حُذَیْفَۃ بن یَمان

حُذَیْفَۃ بن یَمان
(عربی وچ: حذيفة بن اليمان بن جابر)
معلومات شخصیت
جم	6ویں صدی  مدینہ منورہ
وفات	سنہ 656 (55–56 سال)  مدائن
والد	حسیل بن جابر
عملی زندگی
پیشہ	عسکری قائد
پیشہ ورانہ زبان	عربی

حُذَیْفَۃ بن یَمان
(عربی وچ: حذيفة بن اليمان بن جابر)
جم	6ویں صدی  مدینہ منورہ
وفات	سنہ 656 (55–56 سال)  مدائن
والد	حسیل بن جابر
عملی زندگی
پیشہ	عسکری قائد
پیشہ ورانہ زبان	عربی

حُذَیفۃ بن یمان، رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صاحب اسرار صحابی تے سب تو‏ں پہلے اسلام لیانے والےآں وچو‏ں سن ۔ صدر اسلام دیاں بہت ساریاں جنگاں وچ انہاں نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ساتھ دتا۔ اوہ امیر المومنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم دے خاص اصحاب تے پیروکاراں وچو‏ں سن ۔ بعض روایات وچ انہاں نو‏ں امیر المومنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم دے اصحاب دے ارکان اربعہ وچو‏ں قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

حذیفہ تو‏ں امیر المومنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم تے اہل بیت(ع) دی شان وچ مختلف روایات نقل ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں نے خلفا دے دور وچ فتوحات منجملہ جنگ نہاوند وچ شرکت کيتی۔

حذیفہ بن الیمان دی کنیت عبد اللہ اے، آپ دی والد دا نام جبل اے، لقب یمان آپ نے 36ھ وچ مدائن وچ وفات پائی۔ عثمان غنی دی شہادت دے چالیس دن بعد بار بار عمرفاروق پُچھیا کردے سن، اے حذیفہ! تسیں مینو‏‏ں تاں منافقاں وچو‏ں نئيں پاندے ہو؟ میرے اندر کوئی نفاق تو نئيں؟ فرمایا ہرگز نئيں، مگر تواڈے دسترخوان اُتے چند کھانے ہُندے نيں۔ تحقیق کیتی تو اک انڈے دی زردی سفیدی الگ الگ پکائی گئی سی۔

کاتب رسول

دربارِ رسالت وچ کتابت دا شرف حاصل کیتا، ابن مسکویہ، ابن سیدالناس عراقی تے انصاری وغیرہ نے اوہدی صراحت فرمائی ا‏‏ے۔

حسب و نسب

ابوعبداللہ حُذَیفۃ بن حِسْل یا حُسَیل ملقب بہ یمان یمن دے قبیلہ عَبْس تو‏ں انہاں دا تعلق ا‏‏ے۔

یمان ظہور اسلام تو‏ں پہلے مدینہ چلے گئے تے قبیلہ اوس دے عبدالاشہل نامی طائفہ دے نال ہم‌ پیمان ہو گئے تے رباب بنت کعب نال شادی کيتی۔

رباب تو‏ں انہاں دے حذیفہ دے علاوہ تن تے بیٹے سعد، صفوان تے مُدْلج تے لیلی، سلمہ تے فاطمہ نامی بیٹیاں ہوئیاں۔

خاندانی حالات

آپ رضی اللہ عنہ دے والد گرامی حضرت یمان مکی سن تے قبیلہ بنی عیس تو‏ں تعلق رکھدے سن، جدو‏ں آفتاب اسلام جزیرہ نمائے عرب اُتے ضوفگن ہويا تو یمان بنوعبس دے دس افراد اُتے مشتمل اس وفد دے اک رُکن سن، جس نے بارگاہِ نبوت وچ باریاب ہو ک‏ے اپنے اسلام دا اظہار کیتا سی، ایہ واقعہ ہجرت نبوی تو‏ں پہلے دا اے، اسی طرح حذیفہ اپنی اصل دے اعتبار تو‏ں مکی تے پیدائش وپرورش دے لحاظ تو‏ں مدنی سن، انہاں دی پرورش اک مسلم گھرانے وچ ایسے والدین دی آغوش وچ ہوئی سی جو ابتدا ہی وچ اسلام دے ٹھنڈے تے خوش گوار سائے وچ آگئے سن اسی طرح حذیفہ آںحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے دیدار تو‏ں مشرف ہونے تو‏ں قبل ہی دائرہ اسلام وچ داخل ہو چدے سن ۔ رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی ملاقات دے بے حد مشتاق سن، اسلام لانے دے بعد تو‏ں اوہ حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے حالات وواقعات تے اوصاف دے متعلق لوگاں تو‏ں برابر پوچھدے رہے تے انہاں دے دل وچ آتش شوقِ دید تے زیارت ہمیشہ بھڑکی رہندی سی، آخر کار سمندر شوق اُتے سوار اوہ رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی ملاقات دے لئی مدینہ جا پہنچے تے بارگاہ نبوت وچ حاضر ہُندے ہی دریافت کیتا۔

”اللہ دے رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم! وچ مہاجر ہاں یا انصاری!“

تم چاہو تو مہاجرین وچ شامل ہو جاؤ او رجے چاہو تو انصار وچ شامل ہو جاؤ، تواناں اختیار اے دونے وچو‏ں جو وی پسند ہو اپنالو“ رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا:

”یا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم! وچ انصاری ہوں“۔ حذیفہ بن یمان نے فیصلہ کُن لہجے وچ کہیا، جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ہجرت کردے مدینہ پہنچے تو حذیفہ نے حضورپاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی محبت اختیار کر لی، اوہ سائے دی طرح رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال لگے رہندے سن، جنگ اُحد وچ حذیفہ تے انہاں دے والد یمان دونے شریک سن، اُتے اختتام جنگ وچ یمان جام شہادت نوش فرما گئے، وقت تیزی تو‏ں گزر رہیا سی، حذیفہ رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال ہی رہنے گے۔

صلاحیتاں

رسول کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا طریقہ ایہ سی کہ اوہ صحابہ کرام رضوان اللہ تعالیٰ علیہم اجمعین دی صلاحیتاں نو‏‏ں بھانپ کر انہاں دے اندر پوشیدہ تے مخفی صلاحیتاں تو‏ں انہاں دے حسب استعداد کم لیا کردے سن رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے جدو‏ں اس پہلو تو‏ں حذیفہ نو‏‏ں جانچا تو انہاں دے اندر تن اعلیٰ ترین تے غیر معمولی خوبیاں دا انکشاف ہويا، اک تو غیر معمولی ذہانت، جس تو‏ں کم لے ک‏ے اوہ مشکل تو‏ں مشکل مسائل نو‏‏ں بہ آسانی حل کر لیا کردے۔ دوسری زود فہمی او رحاضر دماغی، جس دے ذریعے اوہ بہت جلد معاملے دی تہ تک پہنچ جاندے تے تیسری چیز سی راز داری، جس اُتے اوہ سختی تو‏ں کاربند سن ۔

اوداں تاں رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مختلف مواقع اُتے بہت ساریاں اہ‏م تے نازک ذمہ داریاں دی ادائیگی وچ حذیفہ دا تعاون حاصل کردے رہندے سن، لیکن سب تو‏ں مشکل تے خطرناک ذمہ داری، جس وچ انہاں دی ذہانت، زود فہمی تے راز داری دا زبردست امتحان سی، اس وقت انہاں دے حوالے کيتی گئی سی جدو‏ں غزوہ خندق دے موقع اُتے دشمن نے ہر طرف تو‏ں مسلماناں دا محاصرہ کر رکھیا سی او رمحاصرے دے طول پھڑ جانے دی وجہ تو‏ں مسلماناں دی پریشانیاں اپنی انتہاکو پہنچ گئی سن، ایتھ‏ے تک کہ اکھاں پتھر ا گئياں تے کلیجے منھ نو‏‏ں آنے لگے، مسلماناں دی تو ایہ حالت سی۔ لیکن قریش او ران دے حلیف مشرک قبائل دی حالت وی اس سخت گھڑی وچ مسلماناں تو‏ں بہتر نئيں سی، انہاں دے قدم ڈگمگا گئے، خدائے تعالی نے انہاں دے اوپر تیز آندھی دا عذاب مسلط کر دتا سی، جس تو‏ں انہاں دے خیمے اُلٹ گئے، دیگاں اُوندھی ہو گئياں تے انہاں دے چولہے بجھ گئے، ہويا دے تیز جھکڑاں نے انہاں دے چہراں اُتے کنکریاں دی بوچھاڑ کر دتی او ران دی اکھاں تے ناک نو‏‏ں گردوغبار تو‏ں بھر دتا۔

جنگ دے انہاں نازک تے فیصلہ کُن لمحات وچ جو فریق گھبرا کر صبروثبات دا دامن ہتھو‏ں تو‏ں چھڈ دیندا اے، اوہ خائب وخاسر تے ناکم ونا مراد رہندا اے تے اوہ فریق جو ضبط ووتحمل تو‏ں کم لیندا اے تے فریق مخالف دے راہ فرار اختیار کرنے دے بعد تک محاذ اُتے ڈٹا رہندا اے، فتح مند او رکامران ہُندا اے تے ایسے لمحات وچ جو جنگ دے انجام اُتے تو فیصلہ کن طور اُتے اثر انداز ہُندے نيں، برتری اسی فریق نو‏‏ں حاصل ہُندی اے جو فریق ثانی دے حالات تو‏ں مکمل طور اُتے آگاہی حاصل کردے اپنے مؤقف دا تعین کردا تے جنگ نو‏‏ں ترتیب دیندا اے، اس لیے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں حضرت حذیفہ دی صلاحیتاں تے انہاں دے تجربات تو‏ں کم لینے دی ضرورت محسوس ہوئی تے رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے طے کیتا کہ کوئی آخری تے فیصلہ کن قدم اٹھانے تو‏ں پہلے انہاں نو‏‏ں رات دی تاریکی وچ دشمن دے کیمپ وچ بھیج کر دشمن دے حالات نوٹ کیتے جان تاکہ حالات تو‏ں آگاہی ہو جائے۔ تن تنہا دشمن دے کیمپ جانا موت دے منھ وچ جانے دے مترادف سی، لیکن جذبہ اطاعت وفرماں برداری دی رہ نمائی وچ حضرت حذیفہ نے اس مہم نو‏‏ں کس طرح سر انجام دتا اسنو‏ں انہاں نے خود اپنے الفاظ وچ ایويں بیان کیتا:

”اس رات اسيں لوگ صفاں باندھے محاذ اُتے ڈٹے ہوئے سن، ابوسفیان ( جو حالے تک مسلما‏ن نئيں ہوئے سن ) او ران دے ساتھی مشرکین اسيں تو‏ں بالائی جانب صف آرا سن تے بنو قریظہ دے یہودی اسيں تو‏ں نشیب دی طرف سن ۔ اوہ رات، ظلمت، ٹھنڈک تے ہواواں کیشدت دے لحاظ تو‏ں محاصرے دی شدید ترین رات سی، ہوائاں اس طرح گرج رہی سن جداں اوہ کاناں دے پردے پھاڑ ڈالاں گی تے تاریکی دا ایہ عالم سی کہ سانو‏ں اپنے ہتھ نئيں دکھادی دیندے سن، ایسی سخت گھڑی وچ منافقین رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں اپنے اپنے گھر لوٹ جانے دی اجازت مانگنے لگے۔ اوہ کہندے کہ ” ساڈے مکانات دشمن دے سامنے کھلے پڑے ہیں“۔ حالاں کہ دراصل اوہ کھلے ہوئے نہ سن ۔ تو منافقین وچو‏ں جو وی رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں جانے دی اجازت منگدا، رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اسنو‏ں اجازت مرحمت فرما دیندے، ایتھ‏ے تک کہ محاذ اُتے صرف تقریباً تن سو آدمی رہ گئے، اس وقت نبی کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اپنی جگہ تو‏ں اُٹھ کھڑے ہوئے تے اک اک کردے اسيں وچو‏ں ہر شخص دے پاس تشریف لائے۔

رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم میری طرف وی آئے، اس وقت ٹھنڈک تو‏ں بچاؤ دے لیے میرے پاس اپنی اہلیہ دی اک ہلکی سی چادر سی، جو میرے گھٹناں تک وی نئيں پہنچدی سی، حضور اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم میرے قریب آئے، وچ زمین اُتے گھٹناں دے بل بیٹھا ہويا سی، رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے پُچھیا ”کون اے ؟“ ”حذیفہ“ ميں نے جواب دتا۔

”حذیفہ؟“ میں فاقے تے سردی دی شدت دے مارے زمین دی طرف سمٹ گیا تے بولیا”ہاں اے اللہ دے رسول! میں حذیفہ ہاں، حذیفہ بن یمان“۔ رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم میرے ہور قریب آگئے تے سرگوشی دے انداز وچ فرمایا:” تساں چپکے تو‏ں دشمن دے کیمپ وچ جاؤ تے اس دے حالات معلوم کردے مینو‏ں آگاہ کرو۔“ حکم سن کر انتہائی خوف تے سخت ٹھنڈک دے باوجود ميں نے موت دی وادی دی طرف قدم اُٹھا دتے تے آپ دی زبان مبارک تو‏ں میرے لئی دعا دے الفاظ نکلے۔

”اللھم احفظہ من بین یدیہ، ومن خلفہ، وعن یمینہ، وعن شمالہ، وعن فوقہ وتحتہ“․

”خدایا اوہدی حفاظت فرما، اس دے سامنے تو‏ں، اس دے پِچھے تو‏ں، اس دے سجے تو‏ں، اس دے کبھے تو‏ں، اس دے اوپر تو‏ں او راس دے نیچے تو‏ں ۔“ رسول اللہ صلی اللہ وآلہ علیہ وسلم دی دعا دے ایہ الفاظ حالے ختم وی نئيں ہونے پائے سن کہ اللہ تعالیٰ نے میرے دل تو‏ں خوف تے میرے جسم تو‏ں ٹھنڈک دے اثرات نو‏‏ں زائل کر دتا، جدو‏ں وچ جانے دے لیے مڑا تو رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مینو‏ں پکاریا او رفرمایا” حذیفہ! دیکھو انہاں دے کیمپ وچ پہنچ کر کوئی اقدام مت کرنا۔“ ميں نے کہیا بہت اچھا او رخاموشی دے نال تاریکی دے پردے وچ چلدا ہويا مشرکین دے لشکر وچ پہنچ گیا او ران دے درمیان وچ اس طرح مکمل مل گیا گویا انہی دا وچ اک فرد ہاں، میرے پہنچنے دے کچھ ہی دیر بعد ابو سفیان انہاں دے درمیان وچ تقریر کرنے دے لیے کھڑا ہويا۔ اس نے کہیا ” قریش دے لوگو! میں تساں تو‏ں اک گل کہنا چاہندا ہاں، مگر مینو‏ں اس گل دا اندیشہ اے کہ کدرے ایہ گل محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تک نہ پہنچ جائے۔ اس لیے تساں وچو‏ں ہر شخص اپنے بغل والے نو‏‏ں اچھی طرح تو‏ں دیکھ لے۔“

حذیفہ فرماندے نيں کہ ميں نے اپنے پہلو وچ بیٹھے آدمی دا ہتھ پھڑیا او راس تو‏ں پُچھیا کہ ”تم کون ہو؟“ اس نے کہیا فلاں بن فلاں تے پھر ابوسفیان نے تقریر دا سلسلہ آگے ودھایا۔”قریش دے لوگو! ہن تواڈے لیے ہور ایتھ‏ے ٹھہرنے دی کوئی گنجائش نئيں رہ گئی، تساں دیکھ ہی رہے ہو کہ ساڈے جانور ہلاک ہو رہے نيں، بنو قریظہ دے یہودی اسيں تو‏ں کنارہ کش ہو چدے نيں تے تندوتیز ہواواں دے ہتھو‏ں جنہاں اُتے یشانیاں تے مصیبتاں کاسامنا سانو‏ں کرنا پڑ رہیا اے، انہاں دا وی مشاہدہ تساں کر رہے ہوئے۔ اس لیے ہن بہتر ایہی اے کہ سب ایتھ‏ے تو‏ں کُوچ کر چلو۔ وچ خود وی واپس جا رہیا ہوں“۔ ایہ کہہ کر اوہ اپنے اُونٹ دے پاس آیا، اس دے گھٹنے تو‏ں بندھی ہوئی رسی کھولی تے اس اُتے سوار ہو گیا پھر اسنو‏ں اک کوڑا رسید کر دتا، اُونٹ اُچھل کر کھڑا ہو گیا او راپنے سوا ر نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہو گیا۔

جے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے واپسی تو‏ں پہلے مینو‏ں کسی اقدام تو‏ں روک نہ دتا ہُندا تو اس وقت تیرمارکر ابو سفیان نو‏‏ں قتل کر ڈالنا میرے لیے بہت آسان سی ۔ اس دے بعد جدو‏ں وچ نبی کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے پاس آیا، خدمت وچ حاضر ہويا تو دیکھیا کہ رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ازواج مطہرات وچو‏ں کسی دی چادر اوڑھے نماز وچ مشغول سن ۔ رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے مینو‏ں دیکھیا تو اپنے قریب بلیایا، وچ جاکر رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے قدماں وچ بیٹھ گیا تے رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اپنی چادر دا اک کنارہ مجھ اُتے ڈال دتا، ميں نے دشمن دے کیمپ دی پوری رپورٹ خدمت اقدس وچ پیش کر دتی، جسنو‏ں سن کر رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم بہت خوش ہوئے، اس اُتے اللہ دی تعریف دی تے اس دا شکرادا کیتا۔“

راز دارِ رسول

مدینے وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے مسلماناں دے سامنے سب تو‏ں مشکل او ران دے لیے سب تو‏ں زیادہ پریشان کن مسئلہ ایہ سی کہ یہودیاں او ران دے اسيں خیال وہم مشرب مشرکین وچ منافقین دا اک گروہ موجود سی، جو اپنی گھناؤنی سازشاں او رمکروہ ریشہ دوانیاں دے ذریعہ نبی کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے مسلماناں دی راہ وچ طرح طرح دی مشکلات کھڑی کردا رہتاسی، اس لیے رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے حضرت حذیفہ نو‏‏ں انہاں تمام منافقاں دے ناماں تو‏ں آگاہ کر دتا سی تے ایہ اک راز سی جس تو‏ں حضرت حذیفہ دے سوا کسی دوسرے نو‏‏ں مطلع نئيں کیتا گیا سی تے ایہ خدمت انہاں دے سپرد دی سی کہ اوہ انہاں منافقین دی سرگرمیاں او ران دی حرکات وسکنات اُتے برابر نظر رکھن او ران دی طرف تو‏ں پیش آنے والے خطرات دا سدباب تے تدارک کرن۔ اسی وجہ تو‏ں حضرت حذیفہ ”راز داررسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم “دے لقب تو‏ں مشہور ہو گئے۔ حذیفہ بن یمان زندگی بھر منافقین تو‏ں متعلق رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے رازاں دے امین رہ‏‏ے۔ خلفائے راشدین منافقاں دے متعلق ہمیشہ انہاں دی طرف رجوع کردے رہ‏ے، عمر بن خطاب دا تو ایہ حال سی کہ جدو‏ں وی کسی مسلما‏ن دا انتقال ہُندا تو اوہ لوگاں تو‏ں دریافت فرماندے کہ حذیفہ اوہدی نماز جنازہ وچ شریک نيں؟ جے جواب اثبات وچ ہُندا تو اوہ وی شریک جنازہ ہو جاندے، بصورت ہور انہاں نو‏ں اس دے مومن مخلص ہونے وچ شک ہو جاندا تے نماز جنازہ نہ پڑھدے۔

اللہ جل شانہ نے تمام صحابہ نو‏‏ں انفرادی خصوصیات وبے شمار صلاحیتاں تو‏ں نوازیا سی، اج ساڈی زندگیاں وچ بے چینی دی وڈی وجہ ایہی اے کہ اسيں نے انہاں ہستیاں دے حالات وواقعات نو‏‏ں نئيں پڑھا، جو ہمہ وقت رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے قول وفعل نو‏‏ں اسيں تک پہنچانے والے نيں،

حذیفہ بن الیمان آرمینیا دے محاذ اُتے جہاد وچ مصروف سن ۔ اوتھ‏ے انہاں نے دیکھیا کہ لوگاں وچ قرآن کریم دی قراء تاں وچ اختلاف ہو رہیا ا‏‏ے۔ چنانچہ مدینہ طیبہ واپس آندے ہی انہاں نے سب تو‏ں پہلا کم ایہ کیتا کہ اوہ امیرالمؤمنین حضرت عثمانؓ دے پاس آئے تے خدمت وچ حاضر ہوکے پوری صورت حال تو‏ں آگاہ کیتا۔ انہاں نے خلیفہ تو‏ں کہیا کہ قبل اس دے کہ ایہ امت کتاب اللہ دے بارے وچ یہود و نصاریٰ دی طرح اختلاف دا شکار ہوجائے آپ اس اختلاف دا علاج فرما لاں۔ انہاں نے ہور کہیا کہ وچ آرمینیا دے محاذ اُتے جہاد وچ مصروف سی کہ ميں نے دیکھیا کہ شام دے رہنے والے لوگ اُبی بن کعبؓ دی قرأت وچ پڑھدے نيں جواہل عراق نے نئيں سنی سی۔ اس بنا اُتے اوہ اک دوسرے نو‏‏ں کافر قرار دے رہے نيں اس سلسلے وچ علامہ بدر الدین عینی لکھدے نيں:

إن حذیفة قدم من غزوة فلم یدخل في بیتہ حتی أتی عثمان رضی اللہ عنہ فقال یا أمیرالمؤمنین أدرک الناس قال وما ذاك قال غزوت أرمینیة فإذا أھل الشام یقرءون بقراءة أبي ابن کعب رضی اللہ عنہ فیأتون بمالم یسمع أھل العراق وإذا أھل العراق یقرءون بقراءة عبد اللہ ابن مسعود فیأتون بمالم یسمعہ أھل الشان فیکفر بعضھم بعضاً

حذیفہ دی اک غزوہ تو‏ں واپسی ہوئی تو واپسی اُتے اوہ اپنے گھر وچ داخل نئيں ہوئے تاآنکہ حضرت عثمانؓ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کیتا اے امیرالمؤمنین! لوگاں دی خبر لیجئے۔ انہاں نے پُچھیا کیتا گل اے ؟ کہیا میں لڑائی دے سلسلے وچ آرمینیا گیا ہويا سی اوتھ‏ے پہنچیا تو معلوم ہويا کہ اہل شام ابی بن کعب دی قرات وچ پڑھدے نيں جسنو‏ں اہل عراق نے نئيں سنیا ہويا سی تے اہل عراق عبد اللہ بن مسعودؓ دی قرات وچ پڑھدے نيں جسنو‏ں اہل شام نے نئيں سنیا اس اختلاف دی وجہ تو‏ں اوہ اک دوسرے نو‏‏ں کافر قرار دے رہے نيں۔ حذیفہ بن الیمانؓ دا واقعہ بخاری شریف وچ اے جس دا ترجمہ ایہ اے:

حذیفہ بن الیمانؓ حضرت عثمانؓ دے پاس آذربائیجان دے معردے دے بعد حاضر ہوئے تے انہاں نو‏ں قرآت قرآن وچ باہمی اختلاف نے بہت پریشان کیتا سی ۔ حذیفہ نے حضرت عثمانؓ تو‏ں کہیا اے امیرالمؤمنین! اُمت دی خبر لیجئے قبل اس دے کہ اوہ اپنی کتاب وچ یہود و نصاریٰ دی طرح اختلاف کرنے لگاں۔ اس اُتے حضرت عثمانؓ نے حضرت حفصہؓ دے پاس پیغام بھیجیا کہ آپ ساڈے پاس قرآن مجید دے نوشتے تے صحیفے بھیج داں، اسيں انہاں نو‏ں نقل کر لین گے تے اک مصحف دی شکل وچ جمع کر لین گے پھر انہاں نو‏ں آپ دی طرف لوٹا دین گے۔ حضرت حفصہؓ نے اوہ صحیفے حضرت عثمانؓ دے پاس بھیج دتے۔ حضرت عثمان نے حضرت زید بن ثابتؓ، عبد اللہ بن زبیرؓ، سعد بن العاصؓ تے عبد الرحمٰن بن حارث بن ہشام نو‏‏ں متعین فرمایا کہ اوہ انہاں صحائف نو‏‏ں اک مصحف وچ نقل کرن۔ انہاں لوگاں نے ایسا ہی کیتا تے حضرت عثمانؓ نے جماعت قریش دے تیناں کاتباں نو‏‏ں فرمایا کہ جدو‏ں تساں تے زید بن ثابتؓ وچ قرآن کریم دی کسی آیت دے لکھنے وچ اختلاف ہو تو پھر اسنو‏ں لغت قریش وچ لکھنا کیونکہ قرآن مجید لغت قریش وچ نازل ہويا ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں حضرات نے اسی اُتے عمل کیتا۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں ایہ حضرات انہاں صحائف کونقل کرچدے تو حضرت عثمانؓ نے انہاں اصل صحائف نو‏‏ں حضرت حفصہؓ دے پاس واپس لوٹا دتا تے ہر علاقے وچ اک اک نقل شدہ مصحف ارسال کر دتا تے ایہ حکم صادر فرمایا کہ انہاں دے علاوہ جو مجموعے تے صحیفے لوگاں دے پاس لکھے ہوئے موجود ہاں انہاں نو‏‏ں جلا دتا جائے۔

حضرت عثمانؓ وی شاید خود اس خطرے تو‏ں آگاہ سن ۔ انہاں نو‏ں اس گل کيتی اطلاع ملی سی کہ خود مدینہ طیبہ دے اندر ایسے واقعات پیش آئے کہ جدو‏ں مختلف صحابہ کرام دے شاگرد اکٹھے ہوئے تو اختلاف دی سی اک کیفیت پیدا ہو رہی سی۔  ' جدو‏ں حذیفہ نے وی اسی قسم کی  اطلاع دی تو آپ نے فوراً اقدام کرنے دا فیصلہ کیتا۔ اسی وقت عثمان نے جلیل القدر صحابہ نو‏‏ں جمع کیتا تے انہاں تو‏ں اس سلسلے وچ مشورہ کیتا تے فرمایا کہ مینو‏ں اطلاع ملی اے کہ بعض لوگ اس قسم دی گلاں کردے نيں کہ میری قرات تواڈی قرات تو‏ں بہتر اے تے ایہ گل کفر تک پہنچ سکی ا‏‏ے۔ لہٰذا آپ لوگاں دی کیتا رائے اے ؟ صحابہ کرامؓ نے حضرت عثمانؓ تو‏ں ایہی پُچھیا کہ آپ نے کیتا سوچا اے ؟ حضرت عثمانؓ نے فرمایا کہ میرے رائے ایہ اے کہ اسيں تمام لوگاں نو‏‏ں اک یقینی مصحف اُتے جمع کر داں تاکہ کوئی اختلاف تے افتراق باقی نہ رہ‏‏ے۔ صحابہ نے اس رائے نو‏‏ں پسند کیتا تے حضرت عثمان دی رائے دی تائید دی چنانچہ حضرت عثمانؓ نے اسی وقت لوگاں نو‏‏ں جمع کیتا تے خطبہ ارشاد فرمایا:

أنتم عندي تختلفون فیہ و تلحنون، فمن ذا‏تی عن من أھل الأمصار أشد فیہ اختلافاً وأشد لحمنا، اجتمعوا بأصحاب محمدصلی اللہ علیہ وآلہ وسلم فاکتبوا الناس إماماً

تم لوگ مدینہ وچ میرے قریب رہندے ہوئے قرآن کریم دی قراتاں دے بارے وچ اک دوسرے دی تکذیب تے اک دوسرے تو‏ں اختلاف کردے ہوئے۔ اس تو‏ں ایہ ظاہر اے کہ جو لوگ میرے تو‏ں دور نيں اوہ تو تے زیادہ تکذیب تے اختلاف کردے ہون گے۔ لہٰذا تساں لوگ مل کر اک نسخہ ایسا تیار کرو جو سب دے لیے واجب الاقتداء ہوئے۔

حذیفہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دور وچ

• حذیفہ سب تو‏ں پہلے اسلام لیانے والےآں وچو‏ں سن، تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد مدینہ دی طرف ہجرت کيتی۔ اوہ اک طرف تو‏ں مہاجرین وچو‏ں سن تے اک طرف تو‏ں چونکہ مدینہ دے اک قبیلہ دے نال اسيں پیمان ہونے دی وجہ تو‏ں انصار وچ وی شامل ہُندے سن ۔ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حذیفہ نو‏‏ں اس بارے وچ اختیار دتا تو اس نے انصار ہونے نو‏‏ں انتخاب کیتا تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی اوہدی تأیید فرمائی اس دے بعد اخوت وچ مہاجرین وچو‏ں عمار نو‏‏ں انہاں دا بھائی بنا دتا۔

• حذیفہ جنگ بدر؛ وچ شرکت نئيں دی لیکن جنگ احد وچ اپنے والد دے نال انہاں نے وی شرکت کيتی تے مسلماناں نے غلطی تو‏ں انہاں دے والد نو‏‏ں قتل کر ڈالا۔ حذیفہ نے اپنے والد دے قاتلاں دی مغفرت دے لئی دعا کيتی تے چونکہ انہاں دے والد دا دیہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بیت المال تو‏ں ادا کیتا تو حذیفہ نے انہاں نو‏‏ں معاف کر دتا۔

• حذیفہ نو‏‏ں جنگ خندق وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرف تو‏ں دشمن دے کمپ تو‏ں مخبری کرنے دی ذمہ داری سونپ دی سی جسنو‏ں انہاں نے نہایت کامیابی دے نال انجام دتا. انہاں نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دوسرے غزوات وچ وی رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ساتھ دتا۔

• رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں انہاں اُتے اعتماد سی اسی لئے مستقبل دی بہت ساری خبراں تے آئندہ رونما ہونے والے بہت سارے واقعات تے فنتاں تو‏ں انہاں نو‏‏ں آگاہ فرمایا تے بہت سارے مناققاں دی باطنی حالت تو‏ں وی انہاں نو‏ں با خبر کراندے ہوئے بعض منافقین دی نشاندی فرمائی سی۔ خاص کر رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تبوک تو‏ں واپسی اُتے انہاں دے مرکب نو‏‏ں بھگانے والے اک اک منافقین دا نام انہاں نو‏‏ں دسیا۔ اسی بنا اُتے سیرہ نگاراں نے انہاں نو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صاحب اسرار دے عنوان تو‏ں یاد کیتا ا‏‏ے۔ رسول اکرم(ص) نے حذیفہ تے حضرت علی(ع) دے بارے وچ فرمایا: "یہ تمام لوگاں تو‏ں زیادہ منافقین نو‏‏ں پہچاندے نيں۔"

• حذیفہ تو‏ں بہت سارے لوگاں نے حدیث نقل کيتی ا‏‏ے۔ اوہ پرہیزکاری، دنیاگریزی تے ثروت‌اندوزی تو‏ں دوری اختیار کرنے وچ معروف سن ۔

حذیفہ خلفائے ثلاثہ دے دور وچ

عمر بن خطاب نے حذیفہ نو‏‏ں جنگ نہاوند وچ اسلامی فوج دے سپہ سالار دا جانشین بنایا تے نعمان‌ بن مقرن دے مارے جانے دے بعد حذیفہ نے سپاہ اسلام دی کمانڈ سنبھال لی تے نہاوند نو‏‏ں فتح کیتا۔ انہاں نے نہاوند نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد ایران دے بعض دوسرے شہراں نو‏‏ں وی فتح کیتا۔

حذیفہ عمر دے دور خلافت وچ مدائن دی گورنری اُتے وی منصوب ہوئے۔

قرآنی نسخیاں نو‏‏ں یکساں کرنے دی تجویز

حذیفہ نے عثمان دے دور خلافت وچ ابوذر دی تشییع وچ شرکت کيتی تے ایہ حذیفہ ہی سن جنہاں نے قرآنی نسخاں وچ اختلاف نو‏‏ں دیکھدے ہوئے قرآنی نسخاں نو‏‏ں یکساں بنانے تے اک ہی نسخہ نو‏‏ں تمام اسلامی مملکت وچ رائج کرنے دی تجویز پیش دی سی۔

حذیفہ امیر المومنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم دے دور وچ

امیر المومنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم دے اصحاب وچ انہاں نو‏ں نمایاں مقام حاصل سی تے انہاں نو‏ں آپ دے اصحاب دے ارکان اربعہ وچو‏ں اک رکن دی حیثیت حاصل سی۔ کشی نے اک روایت وچ حذیفہ نو‏‏ں انہاں ست افراد وچو‏ں اک قرار دتا اے جنہاں دے سبب خدا لوگاں اُتے اپنی رحمتاں نو‏‏ں نازل کردا اے ایہ اوہی لوگ نيں جنہاں نے حضرت فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا دی نماز جنازہ وچ شرکت کيتی تے انہاں نو‏ں سپرد خاک کیتا۔

جدوں امیر المومنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم جنگ جمل وچ شرکت کرنے دے لئی ذوقار نامی جگہ اُتے پہنچے تو حذیفہ نے ساتھیاں تو‏ں کہیا: خود نو‏‏ں امیر المومنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم تے سیدالمرسلین صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وصی برحق دی خدمت وچ پہنچائیاں کیونکہ حق انہاں دی حمایت کرنے وچ ا‏‏ے۔

ان تو‏ں امیر المومنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم وتے اہل بیت رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شان تے منزلت وچ احادیث نقل ہوئیاں نيں.

حذیفہ نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں منقول اک حدیث وچ آپ دے بعد آنے والے بارہ اماماں یعنی ائمہ معصومین دی تصریح دی ا‏‏ے۔

مسعودی نے جنگ صفّین وچ حذیفہ دی دو بیٹےآں صفوان تے سعد دے نال امیر المومنین علی کرم اللہ وجہہ الکریم دی حمایت کرنے دی طرف اشارہ کردے ہوئے انہاں نو‏ں اس جنگ دے شہداء وچ شمار کیتا ا‏‏ے۔ لیکن طبری، دے مطابق انہاں دے بیٹے سعد قیام توابین دے وقت تک زندہ سن تے سلیمان‌بن صُرَد خزاعی نے اک خط دے ذریعے انہاں تو‏ں مدد طلب دی تے سعد نے وی اپنی آمادگی دا اظہار کیتا سی ۔

حذیفہ سنہ ۳۶ یا ۳۷ نو‏‏ں مدائن وچ وفات پائی۔ حذیفہ دے نواسنو‏ں تیسری صدی ہجری قمری تک مدائن وچ مقیم سن ۔

انہاں دے جنازے دا سالم کشف ہونا

ہادی الجبوری سلمان فارسی دے مقبرے دے متولی نے اپنے اک انٹرویو وچ کہیا: "حذیفہ شروع وچ سلمان فارسی دی قبر تو‏ں دو کیلومیٹر دے فاصلے وچ دریائے دجلہ دے کنارے مدفون سن ۔ سنہ ۱۹۳۱ عیسوی وچ دریائے دجلہ دا پانی انہاں دی قبر تک پہنچ گیا اسی بنا اُتے آیت اللہ سید ابوالحسن اصفہانی نے حکم دتا کہ انہاں دے جسد نو‏‏ں کسی امن جگہ منتقل کیتا جائے۔ جدو‏ں قبر کھودتی گئی تو دیکھیا کہ انہاں دا جسد تیرہ صدیاں گزرنے دے بعد وی بالکل صحیح و سالم سی ۔"

حوالے

منابع

• ابن‌ابی‌الحدید، شرح نہج‌البلاغۃ، چاپ محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہرہ ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
• ابن‌اثیر، اسدالغابۃ فی معرفۃ الصحابۃ، قاہرہ ۱۲۸۰ـ۱۲۸۶، چاپ افست بیروت بی‌تا.
• ابن‌اثیر، اللباب فی تہذیب الانساب، بیروت ۱۴۱۴ /۱۹۹۴.
• ابن‌بابویہ، الامالی، قم ۱۴۱۷.
• ابن‌جوزی، کتاب صفۃ الصفوۃ، حیدرآباد، دکن ۱۳۵۵ ـ ۱۳۵۶.
• ابن‌حجر عسقلانی، الاصابۃ فی تمییز الصحابۃ، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/ ۱۹۹۵.
• ابن‌سعد، الطبقات الکبری، (بیروت)، ۱۹۶۸-۱۹۷۷.
• ابن‌شبّہ نمیری، کتاب تاریخ‌المدینۃالمنورۃ : اخبارالمدینۃ النبویۃ، چاپ فہیم محمد شلتوت، (جدّہ) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
• ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاہرہ (۱۳۸۰/ ۱۹۶۰).
• ابن‌ قتیبہ، المعارف، چاپ ثروت عکاشہ، قاہرہ ۱۹۶۰.
• ابن ندیم (تہران).
• ابن‌ہشام، السیرۃالنبویۃ، چاپ سہیل زکار، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
• ابونعیم اصفہانی، حیلۃالاولیاء و طبقات‌الأصفیاء، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
• علی‌بن عیسی‌اِربلی، کشف‌الغمۃفی‌معرفۃالائمۃ، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
• علی‌بن محمد خزاز رازی، کفایۃ الاثر فی النص علی‌الائمۃ الاثنی‌عشر، چاپ عبداللطیف حسینی کوہ کمری خوئی، قم ۱۴۰۱.
• احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی‌خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• طبری، تاریخ (بیروت).
• محمدبن‌حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفہانی، قم ۱۴۱۵.
• محمدبن حسن فتال نیشابوری، روضۃ الواعظین، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.
• سعیدبن ہبۃاللّہ قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹.
• محمدبن عمر کشی، اختیار معرفۃالرجال، (تلخیص) محمدبن‌حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشہد ۱۳۴۸ش.
• نعیم‌بن حماد مروزی، کتاب‌الفتن، چاپ سہیل‌زکار، (بیروت) ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
• یوسف‌ بن عبدالرحمان مزّی، تہذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
• مسعودی، مروج الذہب (پاریس).
• محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفۃ حجج اللہ علی العباد، قم:‌دار المفید، بی‌تا.
• مطہربن طاہر مقدسی، کتاب‌البدء و التاریخ، چاپ کلمان ہوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تہران ۱۹۶۲.
• محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
• یعقوبی، تاریخ.