خضر راہ
خضر راہ اقبال دی اک نظم اے جسنوں انہاں نے انجمن حمایت اسلام دے 37 واں سالانہ اجلاس وچ جو 12 اپریل 1922ء نوں اسلامیہ ہائی سکول اندرون شیرانوالہ وچ منعقد ہويا سی وچ ترنم توں پڑھ کر سنائی سی۔ بعض اشعار اُتے اقبال خود وی بے اختیار روئے تے مجمع وی اشک بار ہوئے گیا۔ عالم اسلام دے لئی اوہ وقت بہت نازک سی ۔ قسطنطنیہ اُتے اتحادی قابض سن ۔ اتحادیاں دے ایماءپر یونانیاں نے اناطولیہ وچ فوجاں اتار دتیاں سن۔ شریف حسین جداں لوک انگریزاں دے نال مل کے اسلام دا بیڑا غرق کرنے وچ پیش پیش سن ۔ خود ہندوستان وچ تحریک ہجرت جاری ہوئی۔ فیر خلافت تے ترک موالات دا دور شروع ہويا۔ ادھر دنیائے اسلام دے روبرو نويں نويں مسائل آ گئے۔ اقبال نے انہاں وچوں بعض اہم مسائل دے متعلق حضرت خضر دی بولی توں مسلماناں دے سامنے صحیح روشنی پیش کيتی۔ تے نظم دا ناں خضر راہ ايسے وجہ توں رکھیا۔ ابتداءماں نظم وچ صرف دو عنوان سن ۔ پہلے دو بندےآں دا عنوان سی ”شاعر“ یعنی شاعر دا خضر توں خطاب باقی نو بندےآں دا عنوان سی ”جواب خضر “ نظر ثانی وچ اقبال نے مختلف مسائل اُتے وکھ وکھ عنوان قائم کر دتے۔
فکری جائزہ
[سودھو]اقبال دی ایہ نظم اپنے دور وچ بہت زیادہ مقبول ہوئی۔ اس دے بارے وچ پروفیسر اسلوب احمد انصاری لکھدے نيں:
”اس نظم دی ہر دلعزیزی دا وڈا سبب اس دے موضوع یا موضوعات دا ہنگامی اہمیت دا حامل ہونا تھا۔“
اس نظم نوں فکری لحاظ توں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے۔ اک حصہ ”شاعر“ دے عنوان توں پس منظر، خضر دی آمد تے شاعر دے سوالات اُتے مبنی اے جدوں کہ دوسرا حصہ خضر دے جواب اُتے مشتمل اے۔ نظم دی ابتدا ایويں ہُندی اے کہ شاعر انتہائی پریشانی تے ذہنی کشمکش دی حالت وچ سکون دی تلاش وچ ساحل دریا دی جانب رخ کردا اے۔ شاعر نوں اک نويں صبح دی تلاش اے۔ جتھے زندگی با معنی ہوئے جتھے اس دا وطن عزیز فرنگی جال توں آزاد ہوئے۔ جتھے عالم اسلام یورپی رخنہ گرداں دے فتنہ و فساد توں محفوظ ہوئے۔ ایتھے پہنچ کے اقبال دو حصےآں وچ منقسم ہوئے جاندا اے اک شاعر اقبال تے دوسرا مفکر اقبال، شاعر اقبال سوال کردا اے تے مفکر اقبال جواب دیندا اے۔ پہلے بند وچ منظر کشی دا بہترین نمونہ ملدا اے۔ جو اک خاص کردار خضر دے ظہور دے لئی اے۔ ایتھے اک سکوت دی فضاء ملدی اے اوہ دراصل اس انسانی ماحول دے جمود دی طرف اشارہ کردا اے۔ جس نوں توڑنے دے لئی ہی شاعر دا دل اک جہان ِ اضطراب بنیا ہویا اے۔
جیسے گہوارے میں سو جاتا ہے طفل شے ر خوار
موج مضطر تھی کہیں گہرائیوں میں مست خواب!
منظر فطرت دا ایہ طلسم پنجويں ہی شعر وچ ٹُٹ جاندا اے تے نہایت ڈرامائی طور اُتے خواجہ خضر دی شخصیت منظر اُتے اُبھرتی تے جزو ِ منظر بن جاندی اے۔ خضر شاعر نوں دسدا اے کہ جے چشم و دل وا ہوئے یعنی انسان دی روح اپنی تمام تر گہرائیاں دے نال بیدار ہوئے جائے، دل دی اکھ کھل جائے تاں دل دے اندر اوہ روشنی پیدا ہوئے جاندی اے جو مظاہر حیات تے واقعات عالم دے پِچھے مضمر حقائق دے مشاہدے دی صلاحیت پیدا کردی اے۔
کہہ رہا ہے مجھ سے اے جویائے اسرار ازل
چشم دل وا ہو تو ہے تقدیر عالم بے حجاب!
دوسرے بند دے پہلے دو شعراں وچ قبال ”خضر“ دی عظمت دا اعتراف کردے نيں کہ کائنات دے تمام سربستہ راز آپ اُتے منکشف نيں تے آپ نوں مستقبل دے اوہ حالات وی معلوم نيں جو مستقبل وچ ظہور پزیر ہون گے۔ اقبال خضر نوں موسیٰ دے مقابلے وچ پیش کردے نيں کہ موسی دا علم وی آپ دے سامنے ہیچ اے ايسے لئی اوہ اُنہاں دے سامنے چند سوالات رکھدے نيں تے سوال اُسی توں پُچھے جاندے نيں جو صاحب ِ علم و صاحب اسرار ہوئے۔ سوالات دی تفصیل حسب ذیل اے۔
پہلا سوال: خضر کو صحرا نوردی اس قدر عزیز کیوں ہے؟
دوسرا سوال: زندگی کا راز کیا ہے؟
تیسرا سوال: سلطنت کیا چیز ہے؟
چوتھا سوال: سرمایہ اور محنت میں جھگڑے کی وجہ کیا ہے؟
پانچواں سوال: دنیائے اسلام کی زبوں حالی کی وجہ کیا ہے؟
اقبال دا انداز نظر بالکل انسانی تے آفاقی سی ۔ اوہ سماجی انصاف دی علم برداری کرنا اپنا فرض تصور کردے سن ۔ ايسے طرح کمزوراں، مظلوماں تے محروماں دی حمایت اپنا فرض جاندے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے اپنی ملت دوستی نوں "ایشیا دا خرقہ دیرینہ" توں وابستہ کر دتا اے یعنی اوہ اپنے ملی موقف وچ اک آفاقی نقطہ نظر توں پورے مشرق نوں اس لئی شامل کردے نيں کہ اس دے خرقہ دیرینہ نوں بہت ہی جابرانہ تے ظالمانہ انداز وچ چاک کرکے اس دی قیمت اُتے مغربی اقوام نو دولت ”نوجواں“ پیرا پو ش ہوئے رہے نيں۔
ایتھے اقبال دی نظر انتہائی وسیع ہوئے جاندی اے۔ اوہ دنیائے اسلام نوں عالم مشرق دا مترادف قرار دیندے نيں کہ ملت اسلامیہ مشرق دی نمائندگی کردی ہوئی اک خطرناک امتحان وچ پڑ گئی اے۔ بادشاہت و ملوکیت توں اقبال نوں نفرت اے۔ اقبال دے خیال وچ اگرچہ سکندر مر گیا اے۔ اُس نوں دوام نئيں ملیا مگر فطرت اسکندری حالے قائم اے۔ حکمران طبقہ حالے تک دادِ عیش دے رہیا اے۔
گرچہ اسکندر رہا محروم آب زندگی
فطرت اسکندری اب تک ہے گرم نائو نوش
دوسری طرف مسلمان، مسلمان دا دشمن ہوئے گیا اے تے ”اللہ دی رسی نوں مضبوطی توں تھامے رہو تے آپس وچ تفرقہ نہ ڈالو“۔ دے سنہرے اصول نوں چھڈ کے ذاتی غرض دی خاطر اک دوسرے دا خون بہا رہیا اے۔ ایتھے اقبا ل نے شریف مکہ دے حوالے توں عرباں دی ترکی توں غداری نوں حضور دے دین نوں بیچنے دے مترادف قرار دتا اے،
بیچتا ہے ہاشمی ناموس دین مصطفی
خاک و خون میں مل رہا ہے ترکمان سخت کوش
تے اک طرف طاغوندی قوتاں انہاں نوں صفحہ ہستی توں مٹانے اُتے تلی ہوئی نيں۔ ایہ قوتاں مسلماناں دی قوت برداشت دا امتحان لے رہیاں نيں۔
آگ ہے، اولاد ابراہیم ہے، نمرود ہے
کیا کسی کو پھر کسی کا امتحاں مقصود ہے
تیسرے بند وچ خضر پہلے سوال دا جواب دیندے نيں۔ اقبال فطرتاً صحرائیت پسند او ر بدویت پسند اے۔ اقبال دے نزدیک جو افراد او ر قوماں مسلسل جدوجہد کردیاں نيں اوہ دوام پاندی نيں جتھے و ہ تھک کے بیٹھ جاندیاں نيں موت اُنہاں نوں دبوچ لیندی اے۔ تے صحرا نوردی مسلسل حرکت دا استعارہ اے۔ جو اس حقیقت نوں روشن کردی اے کہ قدرت دے کارخانے وچ سکون محال اے۔ دنیا وچ ہر لمحہ حرکت و تغیر دا تماشا جا رہی اے تے اس تماشے دے کِسے منظر نوں قیام نئيں اے۔ خضر اپنی مسلسل دوڑ دُھپ تے حرکت و عمل نوں اصل زندگی دسدا اے۔ لیکن سوچنے دی گل ایہ اے کہ صحرا توں اقبال نوں اِنّی انسیت کیوں اے۔ تاں اس دا جواب ایہ اے کہ مسلماناں دا روحانی مرکز تے اصل مولد و منشا صحرائے عرب اے۔ ايسے بدولت سادہ زندگی دی وجہ توں مسلمان تما م دنیا اُتے چھا گئے۔ اُنہاں وچ فاتحانہ اخلاق پیداہوئے صحرائیت وچ تکلف و تصنع دا کوئی گزر نہيں۔ صحرا نشین آدمی وچ بلا دی قوت برداشت ہُندی اے۔ اک متمدن انسان جوش تے ولولے توں عاری ہُندا اے۔ صحرا نشین دی ضروریات زندگی وی حد درجہ محدود ہُندی نيں۔
فطرت کے مقاصد کی کرتا ہے نگہبانی
یا بندہ صحرائی یا مردِ کہستانی
اگلے دو بندےآں وچ زندگی دے متعلق بحث کيتی گئی اے۔ بقول اسلوب احمد انصاری:
”زندگی اقبال دے نزدیک مترادف اے اک ایداں دے مظہر دے جس دی وسعتاں تے گہرائیاں نوں ادراک دی گرفت وچ آسانی توں نئيں لیایا جا سکدا۔“
اقبال انسان نوں دسدا اے کہ زندگی سود و زیاں، نفع نقصان دی سوچ توں بلند تر چیز اے۔ اس وچ کدی تواعلیٰ مقصد دے لئی جان قربان کردتی جاندی اے جس طرح حضرت امام حسین نے کربلا وچ تے حضرت اسماعیل نے خدا دے حکم اُتے اپنی جان ِ عزیز نوں قربانی دے لئی پیش کیتا تے کدی اعلیٰ مقاصد دی خاطر ہجرت کرکے جان بچائی جاندی اے۔
برتر از اندیشہ سود و زیاں ہے زندگی
ہے کبھی جاں اور کبھی تسلیم جاں ہے زندگی!
انسان نوں چاہیے کہ اوہ اج تے کل، ہفتےآں، مہینےآں تے سالاں دے حسا ب توں زندگی نوں نہ ناپے کیونجے جاوداں، پیہم دواں، ہر دم جواں اے زندگی، انسان اک ارتقاءپذیر اکائی اے۔ اس وچ تجدید خودی دی قوت پوشیدہ اے۔ ايسے لئی اس دا نقش مٹ مٹ کر اُبھردا رہندا اے۔ زندگی ہر لحظہ نويں قبا زیب تن کر لیندی اے تے ايسے تحریک وچ سر آدم پنہاں اے۔ سرِ آدم قوت تسخیر تے تعمیر کائنات اے۔ انسان کوچاہیے کہ اپنی خدادا د صلاحیتاں توں بھر پور کم لے۔ کیونجے ايسے لئی تاں انسان نوں تمام مخلوقات اُتے فضیلت حاصل اے۔ گو انسان دی تخلیق اک مشتِ خاک ورگی اے۔ لیکن قوت دے بدولت انسان اشرف المخلوقات اے۔
اپنی دنیا آپ پیدا کر اگر زندوں میں ہے
سرِ آدم ہے ضمیر کن فکاں ہے زندگی!
زندگی تے آزادی دا چولی دامن دا نال اے۔ انسان وچ بے شک قوت دے خزانے موجود نيں۔ مگر اس دے اظہار دے لئی آزادی اولین شرط اے۔ کیونجے غلامی انسان دی قوت عمل نوں شل کر دیندی اے تے نمو دے سارے امکانات معدوم ہوئے جاندے نيں۔ غلامی دے دور وچ زندگی گھٹتے گھٹتے اک ایسی ندی بن جاندی اے۔ جس وچ پانی کم ہُندا اے تے معمولی بند بنھن توں رک جاندی اے۔ لیکن آزادی دے زمانے وچ زندگی اک ایداں دے سمندر دا روپ دھار لیندی اے جس دا کوئی کنارہ نئيں ہُندا۔
بندگی میں گھٹ کے رہ جاتی ہے اِک جوئے کم آب
اور آزادی میں بحر بیکراں ہے زندگی !
اگے چل کے اقبال انسان دے ذوق ِ عمل تے جدوجہد نوں ابھارنے دی کوشش کر رہے نيں اُنہاں دے خیال وچ انسان نوں سچائی تے صداقت دا دلدادہ ہونا چاہیے۔ لیکن اس دے لئی پہلے اپنے جسم وچ جان پیدا کرنا ضروری اے۔ یعنی اپنے دل وچ ولولہ تے عزم و جوش پیدا کرنا چاہیے۔ جو مرتبے تے عہدے، مال و دولت انسان نوں وراثت وچ ملے نيں۔ انہاں اُتے انحصار کرنا چھڈ دے۔ اپنی ہمت، اپنی محنت تے اپنے خون پسینے دی کمائی توں دولت کمائے تے جاہ و مرتبہ حاصل کرے۔ ايسے توں اُنہاں دے دلاں وچ اوہ حوصلہ تے جرات پیدا ہوئے گی جو خالد بن ولید، طارق بن زیاد تے محمد بن قاسم جداں جری تے دلیر لوکاں وچ سی۔
ہو صداقت کے لیے جس دل میں مرنے کی تڑپ
پہلے اپنے پیکر خاکی میں جاں پیدا کرے
چھٹا بند سلطنت توں متعلق اے اقبال فرماندا اے کہ
آ بتاؤں تجھ کو رمز آیۂ 'ان الملوک'
سلطنت اقوام غالب کی ہے اک جادوگری
سلطنت و حکومت نوں طاقت دی جادوگری کہنا اک نہایت بلیغ گل اے۔ جادوگری دا لفظ اک طرف طاقتور حکمراناں دی ننگی جارحیت تے طاقت دے استعمال اُتے محیط تاں دوسری طرف مدبرانہ مصلحتاں تے رعایا پروری دے ظاہری سلوک نوں وی اپنے اندر سمیٹے ہوئے نيں۔ جدوں کوئی محکوم نیند توں بیدار ہُندا اے تے ملوکیت و شہنشاہیت دے خلاف آواز بلند کردا اے تاں حکمران اُسنوں انوکھے ہتھکنڈاں توں فیر سلا دیندا اے۔ اُسنوں ایداں دے سہانے سپنے دکھاندا اے کہ اوہ فیر توں غلامی دا طوق گلے وچ پہن لیندا اے۔
خواب سے بیدار ہوتا ہے ذرا محکوم اگر
پھر سلا دیتی ہے اس کوحکمراں کی ساحری
فیر اقبال مسلماناں نوں آزادی دی نعمت حاصل کرنے دے لئی زور دیندے نيں تے کہندے نيں کہ اے مسلمان تاں آزاد پیدا ہويا اے۔ تیری مثال تاں شاہین ورگی اے تاں اپنی آزاد فطرت نوں غلامی دی دلدل وچ پھنسا کر بدناں نہ کر جے ایسا کريں گا تاں برہمن توں وی وڈا کافر ہوئے گا۔
اقبال کہندا اے کہ جمہوریت ظالم وجود دا جنہاں اے جو خوبصورت لباس پہن کر ناچ رہیا اے لوک اس دے زرق برق لباسنوں دیکھ کے اسنوں آزادی دی نیلم پری سمجھ لیندے نيں۔ جدوں کہ حقیقت وچ ایہ اوہی مطلق العنان ملوکیت اے۔
اقبال مسلماناں نوں خطاب کرکے کہندا اے کہ اے ناداں انسان تاں اس رنگ و بوکے دھوکے نوں باغ سمجھ رہیا اے۔ تے اپنی نادانی توں اس پنجرے نوں گھونسلا سمجھ رہیا اے جدوں کہ حقیقت وچ ایہ تینوں تادیر غلام رکھنے دے ہتھکنڈے نيں،
اس سراب رنگ و بو کو گلستاں سمجھا ہے تو
آہ ! اے ناداں قفس کو آشیاں سمجھا ہے تو
ساتواں تے اٹھواں بند سرمایہ داری توں متعلق اے۔ اقبال خضر راہ دی زبانی مزدور نوں پیغام دیندے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ کائنات دے دل توں اٹھنے والی آواز اے۔ ایہ میرا ذاتی پیغام نئيں بلکہ قدرت تے فطرت دا ازلی پیغام اے۔ میری آواز وچ زمانے دی آواز شامل اے۔
بندہ مزدور کو جاکر مرا پیغام دے
خضر کا پیغام کیا، ہے یہ پیام کائنات
ان سرمایہ داراں نے تینوں غلام رکھنے دے لئی مختلف حربے ایجاد کیتے نيں۔ تینوں کدی ذات پات دے چکراں وچ الجھایا گیا، کدی قومیت دا سوال کھڑا کیتا اے۔ کدی کلیسا دا چکر چلایا اے۔ کدی رہتل دا جال بچھا کر عوام نوں بے وقوف بنایا گیا۔ کدی کالے گورے دی تمیز رکھی گئی۔ تے اے مزدور تاں انہاں حیلہ بازاں توں بے خبر رہیا تے ایہ تینوں طرح طرح دے خواب دکھا کر فریباں وچ اُلجھیا کر تیرا خون چوستے رہے تے افسوس تاں انہاں دے لئی لڑدا رہیا تے انہاں دے لئی محنت کر تا رہیا۔ ایتھے اقبال مزدورں نوں بیدار کردا اے۔
اُٹھ کہ اَب بزم جہاں کا اور ہی انداز ہے
مشرق و مغرب میں تیرے دور کا آغاز ہے
آخری تن بند دنیائے اسلام توں متعلق نيں، ایتھے اقبال نے اپنے جذگل کيتی تسکین دے لئی راہ کڈی اے جو اُنہاں دے قلب تے روح دی گہرائیاں وچ نہ جانے کِنّی مدت توں پوشیدہ سن ۔ مسلماناں دے تمام اشعار او ر میراث نوں مسیحی دنیا نے اپنا لیا مثلاً روایت پرستی دی جگہ تخلیقی انداز نوں مسیحی دنیا نے اپنایا۔ اندھی تقلید دی جگہ اجتہاد توں کم لیا۔ جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اوہ سرفراز تے کامران ہوئے گئے تے مسلمان پستی دی عمیق گہرائیاں وچ ڈُب گئے۔ عرباں نے غداری کرکے اپنے پیر اُتے خود کلہاڑی ماری اے۔ جدوں تک اک سن مضبوط سن جدا ہوئے تاں دشمن نے انہاں نوں اک اک کرکے ہڑپ کر ليا۔
تے اوہ ترک جو کدی جاہ و حشمت دے مالک سن ۔ جو بادشاہ سن اج اوہ پوری دنیا وچ رسوا ہوئے گئے نيں۔ خلافت دا تاج انہاں دے سر توں اتر چکيا اے جس وچ کچھ مغرب دی عیاری تے سیاسی چالبازی دا کمال اے تاں بہت زیادہ مسلماناں دا ترکِ مذہب تے اسلامی شعار توں دور ی دا نتیجہ اے۔ ایران وی یورپ دی طرف دیکھ رہیا اے اورمغربی رہتل بالکل کھوکھلی اے۔ جو آئندہ نسلاں دے لئی تباہی دا پیغام لیائے گی۔ اس لئی اقبال ایرانیاں نوں مشورہ دے رہے نيں کہ انہاں اثرات توں پرہیز کرن اس دے بعد اقبال خودی دا درس دیندے نيں کہ اپنی حاجتاں نوں دوسرےآں دے سامنے نہ لے جا۔ اپنی خودی نوں قربان نہ کر تے دوسرےآں دے اگے ہتھ مت پھیلیا۔ جے تاں دوسرےآں دی محتاجی کريں گا تاں اس توں تیری خودی نوں ٹھیس لگے گی۔ خودی جو آئینے دی مانند نازک اے ایسی ٹھیس توں چکنا چور ہوئے جاندی اے۔
اقبال مشرق دے مسلماناں توں کہندے نيں کہ تواڈے مصائب و آلام دا حل ملت اسلامیہ دے اتحاد و اتفاق وچ مضمر اے۔ جے مسلمان چاہندا اے کہ ذلت دے گھور اندھیراں توں نکل آئے تاں انہاں نوں آپس وچ باہمی ربط و ضبط پیدا کرنا ہوئے گا۔ مگر افسوس ایشیا والے اس نکتے توں ہن تک بے خبر نيں۔ لہٰذا جدوں وی اُنہاں اُتے ایہ راز منکشف ہوئے گا تاں اوہ ترقی دی راہ اُتے گامزن ہوئے جان گے۔
ایک ہوں مسلم حرم کی پاسبانی کے لیے
نیل کے ساحل سے لے کر تابخاک کاشغر
اس دے بعد اقبال اپنے کلام وچ کہندا اے کہ میری گلاں نوں غور توں سن تینوں اس وچ آنے والے وقت دی دھندلی سی تصویر نظر آئے گی۔ یعنی میری گلاں وچ تینوں مستقبل وچ ظہور پزیر ہونے والی بہت ساریاں گلاں دا پتہ چل سکدا اے۔ اقبال کہندا اے کہ آسمان دے پاس اک توں اک آزمایا ہويا فتنہ موجود اے۔ اس لئی انہاں توں ہوشیار رہ۔
فنی جائزہ
[سودھو]”خضر راہ“ فنی لحاظ توں اک مکمل نظم اے۔ اس بارے وچ آل احمد سرور لکھدے نيں:
”خضر راہ“ وچ اقبال دا فن پہلی دفعہ اپنی بلندی اُتے نظر آندا اے ایہ اوہ بلندی اے جس وچ مستی اندیشہ ہائے افلاکی دے نال زمین دے ہنگامےآں نوں سہل کرنے دا حیرت انگیز عزم موجود اے ۔“
خضر راہ کل گیارہ بندےآں اُتے مشتمل اے۔ ایہ نظم ترکیب و ہیئت وچ اے۔ اس وچ 85 اشعار نيں اس نظم وچ کم و بیش 1400 لفظاں نيں۔ ایہ بحر رمل مثمن مقصور وچ اے۔ اس دے ارکان ایہ نيں۔ فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
نظم دے کردار
[سودھو]اس نظم وچ دو کردار سامنے آندے نيں اک خود شاعر تے دوسرا خضر، شاعر اک بے قرار شخص اے اُس نے اپنے آپ نوں ”جویائے اسرارِ ازل“ کہیا اے۔ جو اک ایداں دے انسان نوں ظاہر کردا اے جس دے دل وچ سب کچھ جاننے دی خواہش موجزن اے۔ دوسرا کردار خضر دا اے۔ خضر دی شخصیت نوں اقبال نے اس شعر وچ مکمل کے دتا اے۔
دیکھتا کیا ہوں کہ وہ پیک ِ جہاں پیما خضر
جس کی پیری میں ہے مانند ِ سحر رنگ شباب
پہلے مصرعے وچ اُنہاں نوں ”پیکِ جتھے پیما“ کہیا گیا اس لئی کہ اوہ جتھے گرد مشہور نيں دوسرے مصرعے وچ ” پیری وچ مانند سحر رنگ ِ شباب“ دا بیان ملدا اے۔ اس لئی انہاں دی طویل عمر دی روایت خاصی مشہور اے تے جس طرح صبح، صدیاں توں اک ہی طرح ہر روز طلوع ہونے دے باوجود تازگی و شادابی دا مظہر اے۔ جداں شباب دے نال وابستہ کیتا جاندا اے۔ اس طرح خضر راہ وی صدیاں اُتے محیط طویل عمر دے باوجود جواناں دی طرح مستعدی توں جتھے گردی کردے رہندے نيں،بقول فتح محمد ملک،
”اقبال نے خضر دا کردار مشرقی روایات تے داستاں دی بجائے براہ راست قرآن توں اخذ کیتا۔ “
ڈرامائی کیفیت
[سودھو]اس نظم وچ ڈرامائی کیفیت پائی جاندی اے۔ ایہ ڈرامائیت خضر دے کردار دی وجہ توں پیدا ہوئے گئی اے۔ اس نظم دے پہلے منظر نوں جے دیکھو تاں لگدا اے کہ ڈرامے دا پہلا سین شروع ہوئے گیا اے۔ ایہ سین ساحل دریا دا اے۔ شاعر مضطرب دل دے نال محو نظارہ اے۔ اس دے دل وچ اک طوفان مچا ہويا اے۔ مگر بیرونی ماحول انتہائی اُتے سکون اے۔ رات دا سکون اُتے پھیلائے ہوئے اے۔ قاری تجسّس دا شکار ہوئے کے پورے انہماک توں مطالعہ شروع کردا اے۔ اُتے سکون ماحول دے پِچھے اک طوفان چھپا ہويا اے۔ اس لئی قاری وی کِسے طوفان دا منتظر اے۔ ايسے اثنا ءماں اچانک خضر سٹیج اُتے آکے مکالمہ شروع کردا اے۔
کہہ رہا ہے مجھ سے اے جویائے اسرارِ ازل
چشمِ دل وا ہو تو ہے تقدیر ِ عالم بے حجاب
فیر مکالمہ شروع ہُندا اے۔ ايسے طرح کائنات تے بین الاقوامی سیاسیات توں متعلق شاعر نوں مکمل تے کافی و شافی جواب مل جاندا اے۔
نظم دا لہجہ
[سودھو]پروفیسر رفیع الدین ہاشمی دے بقول:
”بحیثیت مجموعی نظم دا لہجہ نرم و ملائم تے دھیما اے ۔“
پہلے بند وچ لہجہ انتہائی دھیما تے محتاط اے۔ ايسے طرح پوری نظم وچ مجموعی طور اُتے دھیما پن تے نرمی غالب اے۔ کدرے کدرے لہجہ اُتے جوش ہوئے جاندا اے۔ مگر اقبال اسنوں دوبارہ مدہم کر دیندا اے۔ مثلاً دوسرے بند وچ شاعر انتہائی جوش توں کہندا اے۔
بیچتا ہے ہاشمی ناموسِ دینِ مصطفی
خاک و خوں میں مل رہا ہے ترکمانِ سخت کوش
ایتھے جوش تے گرمی دا پیدا ہونا قدرتی امر اے۔ ”صحرا نوردی وچ “ لہجہ دھیما اے۔ ”زندگی“ وچ فیر بلند تے قدرے اُتے جوش ہوئے جاندا اے۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ زندگی شاعر دے نزدیک ”گردش پیہم“ تے پیہم دواں اُتے دم جواں“ اے۔ جس وچ انسان نوں مختلف آزمائشاں توں دوچار ہونا پڑدا اے۔ مگر اگلے ہی بند وچ
سوئے گردوں نالہ شب گیر کا بھیجے سفیر
رات کے تاروں میں اپنے راز داں پیدا کرے
کہہ کے اُتے جوش ”Tone“ نوں مدہم کر دتا اے۔ ایہ اتار چڑھائو تے مدوجزر پوری نظم دا خلاصہ اے مگر مجموعی تاثر دھیما اے۔ اختتام ناصحانہ اے تے نصیحت نرم لہجے وچ ہُندی اے۔
رنگ تغزل
[سودھو]تغزل اقبال دے کلام دا خاصا اے ۔”خضر راہ“ اگرچہ اک نظم اے جس وچ حیات و کائنات دے حقائق تے ٹھوس مسائل نوں موضوع سخن بنا یا گیا اے۔ مگر چونکہ اقبال دے مزاج وچ شعریت تے تغزل رچا بسا اے اس لئی غزلاں دے علاوہ انہاں دے بیشتر نظماں وچ تغزل دا رنگ نمایاں اے۔ خضر راہ دے بعض حصےآں تے شعراں وچ سانوں اقبال دا ایہی رنگ تغزل نظر آندا اے۔
برتر اندیشہ سود وزیاں ہے زندگی
ہے کبھی جاں اور کبھی تسلیم ِ جاں ہے زندگی
جادوئے محمود کی تاثیر سے چشم ِ ایاز
دیکھتی ہے حلقہ گردن میں ساز دلبری
تراکیب و تشبہات
[سودھو]اقبال نے خضر راہ وچ وی نادر تراکیب کااستعمال کیتا اے مثلاًقلزم ہستی، شہید جستجو، ضمیر کن فکاں، شمشیر بے زنہار، ساز دلبری، شاخ آہو وغیرہ
تشبیہ کِسے چیز نوں کِسے خاص وصف دی بناءپر کِسے دوسری چیز دی مانند ظاہر کیتا جائے اقبال دے ہاں نادر تشبیہات ملدی نيں۔ بقول عابد علی عابد
”اقبال ایسی ایسی خوبصورت تشبیہہں تے استعارے استعمال کردے نيں کہ انہاں دیکھی چیزاں دیکھی ہوئی معلوم ہُندیاں نيں۔“
جیسے گہوارے میں سو جاتا ہے طفلِ شیر خوار
موج مضطر تھی کہیں گہرائیوں میں مستِ خواب
صنائع بدائع دا استعمال
[سودھو]اقبال دے کلام وچ صنائع بدائع دا بہت وڈا ذخیرہ موجود اے۔ جو اقبال دی غیر شعوری فنی مہارت دا شاہکار اے۔
صنعتِ تلمیح:
بیچتا ہے ہاشمی ناموسِ دین مصطفی
خاک و خون میں مل رہا ہے ترکمانِ سخت کوش
صنعتِ تجنیس:
خام ہے جب تک تو ہے مٹی کا اک انبار تو
پختہ ہو جائے تو ہے شمشیر بے زنہار تو
صنعت ملمع:
ملک ہاتھوں سے گیا ملت کی آنکھیں کھل گئیں
حق تیرا چشمے عطا کر دستِ غافل درنگر
صنعتِ مراعات النظیر:
آگ ہے اولاد ابراہیم ہے نمرود ہے
کیا کسی کو پھر کسی کا امتحاں مقصود ہے
صنعت تضاد:
دیکھتا ہوں کہ وہ پیک ِ جہاں پیما خضر
جس کی پیری میں ہے مانند ِ سحر رنگ شباب
محاکات:
اس نظم وچ محاکات یعنی تصویر کشی دا بہترین نمونے ملدے نيں۔ بقول غلام رسول مہر کہ،
”خضر راہ دا موضوع منظر کشی نہ سی ۔ اُتے جتھے کدرے اتفاقیہ موقع مل گیا اے اوتھے اس کمال کرشمہ فرمائیاں وی دیدنی نيں۔“
مثلاً پہلا بند جس وچ اقبال لفظی تصویر کشی دا بہترین نمونہ پیش کردے نيں،
شب سکوت فزا ہوا آسودہ، دریا نرم سیر
تھی نظر حیراں کہ یہ دریا ہے یا تصویر آب!
جیسے گہوارے میں سو جاتا ہے طفلِ شیر خوار
موج مضطر تھی کہیں گہرائیوں میں مست خواب
مجموعی جائزہ
[سودھو]نظم دی عظمت دے بارے وچ عبادت بریلوی دی رائے ہی کافی اے: ” خضر راہ دی سب توں وڈی خوبی ایہ اے کہ اس وچ موضوع دی بصیرت، فنی سلیقہ شعاری توں گلے ملدی ہوئی نظر آندی اے۔ تے ايسے صورت حال نے اسنوں اس سحر توں آشنا کر دتا اے جو شاعری دی جان تے شعر دا ایمان اے ۔“