلماں اُتے جزیہ
[سودھو]حجاج دا اک ہور کم نومسلماں اُتے جزیہ دا نفاذ اے۔ چونکہ لوک تیزی توں مشرف با اسلام ہوئے رہے سن حجاج نوں ایہ خطرہ لاحق ہويا کہ اس طرح لوک مسلمان ہُندے رہے تاں حکومت کیتی آمدن کم ہوئے جائے گی چنانچہ اس نے نو مسلماں اُتے جزیہ لگیا دتا اس توں مفتوحہ قوماں وچ شدید رد عمل پیدا ہويا۔
حجاج بطور منتظم
[سودھو]حجاج بن یوسف بہت باصلاحیت انسان سی۔ اوہ حکومت دے استحکام دے لئی ہر کم کرنے نوں تیار رہندا۔ اموی حکومت دے استحکام وچ اس دا بہت وڈا حصہ اے۔ اس نے اخلاقی و مذہبی احکام نوں ہمیشہ خلیفہ دی خوشنودی دے لئی قربان کيتا تے حجاز و عراق اُتے مضبوط اموی کنٹرول قائم کر دتا۔ معاشی استحکام دے لئی اس نے معاشی اصلاحات نافذ کيتياں تے غیر مسلماں توں جزیہ وصول کيتا۔ اس دا مزاج فاتحانہ سی اس لئی اس دے عہد وچ فتوحات وی حاصل ہوئیاں۔ لیکن ایہ صرف تصویر دا اک رخ اے دوسرا رخ ایہ کہ اوہ نہایت ظالم تے سفاک انسان سی۔ جا و بے جا تلوار استعمال کردا۔ انسان جان دی حرمت اس دے نزدیک کوئی معنی نہ رکھدی سی۔ حرم دا احترام اس نے بے دریغ اٹھایا۔ حرام مہینےآں دا احترام وی اوہ کم ہی کردا سی۔ عراقیاں تے عجمی مسلماناں توں اس دا سلوک نہایت ظالمانہ سی۔ اوہ سخت متعصب سی تے شمالی عدنانی قبیلے دا سرپرست سی۔ اس نے یمنیاں نوں بلاوجہ ظلم دا نشانہ بنایا تے اس طرح توں اس دے ظلم و جور تے قبائلی تعصب اُتے بنو امیہ دی جڑاں کھوکھلی کر دتیاں۔ تے عوام الناس دے دلاں وچ انہاں دے خلاف نفرت دا بیج بویا گیا جو اموی سلطنت دے لئی تباہ کن ثابت ہويا۔
القصہ حجاج نے اپنی تلوار تے تقریری قوت بنو امیہ دے استحکام دے لئی استعمال کیتی جس توں وقتی طور اُتے اموی حکومت مستحکم ہوئے گئی لیکن اس دی غلط کاریاں نے عوام نوں اموی حکومت توں برگشتہ کر دتا۔
حجاج تے مخالفین
[سودھو]حجاج نے اپنے تے حکومت دے مخالفین پہ بے جا ظلم ڈھائے۔ اس دی محبوب سزا مخالف نوں برہنہ (ننگا) کر کے بغیر چھت دے قید خاناں وچ رکھنا سی۔ اس معاملے وچ اوہ مرد تے عورت دی تمیز وی نئيں رکھدا سی۔ ہور اذیت دے لئی اوہ اک ہی خاندان دے مرد و خواتین نوں اک ہی جگہ برہنہ قید رکھدا۔ اک وقت وچ اس دے برہنہ قیدیاں دی تعداد 50000 پنجاہ ہزار تک پہنچ گئی سی جنہاں وچ 30000 خوادیاں سن۔ انہاں قیدیاں وچ اکثریت حجاج و بنی امیہ دے سیاسی مخالفین دی سی۔
موت دے وقت یقین
ان حالات نوں جانے دے بعد یقیناً اسيں تے ایہ سوچدے ہون گے کہ حجاج بن یوسف جداں انسان کس قدر ظلم کيتا
علما کرام فرماندے نيں جے ظلم دی گل کيتی جائے تاں اکھاں دے سامنے حجاج بن یوسف دا ناں زندہ ہوجاندا اے انہاں تمام گلاں دے سامنے جدوں اسيں ایہ پڑھدے نيں کہ کتنا مضبوط ایمان رہیا حجاج بن یوسف دا جدوں موت دا وقت آیا تاں ماں نے کہیا بیٹا مینوں لگدا اے کہ اللہ تعالیٰ تسيں نوں جہنم وچ ڈال دین گے ایہ سن کر حجاج بن یوسف بہت زور زور توں ہنسنے لگا. ماں نے حجاج دی اس ہنسی نوں دیکھ کے سوچ کہ کئی جہنم دا ناں سن کر پاگل تاں نئيں ہوئے گیا...
تو حجاج بن یوسف نے اپنی والدہ توں کہیا کہ اے حجاج دی ماں روز قیامت جدوں اللہ تسيں توں کہے کہ اے حجاج دی ماں جے ميں تسيں نوں اس گل دا فیصلہ کرنے دا حکم دو کہ تسيں اپنے بیٹے نوں کيتا سزا دینا چاہاں گی
تو ماں نے مسکرا کے کہیا کہ جے مینوں اللہ تعالیٰ اس گل کيتی اجازت دے کہ تسيں اس دے اُتے فیصلہ کراں تاں وچ تسيں نوں جنت وچ داخل کرنے دا فیصلہ دو گی
تب حجاج بن یوسف نے کہیا ماں تاں اک اے اِنّا جانے دے بعد جے تسيں مینوں جنت توں سکدی ہوئے تاں میرا رب ستر ماں توں زیادہ محبت کردا اے
اس توں کوئی چارہ نئيں کہ حجاج بن یوسف ظالم جابر یا با صلاحیت سی یا امیہ خاندان نوں تخفظ دیندا سی یا نومسلماں توں جزیہ اکھٹا کردا سی یا اپنے زیر تسلط لوکاں اُتے ظلم ڈھاندا سی۔ فیر وی بعض لوک اپنی عقیدت دی بنیاد اُتے انہاں حقائق نوں قبول کرنے توں انکار کردے نيں تے دلیل پیش کردے نيں کہ اس وقت اِنّی آبادی نئيں سی تاں 50,000 افراد قیدی کس طرح بنا لئی گئے۔ اس سلسلہ وچ گزارش اے کہ نبی اکرمؐ دے دور وچ 1 لکھ توں زیادہ افراد مسلمان ہوئے چکے سن تے ایہ تعداد حجاز دے اک محدود علاقے توں سی۔ بنو امیہ دے دور وچ جدوں پورا حجاز, یمن, عمان, بحرین, عراق, شام, اردن, ایران, ہندوستان دے بعض علاقے تے اس دے علاوہ بوہت سارے علاقے سلطنت اسلامی وچ شامل ہوئے چکے سن تاں اس سلطنت دی آبادی کئی ملین توں تجادز کرچکی سی۔ ہور ایہ کہ نبی اکرمؐ دے بعد 3 یا 4 نسلاں گزر چکیاں سن۔ اس زمانے دے حساب توں کہ اک شخص کئی کئی شادیاں کردا سی تے ہر بیوی توں 10, 12 بچے پیدا کردا سی, جے گھٹ توں گھٹ ہرنسل وچ آبادی وچ 3 یا 4 گنیابھی وادھا تصور کيتا جائے تاں اک کثیر تعداد مسلماناں دی وجود وچ آندی اے۔
حجاج دا آخری وقت
[سودھو]حجاج بن یوسف دی دردناک موت
[سودھو]حضرت سعید بن جبیر جو دے اک تابعی بزرگ سن اک دن ممبر اُتے بیٹھے ھوۓ ایہ لفظاں ادا کیتے کہ "حجاج اک ظالم شخص ھے"
ادھر جدوں حجاج نوں پتہ چلا کہ آپ میرے بارے وچ ایسا گمان کردے ھاں تاں آپکو دربار وچ بلا لیا تے پُچھیا۔
کیہ تسيں نے میرے بارے وچ ایسی گلاں بولی ھاں؟؟ تاں آپ نے فرمایا ھاں, بالکل تاں اک ظالم شخص ھے۔ ایہ سن کر حجاج دا رنگ غصے توں سرخ ھو گیا تے آپ دے قتل دے احکامات جاری کر دتے۔ جدوں آپ نوں قتل کیلئی دربار توں باہر لے کے جانے لگے تاں آپ مسکرا دیے۔
حجاج نوں ناگوار گزریا اسنے پُچھیا کیوں مسکراندے ھو تاں آپ نے جواب دتا تیری بےوقوفی اُتے تے جو اللہ تینوں ڈھیل دے رھا ھے اس اُتے مسکراندا ھاں۔
حجاج نے فیر حکم دتا کہ اسنوں میرے سامنے زبح کر دو، جدوں خنجر گلے اُتے رکھیا گیا تاں آپ نے اپنا رخ قبلہ دی طرف کيتا تے ایہ جملہ فرمایا:
اے اللہ میرے چہرہ تیری طرف ھے تیری رضا اُتے راضی ھاں ایہ حجاج نہ موت دا مالک ھے نہ زندگی کا۔
جب حجاج نے ایہ سنیا تاں بولااس دا رخ قبلہ دی طرف توں پھیر دو۔ جدوں قبلہ توں رخ پھیریا تاں آپ نے فرمایا: یااللہ رخ جدھر وی ھو تاں ھر جگہ موجود ھے. مشرق مغرب ھر طرف تیری حکمرانی ھے۔ میری دعا ھے کہ میرا قتلاس دا آخری ظلم ھو، میرے بعد اسنوں کسی اُتے مسلط نہ فرمنیا۔
جب آپ دتی بولی توں ایہ جملہ ادا ھوا اسکے نال ھی آپکو قتل کر دتا گیا تے اِنّا خون نکلیا کہ دربار تر ھو گیا۔ اک سمجھدار بندہ بولا کہ اِنّا خون تب نکلدا ھے جدوں کوی خوشی خوشی مسکراندا ھوا اللہ دی رضا اُتے راضی ھو جاندا ھے۔
حجاج بن یوسف دے ناں توں سب واقف نيں، حجاج نوں عبد الملک نے مکہ، مدینہ طائف تے یمن دا نائب مقرر کيتا سی تے اپنے بھائی بشر دی موت دے بعد اسنوں عراق بھیج دتا جتھے توں اوہ کوفہ وچ داخل ہويا، انہاں علاقےآں وچ ویہہ سال تک حجاج دا عمل دخل رہیا اس نے کوفے وچ بیٹھ کر زبردست فتوحات حاصل کيتياں۔
اس دے دور وچ مسلمان مجاہدین، چین تک پہنچ گئے سن، حجاج بن یوسف نے ہی قران پاک اُتے اعراب لگوائے، الله تعالی نے اسنوں وڈی فصاحت و بلاغت تے شجاعت توں نوازیا سی حجاج حافظ قران سی. شراب نوشی تے بدکاری توں بچکيا سی. اوہ جہاد دا دھنی تے فتوحات دا حریص سی. مگراس دتی تمام اچھائیاں پراس دتی اک برائی نے پردہ ڈال دتا سی تے اوہ برائی کیہ سی ؟ "ظلم "
حجاج بہت ظالم سی، اسنے اپنی زندگی وچ اک خاں خوار درندے دا روپ دھار رکھیا سی..اک طرف موسیٰ بن نصیر تے محمد بن قاسم کفار دی گردناں اڑا رہے سن تے دوسری طرف اوہ خود الله دے بندےآں،اولیاں تے علما دے خاں توں ہولی کھیل رہیا سی. حجاج نے اک لکھ ویہہ ہزار انساناں نوں قتل کيتا اے ،اس دے جیل خاناں وچ اک اک دن وچ ايسے ايسے ہزار قیدی اک وقت وچ ہُندے جنہاں وچوں تیس ہزار عوردیاں سن. اس نے جو آخری قتل کیتا اوہ عظیم تابعی تے زاہد و پارسا انسان حضرت سعید بن جبیر رضی الله عنہ دا قتل سی۔
انہاں نوں قتل کرنے دے بعد حجاج اُتے وحشت سوار ہوئے گئی سی، اوہ نفسیاتی مریض بن گیا سی، حجاج جدوں وی سوندا، حضرت سعید بن جبیر اس دے خواب وچ ا کراس دا دامن پھڑ کر کہندے کہ اے دشمن خدا تاں نے مینوں کیوں قتل کيتا، ميں نے تیرا کيتا بگاڑا سی؟ جواب وچ حجاج کہندا کہ مینوں تے سعید نوں کيتا ہوئے گیا اے۔۔؟
اس دے نال حجاج نوں اوہ بیماری لگ گئی زمہریری کہیا جاندا اے ،اس وچ سخت سردی کلیجے توں اٹھیا کر سارے جسم اُتے چھا جاندی سی ،وہ کانپتا سی ،اگ توں بھری انگیٹھیاں اس دے پاس لیائی جادیاں سن تے اس قدر نیڑے رکھ دتی جادیاں سن کہاس دتی کھل جل جاندی سی مگر اسنوں احساس نئيں ہُندا سی، حکیماں نوں دکھانے اُتے انہاں نے دسیا کہ پیٹ وچ سرطان اے ،اک طبیب نے گوشت دا ٹکڑا لیا تے اسنوں دھاگے دے نال بنھ کر حجاج دے حلق وچ اتار دتا۔
تھوڑی دیر بعد دھاگے نوں کھِچیا تاں اس گوشت دے ٹکڑے دے نال بہت عجیب نسل دے کیڑے چمٹے ھوۓ سن تے اِنّی بدبو سی جو پورے اک مربع میل دے فاصلے اُتے پھیل گی۔ درباری اٹھیا کر بھج گۓ حکیم وی بھاگنے لگا، حجاج بولا تاں کدھر جاندا ھے علاج تاں کر۔۔ حکیم بولا تیری بیماری زمینی نئيں آسمانی ھے۔ اللہ توں پناہ منگ حجاج، جدوں مادی تدبیراں توں مایوس ہوئے گیا تاں اس نے حضرت حسن بصری رحمتہ الله علیہ نوں بلوایا تے انسے دعا کيتی درخواست کيتی۔
وہ حجاج دی حالت دیکھ کے رو پئے تے فرمانے لگے ميں نے تینوں منع کيتا سی کہ نیک بندےآں دے نال چھیڑ چھاڑ نہ کرنا، انہاں اُتے ظلم نہ کرنا ،مگر تاں باز نہ آیا …اج حجاج عبرت دا سبب بنیا ہویا سی. اوہ اندر ،باہر توں جل رہیا سی ،وہ اندر توں ٹُٹ پھوٹ چکيا سی. حضرت بن جبیر رضی الله تعالی عنہ دی وفات دے چالیس دن بعد ہی حجاج دی وی موت ہوئے گئی سی۔
جب دیکھیا کہ بچنے دا امکان نئيں تاں قریبی عزیزاں نوں بلايا جو وڈی کراہت دے نال حجاج دے پاس آۓ۔ اوہ بولا وچ مر جااں تاں جنازہ رات نوں پڑھانا تے صبح ھو تاں میری قبر دا نشان وی مٹا دینا کیوں کہ لوک مینوں مرنے دے بعد قبر وچ وی نہی چھڈن گے۔ اگلے دن حجاج دا پیٹ پھٹ گیا اوراس دی موت واقع ھوئی۔
وفات
[سودھو]سعید بن جیبر دی بد دعا
[سودھو]بعض نے سعید بن جبیر دی بد دعا نوں حجاج دی موت دا سبب قرار دتا اے۔ سعید انہاں لوکاں وچوں اک سی جو حجاج دے ہتھوں ماریا گیا، اس نے مرنے توں پہلے دعا کيتی: «اللّہمّ لا تسلّطہ علی احد...؛ خدایا اس ظالم نوں میرے بعد کسی اُتے مسلط نہ کر۔»[۸۱]کہیا گیا اے کہ سعید دی موت دے بعد 40 دن توں زیادہ حجاج زندہ نئيں رہیا۔[۸۲]جب تک زندہ سی تاں ہمیشہ خواب وچ سعید نوں دیکھدا سی، تے اوہ حجاج دا گریباں پھڑ کر کہندا سی اے اللہ دے دشمن، مینوں کیوں قتل کیا؟ ایداں دے وچ حجاج دی نیند اڑ جاندی سی تے کہندا سی: مالی و لسعید، مالی و لسعید؛ میرا سعید توں کيتا کم![۸۳]
وفات
[سودھو]حجاج 95ھ دے رمضان یا شوال دے مہینے وچ مر گیا۔[۸۴]اس نے اپنے جانشین یزید بن ابیمسلم نوں وصیت کيتی کہ اسنوں مخفی طور اُتے دفن کيتا جائے تے اس دی قبر اُتے پانی چھڑک کر قبر دے آثار نوں ختم کيتا جائے تاکہ کسی نوں قبر دا علم نہ ہوئے تے نبش قبر نہ کر سکن۔[۸۵]
خاندان
[سودھو]سلیمان بن عبدالملک دی خلافت دے دوران حجاج دے خاندان اُتے وڈا دباؤ آیا، مال ضبط ہوگیا تے اموی خلیفہ دے حکم توں منبراں توں حجاج اُتے لعن تے نفرین کيتا گیا۔[۸۶]اور عمر بن عبدالعزیز دی خلافت دے دوران حجاج دا خاندان تے رشتہ دار یمن دی طرف جلا وطن کيتے گئے۔[۸۷]
حوالے
[سودھو]- ↑ صدقی عمد، ۱۹٧۲، ص ۸۳
- ↑ ر.ک: خلیفہ بن خیاط، ص ۱۲۵؛ ابو زرعہ دمشقی، ج ۲، ص ٧۰۰؛ ابن عساکر، ج ۱۲، ص ۱۱۵، ۱۹٧، قس ص ۱۹۸
- ↑ طبری، ج ۵، ص ۱٧۲
- ↑ ابن حجر عسقلانی، ج ۲، ص ۱۸٦
- ↑ مراجعہ کرن: جاحظ، ۱۹۴۸، ج۱، ص ۳۲۴
- ↑ ابنخلدون، ج۱، ص۴۰
- ↑ ابن قتیبہ، ۱۹٦۰، ص ۳۹۵ـ ۳۹٦
- ↑ بلاذری، ۱۹۹٦ـ ۲۰۰۰، ہمانجا
- ↑ مراجعہ کرن: ابن عبدربہ، ۱۹۹۰، ج۵، ص ۳۱
- ↑ ابننباتہ، ۱۹٦۴، ص۱٧۰
- ↑ صدقی عمد، ۱۹٧۲، ص ۹۱
- ↑ ابنعساکر، ۲۰۰۱، ج ۱۲، ص ۱۱۳
- ↑ ابنقتیبہ، ۱۹٦۰، ص ۴٧۵
- ↑ صدقی عمد، ۱۹٧۲، ص ۱۰٧
- ↑ صدقی عمد، ۱۹٧۲، ص۹۳ - ۹٧
- ↑ جہشیاری، ۱۹۳۸، ص۲۴
- ↑ جاحظ، ۱۹۴۸، ج۱، ص ۳۸٦
- ↑ جاحظ، ۱۹۴۸، ج۱، ص ۳۴٦
- ↑ ابن عبدربہ، ۱۹۹۰، ج۵، ص ۴۲ و ۴۳
- ↑ جہشیاری، ۱۹۳۸، ص ۲٦
- ↑ ابنعساکر، ۲۰۰۱، ج ۱۲، ص ۱٦٧
- ↑ طبری، ۱۹٧۱، ج ۵، ص۵۳۰ - ۵۴۰
- ↑ صدقی عمد، ۱۹٧۲، ص ۱۰۲
- ↑ طبری، ۱۹٧۱، ج۵، ص ٦۱۱ـ ٦۱۲
- ↑ ابن قتیبہ، ۱۹٦۰، ص ۳۵۴ - ۳۹٦
- ↑ ابنعبدربّہ، ۱۹۹۰، ج۵، ص۱۴
- ↑ ابن نباتہ، ۱۹٦۴، ص ۱٧۳
- ↑ مسعودی، ۲۰۰۵، ج۳، ص ۹۰ - ۹۴
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج٦، ص ۲۰۴ و ۲۱۲ و ۲۴۲
- ↑ یعقوبی، ۲۰۱۰، ج۲، ص ۱۸۵
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص۲۲۰
- ↑ طبری، ۱۹٧۱، ج٦، ص۱٧۴ـ۱٧۵
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج٦، ص ۲۲۰
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص۲۲۰ـ۲۲۴
- ↑ مسعودی، ۲۰۰۵، ج۳، ص ۹۸
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص ۲۴۰
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص۲۴۰
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص ۲۴۱
- ↑ طبری، ۱۹٧۱، ج٦، ص ۲۰۲ - ۲۰۹
- ↑ جاحظ، ۱۹۴۸، ج ۲، ص۳۰٧ـ ۳۱۰
- ↑ طبری، ۱۹٧۱، ج٦، ص۲۱۰
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص ۳۹٧ـ۴۰۵
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص ۴۱۴ـ۴۱۵
- ↑ رجوع کنید بہ ابنقتیبہ، ۱۹٦۰، ص ۴۱۱
- ↑ ابنقتیبہ، ۱۹٦۰، ص۴۱۱
- ↑ طبری، ۱۹٧۱، ج ٦، ص ۲۸۴ـ۲۹۸
- ↑ صدقی عمد، ۱۹٧۲، ص ۲۵۹
- ↑ طبری، ۱۹٧۲، ج ٦، ص ۳۲۲ـ۳۲۴
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص ۴۳۱، ۴۳٦
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج٦، ص۴۵۲ـ ۴٦۰، ۴۸۰
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص ۴۲۵ـ۴٧۲، ۴۸۰
- ↑ حافظ ابن حجر عسقلانی، رہتل الرہتل، جلد ہفتم،226
- ↑ طبری، ج ٦، ص ۴۲۴ـ۴۴۵؛ ابننباتہ، ص ۱۸۸ـ۱۹۱
- ↑ ابنقتیبہ، ۱۹۸۵، ج ۱، جزء۱، ص ۳۳۲؛ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۸۸ـ۲۸۹
- ↑ ازرقی، ۱۹۸۳، ج ۲، ص ۲۲۴، ۲۸۱ـ۲۸۲
- ↑ بلاذری، ۱۹۹۲، ص۲۹۰
- ↑ بلاذری، ۱۹۹۲، ص ۲۹۰
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص ۴۸۱ و ۵۰٧ و ٦۱۳
- ↑ ابنقتیبہ، ۱۹٦۰، ص ۳۵٧
- ↑ ابنکثیر، ۱۹۸۸، ج۹، ص ۱۲۴
- ↑ ابنعساکر، ۲۰۰۱، ج ۱۲، ص ۱۱٦
- ↑ ابنکثیر، ۱۹۸۸، ج ۲، ص ۲۸۲
- ↑ جاحظ، ۱۹۴۸، ج ۲، ص ۳۰۳
- ↑ بلاذری، ۱۹۹۲، ص ۳۸۳
- ↑ ابن کثیر، ۱۹۸۸، ج۹، ص ۲۹۲
- ↑ ابن کثیر، ۱۹۸۸، ج۹، ص ۳۴
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص ۳۲۲
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص ۳۰۳
- ↑ ابن قتیبہ، ۱۹۲۵، ج۲، ص ۴۹
- ↑ مبرّد، ج ۲، ص ۱۱۱
- ↑ مغنیہ، ۲۰۰۰، ص ۹۴
- ↑ مسعودی، ۲۰۰۵، ج۳، ص ۱۰٦
- ↑ طبری، ۱۹٧۱، ج٦، ص ۳۸۱و۳۸۲
- ↑ مسعودی، ۲۰۰۵، ج ۳، ص ۳۴۱
- ↑ مغنیہ، ۲۰۰۰، ص ۹۴ - ۹٦
- ↑ ابن ابی الحدید، ۲۰۰٧، ج۱۱، ص ۲۹
- ↑ مسعودی، ۲۰۰۵، ج۳، ص ۱۲۰
- ↑ جاحظ، ۱۹۴۸، ج۲، ص۲۹۸
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ٦، ص ۴۸۱ و ۵۰٧ و ٦۱۳
- ↑ جاحظ، ۱۹٦۹، ج۳، ص ۱۵ـ ۱٦
- ↑ ابن کثیر، ۱۹۸۸، ج۹، ص ۱۱٦
- ↑ ابن کثیر، ۱۹۸۸، ج۹، ص ۱۱٦
- ↑ ابن کثیر، ۱۹۸۸، ج۹، ص ۱۱۵
- ↑ ابنقتیبہ، ۱۹٦۰، ص ۳۹۵
- ↑ بلاذری، ۲۰۰۰، ج ۱۲، ص ۳۵۳
- ↑ جاحظ، ۱۹۴۸، ج ۱، ص ۳۹٧
- ↑ ابن عساکر، ۲۰۰۱، ج۱۲، ص۱۸٧
مآخذ
[سودھو]- نہج البلاغۃ، قم:دار الثقلین.
- ابن أبی الحدید (۲۰۰٧) شرح نہج البلاغۃ، ج۱۱، بیروت: الأمیرۃ.
- ابن خلدون، عبد الرحمن (۲۰۰۱م) مقدمۃ ابن خلدون، بیروت:دار الفکر.
- ابن عبد ربہ (۱۹۹۰) العقد الفرید، ج۵، بیروت: مطبعۃ علی شیری.
- ابن عساکر (۲۰۰۱) تریخ مدینۃ دمشق، ج۱۲، بیروت: مطبعۃ علی شیری.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (۱۹۸۸) البدایۃ والنہایۃ، ج۹، بیروت:دار إحیاء التراث العربی.
- ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۴۱۴ہـ) لسان العرب، ج۲، بیروت:دار صادر.
- ابن نباتۃ، (۱۹٦۴) سرح العیون فی شرح رسالۃ ابن زیدون، القاہرۃ: مطبعۃ محمد أبو الفضل.
- الأزرقی، محمد بن عبد اللہ (۱۹۸۳) أخبار مکۃ وما جاء فیہا من الآثار، ج۲، بیروت: رشدی صالح.
- بلاذری، أحمد بن یحیی (۱۹۹۲) فتوح البلدان، فرانکفورت: دخویہ.
- بلاذری، أحمد بن یحیی (۲۰۰۰) أنساب الشرف، ج٦، دمشق: محمود فردوس العظم.
- جاحظ، عمرو بن عمر (۱۹۴۸) البیان والتبیین، ج۲، بیروت: مطبعۃ عبد السلام.
- جاحظ، عمرو بن عمر (۱۹٦۹) الحیوان، ج۳، القاہرۃ: مطبعۃ عبد السلام.
- جہشیاری، محمد بن عبدوس (۱۹۳۸) الوزراء والکتاب، القاہرۃ: مطبعۃ عبد اللہ اسماعیل الصاوی.
- دمشقی، أبو زرعۃ (د.ت) تریخ أبی زرعۃ الدمشقی، ج۲، دمشق: مطبعۃ شکر اللہ قوجانی.
- دینوری، إبن قتیبۃ (۱۹۲۵) عیون الأخبار، ج۲، القاہرۃ:دار الکتب المصریۃ.
- دینوری، ابن قتیبۃ (۱۹٦۰) المعارف، القاہرۃ: ثروت عکاشۃ.
- طبری، محمد بن جریر (۱۹٧۱) تریخ الطبری، ج۵، مصر:دار المعارف.
- عسقلانی، ابن حجر (۱۹۹۵) رہتل الرہتل، بیروت: صدقی جمیل العطار.
- عمد، إحسان صدقی (۱۹٧۲) الحجاج بن یوسف الثقفی، بیروت: د.ن.
- مبرد، محمد بن یزید (د.ت.) الکامل، ج۲، القاہرۃ: مطبعۃ محمد أبو فاضل إبراہیم.
- مسعودی، ابی الحسن (۲۰۰۵) مروج الذہب، ج۳، بیروت: المکتبۃ العصریۃ.
- مغنیۃ، محمد جواد (۲۰۰۰) الشیعۃ والحاکمون، بیروت:دار الجواد.
- یعقوبی، أحمد (۲۰۱۰) تریخ الیعقوبی، ج۲، بیروت: شرکۃ الأعلمی للمطبوعات.
باہرلے جوڑ
[سودھو]- مقالے دا مآخذ: دانشنامہ جہان اسلام
|
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ عربی بولی دا متن شامل اے
- 661 دے جم
- 1 جون دے جم
- 714 دیاں موتاں
- 1 جون دیاں موتاں
- صفحات مع خاصیت P108
- صفحات مع خاصیت P109
- بنو امیہ دے کارندے
- 41ھ دے جم
- اٹھويں صدی دی عرب شخصیتاں
- الف لیلہ و لیلہ دے افسانوی کردار
- اموی جوامع
- اموی شخصیتاں
- اموی گورنر
- بانی شہر
- بنو ثقیف
- تابعین
- چچ نامہ
- دوسرے فتنے دیاں شخصیتاں
- ستويں صدی دی عرب شخصیتاں
- عراق دے اموی گورنر
- عرب جرنیل
- مدینہ دے اموی گورنر
- شخصیتاں
- تریخی شخصیتاں
- مشہور لوک
- تریخ
- ایشیا دی تریخ
- تریخ اسلام
- عرب
- عراق
- عراقی شخصیتاں