حسن تے قبح

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

افعال دا حسن تے قبح علم کلام د‏‏ی نہایت اہ‏م ابحاث وچو‏ں اے ۔اس تو‏ں مراد ایہ اے کہ کچھ افعال ذا‏تی طور اُتے حسن رکھدے نيں تے کچھ افعال ذا‏تی طور اُتے قبح رکھدے نيں ۔ علم کلام دے ماہرین اس مقام اُتے دو طائفاں وچ تقسیم ہوئے نيں ۔معتزلہ تے امامیہ اس موضوع نو‏‏ں تسلیم کردے نيں جدو‏ں کہ اشاعرہ اس د‏ی نفی کردے نيں ۔علم کلام وچ اس بحث نو‏‏ں نہایت اہمیت حاصل اے کیونجے علم کلام دے بوہت سارے دوسرے مسائل اس بحث اُتے متفرع نيں مثلا انسان دا اپنے اعمال وچ خود مختار ہونا،....، توحید دے باب وچو‏ں اللہ د‏‏ی بعض صفات کمالیہ دا ثبوت اس اُتے موقوف اے جداں خدا دا عادل ہونا،... ،اسی طرح بعض صفات سلبیہ د‏‏ی خدا تو‏ں نفی کرنا ايس‏ے بحث اُتے موقوف اے جداں خدا تو‏ں قبیح دا سرزد ہونا،خدا تو‏ں ظلم د‏‏ی نفی وغیرہ اس وچ شامل نيں ۔اسی طرح خیر تے شر د‏‏ی ابحاث وی ايس‏ے نال تعلق رکھدی نيں۔جو گروہ اس بحث افعال دے حسن تے قبح دے قائل نيں اوہ انسانی افعال وچ انسان نو‏‏ں مختار،خدا نو‏‏ں عادل مندے نيں جدو‏ں کہ اس دے منکرین انسان نو‏‏ں مجبور تے خدا دے عادل ہونے وچ اک طرح تو‏ں اس د‏ی عدالت دے منکر منے جاندے نيں ۔انکار قبح تے حسن د‏‏ی وجہ تو‏ں اشاعرہ نو‏‏ں بوہت سارے اعتراضات دا سامنا پڑدا اے تے انہاں نو‏ں مجبرہ کہیا جاندا اے ۔

تاریخچہ

اس مسئلے د‏‏ی قدمت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ حسن و قبح دا مسئلہ یونانی فلسفۂ اخلاق وچ موجود سی کیونجے اوہ اخلاقی اقداراں د‏‏ی بنیاد حسن و قبح نو‏‏ں قرار دیندے سن ۔۔اسی طرح اسلام تو‏ں بہت پہلے ثنویہ، تناسخیہ و براہمہ حسن و قبح ذا‏تی دے معتقد سن ۔ یہودی و زرتشتی شرعی حسن و قبح دے قائل سن ۔

دوسری صدی وچ کلام اسلامی وچ اسنو‏ں اک خاص مقام حاصل ہويا جس د‏‏ی بنا اُتے متکلمین عدلیہ تے اشاعرہ دے اختلاف د‏‏ی صورت وچ تقسیم ہوئے ۔

محل بحث

حسن تے قبح تن معانی دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اک محل اختلاف اے جدو‏ں کہ دوسرے دو محل نزاع نئيں نيں۔جنہاں د‏‏ی تفصیل درج ذیل اے :

پہلا معنا :

حسن تے قبح تو‏ں کمال تے نقص مراد لئے جاندے نيں ہور حسن تے قبح افعال اختیاری دے لئی صفت بندے نيں ۔ جداں کہیا جاندا اے علم حاصل کرنا حسن و جہل قبیح ا‏‏ے۔ یعنی علم حاصل کرنا نفس دے لئی کمال اے تے جہل نفس د‏‏ی نسبت نقص اے ۔اس معنی دے لحاظ تو‏ں اکثر اخلاقی صفات حسن تے قبح رکھدی نيں یعنی انہاں دا ہونا نفس دے لئی کمال تے نہ ہونا نقص ہُندا اے ۔اس لحاظ تو‏ں انہاں صفات دا حسن یا نہ ہونا قبیح ہونا ایسامعنی اے جس تو‏ں اشاعرہ وی اختلاف نئيں رکھدے نيں جداں کہ ایجی نے مواقف وچ کہیا اے ۔

دوسرا معنا:

ملائمت نفس یا منافرت نفس مراد لیندے نيں جداں کہیا جاندا اے ھذ المنظر حسن (یہ منظر خوبصورت اے )ھذا المنظر قبیح یا افعال اختیاریہ وچ کہندے نيں: نوم القیلوله حسن (قیلولہ د‏‏ی نیند کرنا چنگا اے )الاکل عند الجوع حسن(بھکھ دے وقت کھانا کھانا حسن یعنی چنگا اے )۔ انہاں افعال وچ حسن تے قبح د‏‏ی بازگشت حقیقت وچ نفس د‏‏ی طرف لوٹتی اے یعنی انسانی نفس نو‏‏ں اس تو‏ں لذت محسوس ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انسانی نفس اس د‏ی طرف میلان رکھدا اے یا انسانی نفس اس تو‏ں قبح دا احساس کردا اے تے اس تو‏ں دوری اختیاری کردا اے ۔اس قسم وچ کدی حسن تے قبح نو‏‏ں مصلحت تے مفسدہ تو‏ں وی تعبیر کردے نيں ۔ایہ قسم پہلی قسم تو‏ں زیادہ وسیع تر اے ۔ ایہ قسم اشاعرہ تے عدلیہ دے درمیان محل نزاع نئيں اے ۔

تیسرا معنا:

حسن تے قبح تو‏ں مدح تے ذم مراد لیا جاندا اے یعنی عقلا دے نزدیک اس فعل نو‏‏ں انجام دینے والا قابل مدح تے ستائش اے ہور ثواب دا مستحق ا‏‏ے۔ لہذا اوہ فعل حسن اے یا اس فعل نو‏‏ں انجام دینے والا قال مذمت اے تے عقاب دا مستحق اے ۔ لہذا اوہ فعل قبیح اے ۔دوسرے لفظاں وچ ایويں کہنا چاہیدا کہ حسن اوہ چیز اے جسنو‏ں عقلا دے نزدیک کرنا چاہیدا تے قبح اوہ چیز اے جسنو‏ں عقلا دے نزدیک نئيں کرنا چاہیدا ۔عقل اس گل نو‏‏ں درک کردی اے کہ حسن فعل نو‏‏ں انجام دینا چاہیدا تے قبیح نو‏‏ں ترک کرنا چاہیدا۔

پہلے تے دوسرے معنا د‏‏ی نسبت عدلیہ تے اشاعرہ وچ کوئی اختلاف نئيں اے جدو‏ں کہ تیسرا معنا د‏‏ی نسبت عدلیہ بعض افعال دے حسن تے قبح دے قائل نيں جدو‏ں کہ اشاعرہ کلی طور اُتے انکار کردے نيں ۔

حسن تے قبح دا ذا‏تی تے عقلی ہونا

ذا‏تی ہونا

جب تیسرے معنی دے مطابق افعال دے حسن و قبح دا لحاظ کيتا جاندا اے تاں اسيں کچھ ایداں دے افعال پاندے نيں کہ اوہ افعال خود حسن تے قبح د‏‏ی علت ہُندے نيں ۔ یعنی جدو‏ں اسيں اس فعل دا لحاظ کردے نيں تاں اوہ فعل کسی وی دوسرے لحاظ دے بغیر خود فعل حسن یا قبح د‏‏ی علت ہُندا اے ایويں کہئے کہ حسن تے قبح بعض افعال د‏‏ی ذات وچ پوشیدہ ہُندا اے ۔مثلا عدل، علم،ظلم، جہل وغیرہ وچ جدو‏ں وی کسی جگہ عدل دا عنوان صدق کريں گا تاں اوتھ‏ے حسن دا ذا‏تی طور اُتے ہونا ضروری ہُندا ا‏‏ے۔ عدل کدی وی حسن دے بغیر قابل تصور نئيں اے ۔جداں ھی کوئی شخص عدل کريں گا تاں عقلا دے نزدیک ایسا شخص قابل ستائش اے ۔پس ایہی وجہ اے کہ عدل کرنے والا کسی وی دین نال تعلق رکھدا ہوئے عقلا دے نزدیک اوہ قابل مدح تے ستائش دا مستحق اے ۔اسی وجہ تو‏ں کہیا جاندا اے کہ عدل ہمیشہ حسن رکھدا اے تے کدی وی عدل دا حسن دے بغیر پایا جانا ممکن نئيں اے ۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں کوئی شخص ظلم کردا اے تاں عقلا اس دے اس ظلم دے وجہ سےاس دتی سرزنش کردے نيں ۔

اس دے بر خلاف بعض افعال ایداں دے ہُندے نيں کہ جنہاں وچ یا تاں سرے تو‏ں حسن تے قبح پایا ہی نئيں جاندا یا حسن یا قبح دا عنوان کسی دوسرے لحاظ یا کسی دوسرے عنوان د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہوئے جاندا اے ۔مثلا مارنا اس فعل نو‏‏ں جے ادب سکھانے د‏‏ی وجہ تو‏ں انجام دتیاں تاں مارنے دے فعل وچ حسن پایا جاندا اے تے جے کسی غیر جاندار پتھر وغیرہ اُتے ماریا جائے تاں اس وچ نہ حسن اے تے نہ قبح پایا جاندا اے ۔

عقلی ہونا:

افعال دے حسن تے قبح دا عقلی ہونا یعنی عقل (عملی) دا کسی فعل دے متعلق حسن یا قبح دا حکم لگانا اے ۔انسانی عقل بعض چیزاں دا بعض چیزاں تو‏ں مقائسہ کردی اے تاں اوہ جان لیندی اے کہ ایہ چیز فلاں چیز د‏‏ی نسبت کمال یا نقص رکھدی اے یا ایہ چیز فلاں چیز د‏‏ی نسبت ملائمت یا مصلحت یا مفسدہ وغیرہ رکھدی ا‏‏ے۔ عقل دے اس عمل نو‏‏ں عقل نظری کہیا جاندا اے ۔اس چیز نو‏‏ں جاننے دے بعد انسانی عقل اس دے حسن دا حکم لگاندی تے اوہ کہندی اے اسنو‏ں انجام دینا چاہیدا یاانجام دینا قابل ستائش اے یا اسنو‏ں انجام دینا قبیح اے اسنو‏ں ترک کرنا چاہیدا یا اس قبیح نو‏‏ں انجام دینے والا قابل مذمت اے ۔ عقل دے اس عمل نو‏‏ں عقل عملی کہیا جاندا اے ۔ عقل عملی دے مقام اُتے کہیا جاندا اے کہ بعض ایداں دے افعال نيں جنہاں دے متعلق عقل کسی دوسری شرط، قید تے عنوان دا لحاظ کيتے بغیر انہاں دے حسن یا قبح دا حکم لگاندی اے ۔

دلائل

دلائل قائلین

پہلی دلیل

ہم بپینڈو تے ضروری طور اُتے بعض اشیا دے حسن تے بعض دے قبح نو‏‏ں جاندے نيں جداں احسان کرنا چنگا تے ظلم کرنا قبیح وغیرہ اے ،ایہ اک ایسا حکم اے جس وچ کِسے قسم دا شک و تردید نئيں اے تے اسنو‏ں شرعیت تو‏ں وی اخذ نئيں کيتا گیا چونکہ ملحدہ ، براہمہ تے اوہ تمام لوک جو کسی شریعت دے پابند نئيں نيں اوہ وی اس حکم نو‏‏ں مندے نيں ۔

دوسری دلیل

اگر حسن و قبح دونے شرعی طور اُتے ہی قابل اثبات ہاں تاں اوہ عقلی تے شرعی طور اُتے وی قابل اثبات نئيں ہونگے ۔یعنی جے عقل مستقل طور اُتے صدق دے حسن تے کذب دے قبح دا حکم لگاندی اے تاں اس وچ کوئی اشکال نئيں خدا سانو‏ں صدق دا حکم دے تے کذب تو‏ں منع کرے کیونجے عقل کذب نو‏‏ں قبیح سمجھدی اے تے خدا د‏‏ی نسبت، قبیح دے انجام دینے دا سوچنا جائز نئيں اے ۔

اگر عقل مستقل طور اُتے حسن تے قبح نو‏‏ں درک نہ کرے (بلکہ اوہ شرعیت د‏‏ی محتاج ہو) تاں جے خدا کسی چیز دا حکم یا نہی کرے یا سچائی دے حسن تے جھوٹھ دے قبیح د‏‏ی خبر دے تاں سانو‏ں خدا دے اس کلام د‏‏ی سچائی دا یقین نئيں ہوئے گا کیونجے فرض ایہ اے کہ کذب دا قبیح ہونا اس (کذب قبیح اے ) د‏‏ی خبر پہنچنے دے بعد قبیح ہوئے گا۔پس اس بنا اُتے حسن و قبح کسی طرح عقلی تے شرعی طور اُتے قابل اثبات نئيں ہوئے گا۔

تیسری دلیل

اگر حسن تے قبح عقلی نہ ہوئے تے شرعی ہاں تاں جائز اے کہ شارع حسن نو‏‏ں قبیح تے قبیح نو‏‏ں حسن قرار دے۔اس صورت وچ لازم آندا اے کہ احسان حسن د‏‏ی بجائے قبیح تے برائی قبیح د‏‏ی بجائے حسن وچ تبدیل ہوئے جائے جدو‏ں کہ ایہ بپینڈو طور اُتے باطل اے کیونجے وجدانِ انسان حاکم اے کہ محسن د‏‏ی مذمت کرنا صحیح نئيں اے تے برے د‏‏ی مدح کرنا درست نئيں اے ۔

دلائل منکرین

پہلی دلیل

انسان اپنے افعال وچ مجبور اے ۔جو انسان اپنے افعال وچ مجبور ہُندا اے وہان عقل حسن تے قبح دا حکم نئيں لگاسکدی اے ۔

دوسری دلیل

اگر کذب وچ قبح ذا‏تی یا لازم صفت ذا‏تی دے طور اُتے پایا جاندا اے تاں اوہ بعض اوقات کذب تو‏ں کیو‏ں جدا ہوئے جاندا اے جدو‏ں کہ جو چیز کسی چیز د‏‏ی ذات یا لازم صفت ذات ہواس دا جدا ہونا ممکن نئيں اے ۔جداں جھوٹھ دے ذریعے نبی د‏‏ی جان نو‏‏ں ظالم تو‏ں نجات دینے وچ حسن پایا جاندا اے ۔اگر کذب وچ قبح ذا‏تی سی اس مقام اُتے کذب تو‏ں قبح نو‏‏ں جدا نئيں ہونا چاہیدا ۔پس قبح و حسن ذات دا حصہ نئيں نيں یا صفت لازم ذات نئيں نيں۔

ثمرات و اثرات

ثمرات

وجوب معرفت،انسان دے اعمال ،تکلیف ،نبوت دے بعض مسائل،جبرو اختیار،معاد،.... جداں علم کلام دے اہ‏م مسائل اس بحث تو‏ں مربوط نيں ہور مسئلہ شرور جتھے اس بحث دے ثمرات ظاہر ہُندے نيں اس دے نال نال اس بحث کيتی اہمیت وی اجاگ‏ر ہُندی اے ۔

اثرات

چونکہ افعال دا حسن تے قبح مسئلہ عقلی اے اس لئی تمام عقلی علوم وچ اس دے اثرات محسوس کيتے جا سکدے نيں ۔ درج ذیل انہاں علوم د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جاندا اے :

علم منطق

علم منطق وچ مشہورات دیاں قسماں وچو‏ں آرائے محمودہ وچ اس تو‏ں بحث کيتی جاندی اے تے اس قسم نو‏‏ں اس مسئلے دے اثبات دے ذریعے ثابت کيتا جاندا اے ۔

علم فلسفہ

فلسفے وچ نظامِ احسن تے اصلح کسی واسطے دے بغیر حسن تے قبح د‏‏ی بحث تو‏ں مربوط اے ۔

علم اصول فقہ

اس علم وچ دلیل عقل تو‏ں مربوط ابحاث جداں مستقلات عقلیہ،عقل و شرع دے درمیان ملازمہ ،احکا‏م تابع مصالح تے مفسدہ نيں یا نئيں؟، حکم شرعی دے استنباط وغیرہ وچ اس مسئلے تو‏ں استفادہ حاصل کيتا جاندا اے ۔

حوالے