حسن تے قبح
خداشناسی | |
---|---|
توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل |
فروع | توسل • شفاعت • تبرک |
عدل (افعال الہی) | |
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
نبوت | |
خاتمیت • پیامبر اسلام • اعجاز • عدم تحریف قرآن | |
امامت | |
اعتقادات | عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت |
ائمہ معصومین | |
معاد | |
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
اہم مسائل | |
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت | |
افعال دا حسن تے قبح علم کلام دی نہایت اہم ابحاث وچوں اے ۔اس توں مراد ایہ اے کہ کچھ افعال ذاتی طور اُتے حسن رکھدے نيں تے کچھ افعال ذاتی طور اُتے قبح رکھدے نيں ۔ علم کلام دے ماہرین اس مقام اُتے دو طائفاں وچ تقسیم ہوئے نيں ۔معتزلہ تے امامیہ اس موضوع نوں تسلیم کردے نيں جدوں کہ اشاعرہ اس دی نفی کردے نيں ۔علم کلام وچ اس بحث نوں نہایت اہمیت حاصل اے کیونجے علم کلام دے بوہت سارے دوسرے مسائل اس بحث اُتے متفرع نيں مثلا انسان دا اپنے اعمال وچ خود مختار ہونا،....، توحید دے باب وچوں اللہ دی بعض صفات کمالیہ دا ثبوت اس اُتے موقوف اے جداں خدا دا عادل ہونا،... ،اسی طرح بعض صفات سلبیہ دی خدا توں نفی کرنا ايسے بحث اُتے موقوف اے جداں خدا توں قبیح دا سرزد ہونا،خدا توں ظلم دی نفی وغیرہ اس وچ شامل نيں ۔اسی طرح خیر تے شر دی ابحاث وی ايسے نال تعلق رکھدی نيں۔جو گروہ اس بحث افعال دے حسن تے قبح دے قائل نيں اوہ انسانی افعال وچ انسان نوں مختار،خدا نوں عادل مندے نيں جدوں کہ اس دے منکرین انسان نوں مجبور تے خدا دے عادل ہونے وچ اک طرح توں اس دی عدالت دے منکر منے جاندے نيں ۔انکار قبح تے حسن دی وجہ توں اشاعرہ نوں بوہت سارے اعتراضات دا سامنا پڑدا اے تے انہاں نوں مجبرہ کہیا جاندا اے ۔
تاریخچہ
[سودھو]اس مسئلے دی قدمت دا اندازہ اس گل توں لگایا جا سکدا اے کہ حسن و قبح دا مسئلہ یونانی فلسفۂ اخلاق وچ موجود سی کیونجے اوہ اخلاقی اقداراں دی بنیاد حسن و قبح نوں قرار دیندے سن ۔[۱]۔اسی طرح اسلام توں بہت پہلے ثنویہ، تناسخیہ و براہمہ حسن و قبح ذاتی دے معتقد سن [۲]۔ یہودی و زرتشتی شرعی حسن و قبح دے قائل سن [۳]۔
دوسری صدی وچ کلام اسلامی وچ اسنوں اک خاص مقام حاصل ہويا جس دی بنا اُتے متکلمین عدلیہ تے اشاعرہ دے اختلاف دی صورت وچ تقسیم ہوئے ۔
محل بحث
[سودھو]حسن تے قبح تن معانی دے لئی استعمال ہُندا اے۔ انہاں وچوں اک محل اختلاف اے جدوں کہ دوسرے دو محل نزاع نئيں نيں۔جنہاں دی تفصیل درج ذیل اے :
- پہلا معنا :
- حسن تے قبح توں کمال تے نقص مراد لئے جاندے نيں ہور حسن تے قبح افعال اختیاری دے لئی صفت بندے نيں ۔ جداں کہیا جاندا اے علم حاصل کرنا حسن و جہل قبیح اے۔ یعنی علم حاصل کرنا نفس دے لئی کمال اے تے جہل نفس دی نسبت نقص اے ۔اس معنی دے لحاظ توں اکثر اخلاقی صفات حسن تے قبح رکھدی نيں یعنی انہاں دا ہونا نفس دے لئی کمال تے نہ ہونا نقص ہُندا اے ۔اس لحاظ توں انہاں صفات دا حسن یا نہ ہونا قبیح ہونا ایسامعنی اے جس توں اشاعرہ وی اختلاف نئيں رکھدے نيں جداں کہ ایجی نے مواقف وچ کہیا اے ۔
- دوسرا معنا:
- ملائمت نفس یا منافرت نفس مراد لیندے نيں جداں کہیا جاندا اے ھذ المنظر حسن (یہ منظر خوبصورت اے )ھذا المنظر قبیح یا افعال اختیاریہ وچ کہندے نيں: نوم القیلوله حسن (قیلولہ دی نیند کرنا چنگا اے )الاکل عند الجوع حسن(بھکھ دے وقت کھانا کھانا حسن یعنی چنگا اے )۔ انہاں افعال وچ حسن تے قبح دی بازگشت حقیقت وچ نفس دی طرف لوٹتی اے یعنی انسانی نفس نوں اس توں لذت محسوس ہونے دی وجہ توں انسانی نفس اس دی طرف میلان رکھدا اے یا انسانی نفس اس توں قبح دا احساس کردا اے تے اس توں دوری اختیاری کردا اے ۔اس قسم وچ کدی حسن تے قبح نوں مصلحت تے مفسدہ توں وی تعبیر کردے نيں[۴] ۔ایہ قسم پہلی قسم توں زیادہ وسیع تر اے ۔ ایہ قسم اشاعرہ تے عدلیہ دے درمیان محل نزاع نئيں اے ۔
- تیسرا معنا:
- حسن تے قبح توں مدح تے ذم مراد لیا جاندا اے یعنی عقلا دے نزدیک اس فعل نوں انجام دینے والا قابل مدح تے ستائش اے ہور ثواب دا مستحق اے۔ لہذا اوہ فعل حسن اے یا اس فعل نوں انجام دینے والا قال مذمت اے تے عقاب دا مستحق اے ۔ لہذا اوہ فعل قبیح اے ۔دوسرے لفظاں وچ ایويں کہنا چاہیدا کہ حسن اوہ چیز اے جسنوں عقلا دے نزدیک کرنا چاہیدا تے قبح اوہ چیز اے جسنوں عقلا دے نزدیک نئيں کرنا چاہیدا ۔عقل اس گل نوں درک کردی اے کہ حسن فعل نوں انجام دینا چاہیدا تے قبیح نوں ترک کرنا چاہیدا۔[۵]
پہلے تے دوسرے معنا دی نسبت عدلیہ تے اشاعرہ وچ کوئی اختلاف نئيں اے جدوں کہ تیسرا معنا دی نسبت عدلیہ بعض افعال دے حسن تے قبح دے قائل نيں جدوں کہ اشاعرہ کلی طور اُتے انکار کردے نيں [۶]۔
حسن تے قبح دا ذاتی تے عقلی ہونا
[سودھو]- ذاتی ہونا
- جب تیسرے معنی دے مطابق افعال دے حسن و قبح دا لحاظ کيتا جاندا اے تاں اسيں کچھ ایداں دے افعال پاندے نيں کہ اوہ افعال خود حسن تے قبح دی علت ہُندے نيں ۔ یعنی جدوں اسيں اس فعل دا لحاظ کردے نيں تاں اوہ فعل کسی وی دوسرے لحاظ دے بغیر خود فعل حسن یا قبح دی علت ہُندا اے ایويں کہئے کہ حسن تے قبح بعض افعال دی ذات وچ پوشیدہ ہُندا اے ۔مثلا عدل، علم،ظلم، جہل وغیرہ وچ جدوں وی کسی جگہ عدل دا عنوان صدق کريں گا تاں اوتھے حسن دا ذاتی طور اُتے ہونا ضروری ہُندا اے۔ عدل کدی وی حسن دے بغیر قابل تصور نئيں اے ۔جداں ھی کوئی شخص عدل کريں گا تاں عقلا دے نزدیک ایسا شخص قابل ستائش اے ۔پس ایہی وجہ اے کہ عدل کرنے والا کسی وی دین نال تعلق رکھدا ہوئے عقلا دے نزدیک اوہ قابل مدح تے ستائش دا مستحق اے ۔اسی وجہ توں کہیا جاندا اے کہ عدل ہمیشہ حسن رکھدا اے تے کدی وی عدل دا حسن دے بغیر پایا جانا ممکن نئيں اے ۔ ايسے طرح جدوں کوئی شخص ظلم کردا اے تاں عقلا اس دے اس ظلم دے وجہ سےاس دتی سرزنش کردے نيں ۔
اس دے بر خلاف بعض افعال ایداں دے ہُندے نيں کہ جنہاں وچ یا تاں سرے توں حسن تے قبح پایا ہی نئيں جاندا یا حسن یا قبح دا عنوان کسی دوسرے لحاظ یا کسی دوسرے عنوان دی وجہ توں پیدا ہوئے جاندا اے ۔مثلا مارنا اس فعل نوں جے ادب سکھانے دی وجہ توں انجام دتیاں تاں مارنے دے فعل وچ حسن پایا جاندا اے تے جے کسی غیر جاندار پتھر وغیرہ اُتے ماریا جائے تاں اس وچ نہ حسن اے تے نہ قبح پایا جاندا اے ۔
- عقلی ہونا:
- افعال دے حسن تے قبح دا عقلی ہونا یعنی عقل (عملی) دا کسی فعل دے متعلق حسن یا قبح دا حکم لگانا اے ۔انسانی عقل بعض چیزاں دا بعض چیزاں توں مقائسہ کردی اے تاں اوہ جان لیندی اے کہ ایہ چیز فلاں چیز دی نسبت کمال یا نقص رکھدی اے یا ایہ چیز فلاں چیز دی نسبت ملائمت یا مصلحت یا مفسدہ وغیرہ رکھدی اے۔ عقل دے اس عمل نوں عقل نظری کہیا جاندا اے ۔اس چیز نوں جاننے دے بعد انسانی عقل اس دے حسن دا حکم لگاندی تے اوہ کہندی اے اسنوں انجام دینا چاہیدا یاانجام دینا قابل ستائش اے یا اسنوں انجام دینا قبیح اے اسنوں ترک کرنا چاہیدا یا اس قبیح نوں انجام دینے والا قابل مذمت اے ۔ عقل دے اس عمل نوں عقل عملی کہیا جاندا اے ۔ عقل عملی دے مقام اُتے کہیا جاندا اے کہ بعض ایداں دے افعال نيں جنہاں دے متعلق عقل کسی دوسری شرط، قید تے عنوان دا لحاظ کيتے بغیر انہاں دے حسن یا قبح دا حکم لگاندی اے ۔[۷]
دلائل
[سودھو]دلائل قائلین
[سودھو]- پہلی دلیل
- ہم بپینڈو تے ضروری طور اُتے بعض اشیا دے حسن تے بعض دے قبح نوں جاندے نيں جداں احسان کرنا چنگا تے ظلم کرنا قبیح وغیرہ اے ،ایہ اک ایسا حکم اے جس وچ کِسے قسم دا شک و تردید نئيں اے تے اسنوں شرعیت توں وی اخذ نئيں کيتا گیا چونکہ ملحدہ ، براہمہ تے اوہ تمام لوک جو کسی شریعت دے پابند نئيں نيں اوہ وی اس حکم نوں مندے نيں ۔[۸]
- دوسری دلیل
- اگر حسن و قبح دونے شرعی طور اُتے ہی قابل اثبات ہاں تاں اوہ عقلی تے شرعی طور اُتے وی قابل اثبات نئيں ہونگے ۔یعنی جے عقل مستقل طور اُتے صدق دے حسن تے کذب دے قبح دا حکم لگاندی اے تاں اس وچ کوئی اشکال نئيں خدا سانوں صدق دا حکم دے تے کذب توں منع کرے کیونجے عقل کذب نوں قبیح سمجھدی اے تے خدا دی نسبت، قبیح دے انجام دینے دا سوچنا جائز نئيں اے ۔
- اگر عقل مستقل طور اُتے حسن تے قبح نوں درک نہ کرے (بلکہ اوہ شرعیت دی محتاج ہو) تاں جے خدا کسی چیز دا حکم یا نہی کرے یا سچائی دے حسن تے جھوٹھ دے قبیح دی خبر دے تاں سانوں خدا دے اس کلام دی سچائی دا یقین نئيں ہوئے گا کیونجے فرض ایہ اے کہ کذب دا قبیح ہونا اس (کذب قبیح اے ) دی خبر پہنچنے دے بعد قبیح ہوئے گا۔پس اس بنا اُتے حسن و قبح کسی طرح عقلی تے شرعی طور اُتے قابل اثبات نئيں ہوئے گا۔ [۹]
- تیسری دلیل
- اگر حسن تے قبح عقلی نہ ہوئے تے شرعی ہاں تاں جائز اے کہ شارع حسن نوں قبیح تے قبیح نوں حسن قرار دے۔اس صورت وچ لازم آندا اے کہ احسان حسن دی بجائے قبیح تے برائی قبیح دی بجائے حسن وچ تبدیل ہوئے جائے جدوں کہ ایہ بپینڈو طور اُتے باطل اے کیونجے وجدانِ انسان حاکم اے کہ محسن دی مذمت کرنا صحیح نئيں اے تے برے دی مدح کرنا درست نئيں اے ۔[۱۰]
دلائل منکرین
[سودھو]- پہلی دلیل
- انسان اپنے افعال وچ مجبور اے ۔جو انسان اپنے افعال وچ مجبور ہُندا اے وہان عقل حسن تے قبح دا حکم نئيں لگاسکدی اے ۔ [۱۱]
- دوسری دلیل
- اگر کذب وچ قبح ذاتی یا لازم صفت ذاتی دے طور اُتے پایا جاندا اے تاں اوہ بعض اوقات کذب توں کیوں جدا ہوئے جاندا اے جدوں کہ جو چیز کسی چیز دی ذات یا لازم صفت ذات ہواس دا جدا ہونا ممکن نئيں اے ۔جداں جھوٹھ دے ذریعے نبی دی جان نوں ظالم توں نجات دینے وچ حسن پایا جاندا اے ۔اگر کذب وچ قبح ذاتی سی اس مقام اُتے کذب توں قبح نوں جدا نئيں ہونا چاہیدا ۔پس قبح و حسن ذات دا حصہ نئيں نيں یا صفت لازم ذات نئيں نيں۔[۱۲]
ثمرات و اثرات
[سودھو]ثمرات
[سودھو]وجوب معرفت،انسان دے اعمال ،تکلیف ،نبوت دے بعض مسائل،جبرو اختیار،معاد،.... جداں علم کلام دے اہم مسائل اس بحث توں مربوط نيں[۱۳] ہور مسئلہ شرور جتھے اس بحث دے ثمرات ظاہر ہُندے نيں اس دے نال نال اس بحث کيتی اہمیت وی اجاگر ہُندی اے ۔
اثرات
[سودھو]چونکہ افعال دا حسن تے قبح مسئلہ عقلی اے اس لئی تمام عقلی علوم وچ اس دے اثرات محسوس کيتے جا سکدے نيں ۔ درج ذیل انہاں علوم دی طرف اشارہ کيتا جاندا اے :
- علم منطق
- علم منطق وچ مشہورات دیاں قسماں وچوں آرائے محمودہ وچ اس توں بحث کيتی جاندی اے تے اس قسم نوں اس مسئلے دے اثبات دے ذریعے ثابت کيتا جاندا اے ۔[۱۴][۱۵]
- علم فلسفہ
- فلسفے وچ نظامِ احسن تے اصلح کسی واسطے دے بغیر حسن تے قبح دی بحث توں مربوط اے ۔
- علم اصول فقہ
- اس علم وچ دلیل عقل توں مربوط ابحاث جداں مستقلات عقلیہ،عقل و شرع دے درمیان ملازمہ ،احکام تابع مصالح تے مفسدہ نيں یا نئيں؟، حکم شرعی دے استنباط وغیرہ وچ اس مسئلے توں استفادہ حاصل کيتا جاندا اے ۔
حوالے
[سودھو]- ↑ محمد کاظم عماد زادہ،مقالہ بررسی تطبیقی حسن و قبح وثمرات آن در اندیشہ شیعہ ،معتزلہ ، اشاعرہ و ماتریدیہ۔
- ↑ شہرستانی، محمد، نہایہ الاقدام، ص۳٧۱
- ↑ ابن ندیم، اللسٹ، ص۲۰٧
- ↑ شیخ مظفر ،اصول الفقہ ، ج 2 ص 274 با حوالۂ قوشجی ،شرح التجرید،ص338 ۔ایجی، المواقف ج 3 ص 262۔
- ↑ شیخ محمد رضا مظفر ،اصول الفقہ،ج 1 ص ؛ہور ر ک: میثم بحرانی ،قواعد المرام،ص 104؛ایجی ،المواقف ج3 ص262؛قاضی جرجانی ،شرح المواقف،ض8 ص 181،.... ۔
- ↑ جعفر سبحانی،الٰہیات،ض 231۔
- ↑ جعفر سبحانی،الٰہیات ص 240۔ ملیا ہادی سبزواری، شرح الاسماء الحسنیٰ ج 1 ص 107۔
- ↑ علامہ حلی،کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد ص419
- ↑ سبحانی،الہیات ص 245
- ↑ سبحانی،الہیات ص 246
- ↑ قاضی جرجانی ،شرح المواقف،ج8 ص185۔ایجی،المواقف ج3 ص 262
- ↑ قاضی جرجانی ،شرح المواقف،ج8 ص189۔ایجی،المواقف ج3 ص 262
- ↑ جعفر سبحانی،الہیات،صص 246،247......۔ شہید مطہری،مجموعه آثار، ج 1، صص 112-114.
- ↑ مظفر،المنطق ص342
- ↑ ابن سینا،الاشارات و التنیہات ج 1 صص219 ،220 نقل از الہیات سبحانی ص237۔
|