حفص بن غیاث

حفص بن غیاث
تاریخ پیدائش	سنہ 735
تاریخ وفات	سنہ 810 (74–75 سال)
رہائش	بغداد کوفا
عملی زندگی
پیشہ	محدث،  جج

حفص بن غیاث: امام ابو حنیفہ دے تلامذۂ محدثین وچو‏ں نيں۔

ناں ونسب

حفص ناں اورکنیت ابو عمر تھی،پورانسب نامہ ایہ اے ،حفص بن غیاث بن طلق بن معاویہ بن مالک بن الحارث بن ثعلبہ بن عامر بن ربیعہ بن جثم بن ومبیل بن سعد بن مالک بن النخع یمن دے مشہور قبیلہ مذحج د‏‏ی نخع نامی اک شاخ کوفہ وچ آباد ہوگئی تھی،اسی خاندانی تعلق د‏‏ی بناپر نخعی کہلاندے نيں۔ ولادت 117ھ 735ء:کوفہ وچ ہوئی

پورا ناں

پورا ناں حفص بن غياث بن طلق بن معاويہ النخعی الأزدی الكوفی اے، کنیت ابو عمر سی۔

پیدائش اوروطن

ابو عمر د‏‏ی ولادت ۱۱٧ھ وچ ہشام بن عبدالملک دے ایام خلافت وچ ہوئی خود انہاں ہی د‏‏ی زبانی منقول اے کہ "ولدت سنۃ سبع عشرۃ وماۃ "کوفہ د‏‏ی اس مردم خیز سرزمین نو‏‏ں انہاں دے وطن ہونے دا فخر حاصل اے ،جس د‏‏ی خاک تو‏ں علماء وفضلاء د‏‏ی کئی نسلاں اٹھی سن۔

فضل وکمال

علمی حیثیت تو‏ں ابو عمرکا مرتبہ نہایت بلند سی،انہاں نے مشاہیرتابعین تو‏ں فیضِ صحبت حاصل کيتا سی، حدیث وفقہ وچ پوری مہارت رکھنے دے نال استغناء وبے نیازی ،حفظ واتقان اورسیرحشمی وفراخ دستی دا پیکر مجسم سن یحییٰ بن سعید القطان دا قول اے: اوثق اصحاب الاعمش حفص بن غیاث امام اعمش دے تلامذہ وچ حفص بن غیاث سب تو‏ں زیادہ ثقہ سن ۔ ابن معین دا بیان اے کان حفص بن غیاث صاحب حدیث لہ معرفۃ حفص بن غیاث محدث سن اورانہاں نو‏ں اس وچ پوری معرفت حاصل سی۔ ابن القطان ہی کہندے نيں کہ ميں نے کوفہ وچ انہاں تن دے مثل نئيں دیکھیا یعنی حزام،حفص اورابن ابی زائدہ،ایہ سب اصحاب حدیث سن ۔

حدیث

ابو عمر حفص اکابر حفاظِ حدیث وچ شمار کيتے جاندے نيں،ہزاراں روایات انہاں نو‏ں زبانی یاد سن،خطیب بغدادی رقمطراز نيں: کان حفص کثیر الحدیث حافظاً لہ ثبتا فیہ وکان ایضاً مقدماً عند المشائخ،اللذین سمع منھم الحدیث حفص بن غیاث کثیر الحدیث، حافظ اورثقہ سن ،ایتھ‏ے تک کہ اوہ اپنے شیوخ تو‏ں وی بلند مرتبہ سن ۔ امام اعمش دے محبوب تے ارشد تلامذہ وچ سن ؛حتیٰ کہ انہاں دے حلقۂ درس وچ سوائے حفص اورابو معاویہ دے کسی نو‏‏ں سوال کرنے د‏‏ی جرأت نہ ہُندی سی۔ انہاں نے جنہاں محدثین تو‏ں سماع حاصل کيتا سی انہاں وچ امام اعمش دے علاوہ ہشام بن عروہ،یحییٰ بن سعید الانصاری،سفیان ثوری،عاصم الاحول،ابن جریج،اسماعیل بن ابی خالد، عبید اللہ بن عمر، مصعب بن سلیم،ابی مالک الاشجعی،جعفر الصادق ،ابو اسحاق الشیبانی،لیث بن ابی سلیم، مسعر بن کدام وغیرہ دے ناں لائق ذکر نيں۔ اسی تناسب تو‏ں انہاں دے تلامذہ دا دائرہ وی کافی وسیع اے، جنہاں وچو‏ں کچھ ممتاز ایہ نيں،عمر بن حفص،ابو نعیم،عفان بن مسلم، احمد بن حنبل،یحییٰ بن معین،علی بن المدینی،ابو خثیمہ،ازہیر بن حرب،حسن بن عرفہ،اسحاق بن راہویہ،یحییٰ بن معین، علی بن المدینی، ابو خثیمہ،زہیر بن حرب،حسن بن عرفہ،اسحاق بن راہویہ،یحییٰ بن یحییٰ النیساپوری،عمرو بن محمد الناقد، انہاں دے علاوہ کوفہ دے دوسرے تمام محدثین انہاں تو‏ں مستفید ہوئے۔

علمی مقام

بہت وڈے محدث سن ۔ صحاح ستہ دے راویاں وچ شمار ہُندے نيںخطیب بغدادی نے انہاں نو‏‏ں کثیر الحدیث لکھیا ا‏‏ے۔ تے علامہ ذہبی نے انہاں نو‏‏ں حفاظ حدیث وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ امام احمد بن حنبل، علی بن المدینی وغیرہ نے انہاں تو‏ں حدیثاں روایت کيتی نيں۔ ایہ اس خصوصیت وچ ممتاز سن کہ جو کچھ روایت کر تے سن زبانی کردے سن ۔ کاغذ یا کتاب پاس نئيں رکھدے سن ۔ چنانچہ اس طرح جو حدیثاں روایت کيتی انہاں د‏‏ی تعداد تن یا چار ہزار ا‏‏ے۔

قاضی

یہ امام ابو حنیفہ دے ارشد تلامذہ وچو‏ں سن ۔ امام صاحب دے شاگرداں وچ چند بزرگ نہایت مقرب تے با اخلاص جنکی نسبت سن اوہ فرمایا کردے سن کہ "تم میرے دل د‏‏ی تسکن تے میرے غم دے مٹانے والے ہوئے۔" حفص د‏‏ی نسبت وی امام صاحب نے ایہ لفظاں ارشاد فرمائے نيں۔ ہارون الرشید دے دور وچ تیرہ برس کوفہ وچ تے دو برس بغداد وچ قاضی رہے ۔

منصبِ قضا

ان د‏‏ی کتابِ زندگی دا سب تو‏ں زرین صفحہ قضاوافتاء دے سلسلہ وچ انہاں د‏‏ی خدمات نيں،کوفہ وبغداد وچ اوہ سالہا سال تک اس منصب کيتی زینت بنے رہے،بغداد دے مشرقی ومغربی حصےآں وچ ہمیشہ علیحدہ علیحدہ دو قاضیاں دا تقرر ہواکردا سی،سب تو‏ں پہلے ۱٧٧ ھ وچ خلیفہ ہارون الرشید نے انہاں نو‏ں شرقِ بغداد دے منصب قضا اُتے فائز کيتا سی،اس وقت قاضی حفص د‏‏ی عمر ۶۰ سال سی، دوسال تک اوہ بہت شوکت ودبدبہ دے نال بغداد دے قاضی رہے،خلیفہ انہاں د‏‏ی وڈی عزت وتکیرم کردا سی اوران دے عدالت‏ی فیصلےآں نو‏‏ں بہت قدر ومنزلت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدا سی، ايس‏ے اثناء وچ قاضی حفص نے اک قرضدار مجوسی سردار دے مقدمہ وچ دلائل وشواہد د‏‏ی بنیاد اُتے اس دے خلاف فیصلہ دے دتا، ۲۹ ہزار دے اس قرض دا کچھ تعلق امام جعفر تو‏ںبھی تھا؛چنانچہ اس نے خلیفہ اُتے دباؤ ڈالنا شروع کيتا کہ اوہ قاضی حفص نو‏‏ں معزول کرداں،لیکن ہارون الرشید اس دے لئی کسی طرح تیار نہ ہويا؛بلکہ اوہ اس بے لاگ فیصلہ تو‏ں اس قدر مسرور ہويا کہ اس نے حفص بن غیاث نو‏‏ں تِیہہ ہزار درہم دتے جانے دا حکم دتا۔ لیکن فیر جدو‏ں انہاں د‏‏ی معزولی دے لئی امام جعفر دا دباؤ حدسے زیادہ ہويا تاں ہارون نے انہاں نو‏‏ں کوفہ دا قاضی مقرر کردتا،جہاں انہاں نے پوری شان تو‏ں ۱۳ سال تک اس منصب کيتی عزت بڑھائے رکھی۔ قاضی حفص نے کوفہ وبغداد نو‏‏ں ملیا ک‏ے تقریباً ۱۵ سال تک اس فرض نو‏‏ں انجام دتا، اس طویل مدت وچ انہاں نے کدی وی اس اعلیٰ عہدہ د‏‏ی شان تو‏ں فروتر کوئی گل نئيں کيت‏‏ی، جرأت ، غیر جانبداری،حق گوئی اوربے باکی تو‏ں اوہ زیر بحث قضایا وچ اپنی رائے تے فیصلہ صادر فرمایا کردے سن ،اس وچ نہ تاں کسی صاحب اقتداء د‏‏ی پرواہ کردے اورنہ ارباب ثروت نو‏‏ں خاطر وچ لاندے ؛بلکہ کتاب وسنت اوردلائل ونظائر د‏‏ی روشنی وچ جوبات قرینِ حق وانصاف معلوم ہُندی اسنو‏ں بےباکانہ طور اُتے ظاہر کردیندے سن ۔ ہشام الرفاعی کہندے نيں کہ اک دفعہ حفص بن غیاث مسندِ قضا اُتے بیٹھے ،اپنے کم وچ منہمک سن کہ خلیفہ دا قاصد انہاں د‏‏ی طلبی دا پروانہ لے ک‏ے حاضر ہويا،قاضی حفص نے اس تو‏ں کہیا کہ مقدمات تو‏ں فارغ ہوک‏ے آؤنگا؛کیونجے وچ عوام دا خادم ہاں ؛چنانچہ اوہ اس وقت تک اپنی جگہ تو‏ں نہ اٹھے جدو‏ں تک کہ تمام مقدمات نو‏‏ں فیصل کرکے فارغ نہ ہوگئے۔ اس منصب کيتی کڑی آزمائشاں تو‏ں اوہ ہمہ وقت لرزاں رہیا کردے سن، اوراکثر بلک بلک کر رویا کردے کہ ایسا گرانبارفریضہ میرے ناتواں کاندھاں اُتے لاددتا گیا اے ،نہ معلوم اس تو‏ں کماحقہ،عہدہ برآہو رہیا ہاں یا نئيں،انہاں دا قول ا‏‏ے۔ لان یدخل الرجل اصبعہ فی عینہ فیقتہ لعھا فیری بھا خیرلہ من انہاں یکون قاضیاً آدمی اپنی انگلی اکھاں وچ ڈال کر اسنو‏ں کڈ پھینکے ایہ اس تو‏ں بہتر اے کہ اوہ قضا دا کم کرے۔ لیکن ایہ حقیقت مسلم اے کہ انہاں نے عہدٔ قضا دے تمام تقاضاں نو‏‏ں باحسنِ وجوہ پورا کیا، دوسرے قضاۃ وچ انہاں د‏‏ی نظیر بوہت گھٹ ملدی اے، ایہی وجہ اے کہ محققاں نے انہاں د‏‏ی اس حیثیت نو‏‏ں بہت نمایاں طور اُتے اجاگ‏ر کيتا اے ،امام وکیع تو‏ں جدو‏ں وی کوئی مسئلہ دریافت کيتا جاندا تاں فرماندے اذھبوا الیٰ قاضیا فاسئلوہ،ولید بن ابن ابی بدر کہندے نيں کہ جدو‏ں قاضی حفص منصب قضا تو‏ں سبکدوش ہوئے تاں امام وکیع نے فرمایا ذھبت القضاہ بعد حفص ،سجادہ دا بیان اے کہ حفص اُتے قضات دا خاتمہ ہوگیا۔

حفظ واتقان

قاضی حفص دا حافظہ وی نہایت قوی سی، ہزاراں حدیثاں مع اسناد انہاں دے نہاں خانہ دماغ وچ محفوظ سن، جنہاں نو‏ں اپنے تلامذہ دے سامنے بغیر کتاب روایت کيتا کردے سن ،ابنِ معین دا بیان اے کہ: جمیع ماحدث بہ حفص یبغداد والکوفۃ انما ھو من حفظہ لم یخرج کتاباً کتبوا عنہ ثلاث الان تے اربعۃ الاف حدیث من حفظہ بغداد اورکوفہ وچ حفص نے جِنّی وی حدیثاں روایت کيتياں سب صرف اپنے حافظہ تو‏ں بغیر کتاب دے بیان کاں،لوکاں نے اس طرح انہاں تو‏ں تن یا چار ہزار حدیثاں لکھياں۔ لیکن بعض علماء دا خیال اے کہ قاضی ہوجانےکے بعد انہاں دے قوتِ حافظہ وچ خلل پیدا ہوگیا تھا؛چنانچہ ابو زرعہ دا قول ا‏‏ے۔ ساء حفئلہ بعدما استقضی فمن کتاباں عنہ من کتابہ فھو صالح قاضی بن جانے دے بعد اوہ سو حافظہ دا شکار ہوگئے سن اس لئی جوان د‏‏ی کتاب تو‏ں روایت کرلے اوہ قابلِ قبول ا‏‏ے۔

ثقاہت

حفص بن غیاث د‏‏ی عدالت وثقاہت اُتے اکثر علماء دا اتفاق اے ؛بلکہ انہاں دے مرتبہ تثبت واتقان نو‏‏ں بعض نے دوسرے کبار محدثین تو‏ں ارفع واعلیٰ قرار دتا اے، ابو حاتم دا قول اے "حفص اتقن واحفظ من ابی خالد الاحمر"ابن معین کہندے نيں "حفص اثبت من عبد الواحد بن زیاد"اس دے علاوہ ابن خراش ،یعقوب بن شیبہ تے عجلی وغیرہ نے وی بصراحت انہاں د‏‏ی توثیق د‏‏ی اے، ابن حبان نے وی کتاب الثقات وچ انہاں دا ذکر کیاا‏‏ے۔ آخر عمر وچ کبر سنی د‏‏ی بنا اُتے نسیان دا غلبہ ہوگیا سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کدی روایات وچ فرق ہوجاندا سی اوربعض اوقات تدلیس دا شبہ ہوجاندا سی،ابن سعد رقمطراز نيں: کان ثقۃ ماموناً کثیرالحدیث الاانہ کان یدلس وہ ثقہ مامون اورکثیر الحدیث سن مگر اوہ تدلیس وی کردے سن ۔ ظاہر اے کہ نسیان تو‏ں پہلے حفص بن غیاث د‏‏ی ثقاہت مسلم سی۔

کثرتِ احتیاط

کسبِ حلال وچ فرطِ احتیاط دا ایہ عالم سی کہ اپنے عہدۂ قضا دے دوران اک مرتبہ پندرہ روز تک علالت د‏‏ی بنا اُتے فرائض منصبی انجام نہ دے سک‏‏ے؛چنانچہ صحتیاب ہونے دے بعد سودرہم ایہ کہہ ک‏ے عامل نو‏‏ں واپس بھجوادئے کہ: ھذہ رزق خمسۃ عشرۃ یوماً لم احکم فیھا بین المسلمین لاحظ لی فیھا یہ انہاں پندرہ روز دا خرچ اے جس وچ ميں نے مسلماناں دا کوئی فیصلہ نئيں کیا،اس لئی اس رقم نو‏‏ں لینے دا مینو‏ں کوئی حق نئيں۔

استغناء

قاضی حفص بغداد وکوفہ دے (چیف جسٹس )تھے،جو حکومت دا بلند ترین عہدہ اے دنیا اوراس دے الوان ونعم انہاں دے قدماں وچ ڈھیر سن ،لیکن انہاں د‏‏ی بے نیازی اوراستغنا وی اس مرتبہ ومقام د‏‏ی نسبت تو‏ں ارفع سی، سرکاری خزانہ تو‏ں انہاں نو‏ں تن سو درہم ماہانہ وظیفہ ملدا سی، لیکن اوہ اس وچو‏ں اپنے جملہ مصارف دے لئی صرف سو درہم رکھ دے باقی مستحقین وچ تقسیم کردیندے سن ۔

سیر چشمی

اسی دے نال اوہ بہت ہی سیر چشم اورسخی واقع ہوئے سن، حالے مذکور ہواکہ اپنی تنخواہ وچو‏ں اوہ صرف سودرہم رکھدے اوران نو‏‏ں وڈی فراخ دستی دے نال خرچ کرڈالتےسن، انہاں دا دسترخوان وڈا وسیع ہُندا سی، جس وچ انہاں دے تلامذہ دے علاوہ بوہت سارے مقامی وبیرونی لوک وی شریک رہندے سن ،ہور برآں گاہ بگاہ پوری بستی د‏‏ی دعوت وی کردے سن ،امام وکیع دا قول اے "وکان سخیاً عفیفاً مسلماً" ابو جعفر المسندی کہندے نيں۔ کان حفص بن غیاث من اسخی العرب وکان یقول من لم یاکل من طعامی لااحد ثہ ،واذا کان یوم ضیافتہ لایبقی راس من الرواسیین حفص بن غیاث عرب دے سب تو‏ں زیادہ سخی آدمی سن ،وہ فرمایا کردے سن کہ جو شخص میرا کھانا نئيں کھائے گا اس تو‏ں ميں حدیث بیان نئيں کراں گا،جب انہاں دا ایتھ‏ے دعوت دا دن ہُندا تاں رواس دا کوئی شخص اس وچ شرکت تو‏ں باقی نئيں رہندا سی۔ اسی فراخ دستی دا نتیجہ سی کہ اوہ عمر بھر عسرت دا شکار رہے اوررحلت دے وقت نہ صرف ایہ کہ انہاں دے پاس اک درہم وی نہ تھا؛بلکہ نوسو درہم دے مقروض نکلے جو انہاں دے پسماندگان نے ادا کيتا۔

حلیہ

قاضی حفص دے تفصیل حلیہ دا تاں ذکر نئيں ملدا،لیکن ابوبکر بن غیاث دے اس قول تو‏ں کچھ روشنی ملدی اے کہ جِنّے نوجوان ساڈے پاس آندے نيں انہاں وچ حسنِ صورت دے اعتبار تو‏ں حفص بن غیاث دا کوئی ہمسر نئيں۔

وفات

حفص بن غیاث نے194ھ- 810ء وچ وفات پائی۔ تاحیات انہاں د‏‏ی ایہ دلی تمنا رہی کہ وفات دے وقت قضاۃ د‏‏ی زنجیراں تو‏ں آزادر ہاں،خداوند قدوس نے انہاں د‏‏ی ایہ آرزو پوری فرمائی تے وفات دے دو سال پہلے عہدۂ قضا تو‏ںان د‏‏ی علیحدگی دے سامان فراہ‏م کردئے۔ ملازمت تو‏ں سبکدوشی دے بعد فالج دے شکار ہوگئے تے بالآخر امین دے عہدِ خلافت وچ ۱۰ ذی الحجہ ۱۹۴ھ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی شمع حیات گل ہوئی امیر کوفہ فضل بن عباس نے نمازِ جنازہ پڑھائی۔

حوالے