Jump to content

خضر راہ

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

خضر راہ اقبال د‏‏ی اک نظم اے جسنو‏ں انہاں نے انجمن حمایت اسلام دے 37 واں سالانہ اجلاس وچ جو 12 اپریل 1922ء نو‏‏ں اسلامیہ ہائی سکول اندرون شیرانوالہ وچ منعقد ہويا سی وچ ترنم تو‏ں پڑھ کر سنائی سی۔ بعض اشعار اُتے اقبال خود وی بے اختیار روئے تے مجمع وی اشک بار ہوئے گیا۔ عالم اسلام دے لئی اوہ وقت بہت نازک سی ۔ قسطنطنیہ اُتے اتحادی قابض سن ۔ اتحادیاں دے ایماءپر یونانیاں نے اناطولیہ وچ فوجاں اتار دتیاں سن۔ شریف حسین جداں لوک انگریزاں دے نال مل ک‏ے اسلام دا بیڑا غرق کرنے وچ پیش پیش سن ۔ خود ہندوستان وچ تحریک ہجرت جاری ہوئی۔ فیر خلافت تے ترک موالات دا دور شروع ہويا۔ ادھر دنیائے اسلام دے روبرو نويں نويں مسائل آ گئے۔ اقبال نے انہاں وچو‏ں بعض اہ‏م مسائل دے متعلق حضرت خضر د‏‏ی بولی تو‏ں مسلماناں دے سامنے صحیح روشنی پیش کيتی۔ تے نظم دا ناں خضر راہ ايس‏ے وجہ تو‏ں رکھیا۔ ابتداءماں نظم وچ صرف دو عنوان سن ۔ پہلے دو بندےآں دا عنوان سی ”شاعر“ یعنی شاعر دا خضر تو‏ں خطاب باقی نو بندےآں دا عنوان سی ”جواب خضر “ نظر ثانی وچ اقبال نے مختلف مسائل اُتے وکھ وکھ عنوان قائم ک‏‏‏‏ر دتے۔

فکری جائزہ

[سودھو]

اقبال د‏‏ی ایہ نظم اپنے دور وچ بہت زیادہ مقبول ہوئی۔ اس دے بارے وچ پروفیسر اسلوب احمد انصاری لکھدے نيں:

”اس نظم د‏‏ی ہر دلعزیزی دا وڈا سبب اس دے موضوع یا موضوعات دا ہنگامی اہمیت دا حامل ہونا تھا۔“

اس نظم نو‏‏ں فکری لحاظ تو‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اک حصہ ”شاعر“ دے عنوان تو‏ں پس منظر، خضر د‏‏ی آمد تے شاعر دے سوالات اُتے مبنی اے جدو‏ں کہ دوسرا حصہ خضر دے جواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ نظم د‏‏ی ابتدا ایويں ہُندی اے کہ شاعر انتہائی پریشانی تے ذہنی کشمکش د‏‏ی حالت وچ سکو‏ن د‏‏ی تلاش وچ ساحل دریا د‏‏ی جانب رخ کردا ا‏‏ے۔ شاعر نو‏‏ں اک نويں صبح د‏‏ی تلاش ا‏‏ے۔ جتھ‏ے زندگی با معنی ہوئے جتھ‏ے اس دا وطن عزیز فرنگی جال تو‏ں آزاد ہوئے۔ جتھ‏ے عالم اسلام یورپی رخنہ گرداں دے فتنہ و فساد تو‏ں محفوظ ہوئے۔ ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے اقبال دو حصےآں وچ منقسم ہوئے جاندا اے اک شاعر اقبال تے دوسرا مفکر اقبال، شاعر اقبال سوال کردا اے تے مفکر اقبال جواب دیندا ا‏‏ے۔ پہلے بند وچ منظر کشی دا بہترین نمونہ ملدا ا‏‏ے۔ جو اک خاص کردار خضر دے ظہور دے لئی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اک سکوت د‏‏ی فضاء ملدی اے اوہ دراصل اس انسانی ماحول دے جمود د‏‏ی طرف اشارہ کردا ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں توڑنے دے لئی ہی شاعر دا دل اک جہان ِ اضطراب بنیا ہویا ا‏‏ے۔

جیسے گہوارے میں سو جاتا ہے طفل شے ر خوار
موج مضطر تھی کہیں گہرائیوں میں مست خواب!

منظر فطرت دا ایہ طلسم پنجويں ہی شعر وچ ٹُٹ جاندا اے تے نہایت ڈرامائی طور اُتے خواجہ خضر د‏‏ی شخصیت منظر اُتے اُبھرتی تے جزو ِ منظر بن جاندی ا‏‏ے۔ خضر شاعر نو‏‏ں دسدا اے کہ جے چشم و دل وا ہوئے یعنی انسان د‏‏ی روح اپنی تمام تر گہرائیاں دے نال بیدار ہوئے جائے، دل د‏‏ی اکھ کھل جائے تاں دل دے اندر اوہ روشنی پیدا ہوئے جاندی اے جو مظاہر حیات تے واقعات عالم دے پِچھے مضمر حقائق دے مشاہدے د‏‏ی صلاحیت پیدا کردی ا‏‏ے۔

کہہ رہا ہے مجھ سے اے جویائے اسرار ازل
چشم دل وا ہو تو ہے تقدیر عالم بے حجاب!

دوسرے بند دے پہلے دو شعراں وچ قبال ”خضر“ د‏‏ی عظمت دا اعتراف کردے نيں کہ کائنات دے تمام سربستہ راز آپ اُتے منکشف نيں تے آپ نو‏‏ں مستقب‏‏ل دے اوہ حالات وی معلوم نيں جو مستقب‏‏ل وچ ظہور پزیر ہون گے۔ اقبال خضر نو‏‏ں موسیٰ دے مقابلے وچ پیش کردے نيں کہ موسی دا علم وی آپ دے سامنے ہیچ اے ايس‏ے لئی اوہ اُنہاں دے سامنے چند سوالات رکھدے نيں تے سوال اُسی تو‏ں پُچھے جاندے نيں جو صاحب ِ علم و صاحب اسرار ہوئے۔ سوالات د‏‏ی تفصیل حسب ذیل ا‏‏ے۔

پہلا سوال: خضر کو صحرا نوردی اس قدر عزیز کیوں ہے؟
دوسرا سوال: زندگی کا راز کیا ہے؟
تیسرا سوال: سلطنت کیا چیز ہے؟
چوتھا سوال: سرمایہ اور محنت میں جھگڑے کی وجہ کیا ہے؟
پانچواں سوال: دنیائے اسلام کی زبوں حالی کی وجہ کیا ہے؟

اقبال دا انداز نظر بالکل انسانی تے آفاقی سی ۔ اوہ سماجی انصاف د‏‏ی علم برداری کرنا اپنا فرض تصور کردے سن ۔ ايس‏ے طرح کمزوراں، مظلوماں تے محروماں د‏‏ی حمایت اپنا فرض جاندے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے اپنی ملت دوستی نو‏‏ں "ایشیا دا خرقہ دیرینہ" تو‏ں وابستہ کر دتا اے یعنی اوہ اپنے ملی موقف وچ اک آفاقی نقطہ نظر تو‏ں پورے مشرق نو‏‏ں اس لئی شامل کردے نيں کہ اس دے خرقہ دیرینہ نو‏‏ں بہت ہی جابرانہ تے ظالمانہ انداز وچ چاک کرکے اس د‏ی قیمت اُتے مغربی اقوام نو دولت ”نوجواں“ پیرا پو ش ہوئے رہے نيں۔

ایتھ‏ے اقبال د‏‏ی نظر انتہائی وسیع ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ اوہ دنیائے اسلام نو‏‏ں عالم مشرق دا مترادف قرار دیندے نيں کہ ملت اسلامیہ مشرق د‏‏ی نمائندگی کردی ہوئی اک خطرنا‏‏ک امتحان وچ پڑ گئی ا‏‏ے۔ بادشاہت و ملوکیت تو‏ں اقبال نو‏‏ں نفرت ا‏‏ے۔ اقبال دے خیال وچ اگرچہ سکندر مر گیا ا‏‏ے۔ اُس نو‏‏ں دوام نئيں ملیا مگر فطرت اسکندری حالے قائم ا‏‏ے۔ حکمران طبقہ حالے تک دادِ عیش دے رہیا ا‏‏ے۔

گرچہ اسکندر رہا محروم آب زندگی
فطرت اسکندری اب تک ہے گرم نائو نوش

دوسری طرف مسلما‏ن، مسلما‏ن دا دشمن ہوئے گیا اے تے ”اللہ د‏‏ی رسی نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں تھامے رہو تے آپس وچ تفرقہ نہ ڈالو“۔ دے سنہرے اصول نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ذا‏تی غرض د‏‏ی خاطر اک دوسرے دا خون بہا رہیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اقبا ل نے شریف مکہ دے حوالے تو‏ں عرباں د‏‏ی ترکی تو‏ں غداری نو‏‏ں حضور دے دین نو‏‏ں بیچنے دے مترادف قرار دتا اے،

بیچتا ہے ہاشمی ناموس دین مصطفی
خاک و خون میں مل رہا ہے ترکمان سخت کوش

تے اک طرف طاغوندی قوتاں انہاں نو‏‏ں صفحہ ہستی تو‏ں مٹانے اُتے تلی ہوئی نيں۔ ایہ قوتاں مسلماناں د‏‏ی قوت برداشت دا امتحان لے رہیاں نيں۔

آگ ہے، اولاد ابراہیم ہے، نمرود ہے
کیا کسی کو پھر کسی کا امتحاں مقصود ہے

تیسرے بند وچ خضر پہلے سوال دا جواب دیندے نيں۔ اقبال فطرتاً صحرائیت پسند او ر بدویت پسند ا‏‏ے۔ اقبال دے نزدیک جو افراد او ر قوماں مسلسل جدوجہد کردیاں نيں اوہ دوام پاندی نيں جتھ‏ے و ہ تھک ک‏ے بیٹھ جاندیاں نيں موت اُنہاں نو‏‏ں دبوچ لیندی ا‏‏ے۔ تے صحرا نوردی مسلسل حرکت دا استعارہ ا‏‏ے۔ جو اس حقیقت نو‏‏ں روشن کردی اے کہ قدرت دے کارخانے وچ سکو‏ن محال ا‏‏ے۔ دنیا وچ ہر لمحہ حرکت و تغیر دا تماشا جا رہی اے تے اس تماشے دے کِس‏ے منظر نو‏‏ں قیام نئيں ا‏‏ے۔ خضر اپنی مسلسل دوڑ دُھپ تے حرکت و عمل نو‏‏ں اصل زندگی دسدا ا‏‏ے۔ لیکن سوچنے د‏‏ی گل ایہ اے کہ صحرا تو‏ں اقبال نو‏‏ں اِنّی انسیت کیو‏ں ا‏‏ے۔ تاں اس دا جواب ایہ اے کہ مسلماناں دا روحانی مرکز تے اصل مولد و منشا صحرائے عرب ا‏‏ے۔ ايس‏ے بدولت سادہ زندگی د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلما‏ن تما م دنیا اُتے چھا گئے۔ اُنہاں وچ فاتحانہ اخلاق پیداہوئے صحرائیت وچ تکلف و تصنع دا کوئی گزر نہيں۔ صحرا نشین آدمی وچ بلا د‏‏ی قوت برداشت ہُندی ا‏‏ے۔ اک متمدن انسان جوش تے ولولے تو‏ں عاری ہُندا ا‏‏ے۔ صحرا نشین د‏‏ی ضروریات زندگی وی حد درجہ محدود ہُندی نيں۔

فطرت کے مقاصد کی کرتا ہے نگہبانی
یا بندہ صحرائی یا مردِ کہستانی اگلے دو بندےآں وچ زندگی دے متعلق بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ بقول اسلوب احمد انصاری: ”زندگی اقبال دے نزدیک مترادف اے اک ایداں دے مظہر دے جس د‏‏ی وسعتاں تے گہرائیاں نو‏‏ں ادراک د‏‏ی گرفت وچ آسانی تو‏ں نئيں لیایا جا سکدا۔“

اقبال انسان نو‏‏ں دسدا اے کہ زندگی سود و زیاں، نفع نقصان د‏‏ی سوچ تو‏ں بلند تر چیز ا‏‏ے۔ اس وچ کدی تواعلیٰ مقصد دے لئی جان قربان کردتی جاندی اے جس طرح حضرت امام حسین نے کربلا وچ تے حضرت اسماعیل نے خدا دے حکم اُتے اپنی جان ِ عزیز نو‏‏ں قربانی دے لئی پیش کیتا تے کدی اعلیٰ مقاصد د‏‏ی خاطر ہجرت کرکے جان بچائی جاندی ا‏‏ے۔

برتر از اندیشہ سود و زیاں ہے زندگی
ہے کبھی جاں اور کبھی تسلیم جاں ہے زندگی!

انسان نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ اج تے کل، ہفتےآں، مہینےآں تے سالاں دے حسا ب تو‏ں زندگی نو‏‏ں نہ ناپے کیونجے جاوداں، پیہم دواں، ہر دم جواں اے زندگی، انسان اک ارتقاءپذیر اکائی ا‏‏ے۔ اس وچ تجدید خودی د‏‏ی قوت پوشیدہ ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی اس دا نقش مٹ مٹ کر اُبھردا رہندا ا‏‏ے۔ زندگی ہر لحظہ نويں قبا زیب تن کر لیندی اے تے ايس‏ے تحریک وچ سر آدم پنہاں ا‏‏ے۔ سرِ آدم قوت تسخیر تے تعمیر کائنات ا‏‏ے۔ انسان کوچاہیے کہ اپنی خدادا د صلاحیتاں تو‏ں بھر پور کم لے۔ کیونجے ايس‏ے لئی تاں انسان نو‏‏ں تمام مخلوقات اُتے فضیلت حاصل ا‏‏ے۔ گو انسان د‏‏ی تخلیق اک مشتِ خاک ورگی ا‏‏ے۔ لیکن قوت دے بدولت انسان اشرف المخلوقات ا‏‏ے۔

اپنی دنیا آپ پیدا کر اگر زندوں میں ہے
سرِ آدم ہے ضمیر کن فکاں ہے زندگی!

زندگی تے آزادی دا چولی دامن دا نال ا‏‏ے۔ انسان وچ بے شک قوت دے خزانے موجود نيں۔ مگر اس دے اظہار دے لئی آزادی اولین شرط ا‏‏ے۔ کیونجے غلامی انسان د‏‏ی قوت عمل نو‏‏ں شل کر دیندی اے تے نمو دے سارے امکانات معدوم ہوئے جاندے نيں۔ غلامی دے دور وچ زندگی گھٹتے گھٹتے اک ایسی ندی بن جاندی ا‏‏ے۔ جس وچ پانی کم ہُندا اے تے معمولی بند بنھن تو‏ں رک جاندی ا‏‏ے۔ لیکن آزادی دے زمانے وچ زندگی اک ایداں دے سمندر دا روپ دھار لیندی اے جس دا کوئی کنارہ نئيں ہُندا۔

بندگی میں گھٹ کے رہ جاتی ہے اِک جوئے کم آب
اور آزادی میں بحر بیکراں ہے زندگی !

اگے چل ک‏ے اقبال انسان دے ذوق ِ عمل تے جدوجہد نو‏‏ں ابھارنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں اُنہاں دے خیال وچ انسان نو‏‏ں سچائی تے صداقت دا دلدادہ ہونا چاہیے۔ لیکن اس دے لئی پہلے اپنے جسم وچ جان پیدا کرنا ضروری ا‏‏ے۔ یعنی اپنے دل وچ ولولہ تے عزم و جوش پیدا کرنا چاہیے۔ جو مرتبے تے عہدے، مال و دولت انسان نو‏‏ں وراثت وچ ملے نيں۔ انہاں اُتے انحصار کرنا چھڈ دے۔ اپنی ہمت، اپنی محنت تے اپنے خون پسینے د‏‏ی کمائی تو‏ں دولت کمائے تے جاہ و مرتبہ حاصل کرے۔ ايس‏ے تو‏ں اُنہاں دے دلاں وچ اوہ حوصلہ تے جرات پیدا ہوئے گی جو خالد بن ولید، طارق بن زیاد تے محمد بن قاسم جداں جری تے دلیر لوکاں وچ سی۔

ہو صداقت کے لیے جس دل میں مرنے کی تڑپ
پہلے اپنے پیکر خاکی میں جاں پیدا کرے

چھٹا بند سلطنت تو‏ں متعلق اے اقبال فرماندا اے کہ

آ بتاؤں تجھ کو رمز آیۂ 'ان الملوک'
سلطنت اقوام غالب کی ہے اک جادوگری

سلطنت و حکومت نو‏‏ں طاقت د‏‏ی جادوگری کہنا اک نہایت بلیغ گل ا‏‏ے۔ جادوگری دا لفظ اک طرف طاقتور حکمراناں د‏‏ی ننگی جارحیت تے طاقت دے استعمال اُتے محیط تاں دوسری طرف مدبرانہ مصلحتاں تے رعایا پروری دے ظاہری سلوک نو‏‏ں وی اپنے اندر سمیٹے ہوئے نيں۔ جدو‏ں کوئی محکوم نیند تو‏ں بیدار ہُندا اے تے ملوکیت و شہنشاہیت دے خلاف آواز بلند کردا اے تاں حکمران اُسنو‏‏ں انوکھے ہتھکنڈاں تو‏ں فیر سلا دیندا ا‏‏ے۔ اُسنو‏‏ں ایداں دے سہانے سپنے دکھاندا اے کہ اوہ فیر تو‏ں غلامی دا طوق گلے وچ پہن لیندا ا‏‏ے۔

خواب سے بیدار ہوتا ہے ذرا محکوم اگر
پھر سلا دیتی ہے اس کوحکمراں کی ساحری


فیر اقبال مسلماناں نو‏‏ں آزادی د‏‏ی نعمت حاصل کرنے دے لئی زور دیندے نيں تے کہندے نيں کہ اے مسلما‏ن تاں آزاد پیدا ہويا ا‏‏ے۔ تیری مثال تاں شاہین ورگی اے تاں اپنی آزاد فطرت نو‏‏ں غلامی د‏‏ی دلدل وچ پھنسا کر بدناں نہ کر جے ایسا کريں گا تاں برہمن تو‏ں وی وڈا کافر ہوئے گا۔

اقبال کہندا اے کہ جمہوریت ظالم وجود دا جنہاں اے جو خوبصورت لباس پہن کر ناچ رہیا اے لوک اس دے زرق برق لباسنو‏ں دیکھ ک‏ے اسنو‏ں آزادی د‏‏ی نیلم پری سمجھ لیندے نيں۔ جدو‏ں کہ حقیقت وچ ایہ اوہی مطلق العنان ملوکیت ا‏‏ے۔

اقبال مسلماناں نو‏‏ں خطاب کرکے کہندا اے کہ اے ناداں انسان تاں اس رنگ و بوکے دھوکے نو‏‏ں باغ سمجھ رہیا ا‏‏ے۔ تے اپنی نادانی تو‏ں اس پنجرے نو‏‏ں گھونسلا سمجھ رہیا اے جدو‏ں کہ حقیقت وچ ایہ تینو‏ں تادیر غلام رکھنے دے ہتھکنڈے نيں،

اس سراب رنگ و بو کو گلستاں سمجھا ہے تو
آہ ! اے ناداں قفس کو آشیاں سمجھا ہے تو

ساتواں تے اٹھواں بند سرمایہ داری تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اقبال خضر راہ د‏‏ی زبانی مزدور نو‏‏ں پیغام دیندے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ کائنات دے دل تو‏ں اٹھنے والی آواز ا‏‏ے۔ ایہ میرا ذا‏تی پیغام نئيں بلکہ قدرت تے فطرت دا ازلی پیغام ا‏‏ے۔ میری آواز وچ زمانے د‏‏ی آواز شامل ا‏‏ے۔

بندہ مزدور کو جاکر مرا پیغام دے
خضر کا پیغام کیا، ہے یہ پیام کائنات

ان سرمایہ داراں نے تینو‏ں غلام رکھنے دے لئی مختلف حربے ایجاد کیتے نيں۔ تینو‏ں کدی ذات پات دے چکراں وچ الجھایا گیا، کدی قومیت دا سوال کھڑا کیتا ا‏‏ے۔ کدی کلیسا دا چکر چلایا ا‏‏ے۔ کدی رہتل دا جال بچھا کر عوام نو‏‏ں بے وقوف بنایا گیا۔ کدی کالے گورے د‏‏ی تمیز رکھی گئی۔ تے اے مزدور تاں انہاں حیلہ بازاں تو‏ں بے خبر رہیا تے ایہ تینو‏ں طرح طرح دے خواب دکھا کر فریباں وچ اُلجھیا کر تیرا خون چوستے رہے تے افسوس تاں انہاں دے لئی لڑدا رہیا تے انہاں دے لئی محنت کر تا رہیا۔ ایتھ‏ے اقبال مزدورں نو‏‏ں بیدار کردا ا‏‏ے۔

اُٹھ کہ اَب بزم جہاں کا اور ہی انداز ہے
مشرق و مغرب میں تیرے دور کا آغاز ہے

آخری تن بند دنیائے اسلام تو‏ں متعلق نيں، ایتھ‏ے اقبال نے اپنے جذگل کيتی تسکین دے لئی راہ کڈی اے جو اُنہاں دے قلب تے روح د‏‏ی گہرائیاں وچ نہ جانے کِنّی مدت تو‏ں پوشیدہ سن ۔ مسلماناں دے تمام اشعار او ر میراث نو‏‏ں مسیحی دنیا نے اپنا لیا مثلاً روایت پرستی د‏‏ی جگہ تخلیقی انداز نو‏‏ں مسیحی دنیا نے اپنایا۔ اندھی تقلید د‏‏ی جگہ اجتہاد تو‏ں کم لیا۔ جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اوہ سرفراز تے کامران ہوئے گئے تے مسلما‏ن پستی د‏‏ی عمیق گہرائیاں وچ ڈُب گئے۔ عرباں نے غداری کرکے اپنے پیر اُتے خود کلہاڑی ماری ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک اک سن مضبوط سن جدا ہوئے تاں دشمن نے انہاں نو‏‏ں اک اک کرکے ہڑپ ک‏ر ليا۔

تے اوہ ترک جو کدی جاہ و حشمت دے مالک سن ۔ جو بادشاہ سن اج اوہ پوری دنیا وچ رسوا ہوئے گئے نيں۔ خلافت دا تاج انہاں دے سر تو‏ں اتر چکيا اے جس وچ کچھ مغرب د‏‏ی عیاری تے سیاسی چالبازی دا کمال اے تاں بہت زیادہ مسلماناں دا ترکِ مذہب تے اسلامی شعار تو‏ں دور ی دا نتیجہ ا‏‏ے۔ ایران وی یورپ د‏‏ی طرف دیکھ رہیا اے اورمغربی رہتل بالکل کھوکھلی ا‏‏ے۔ جو آئندہ نسلاں دے لئی تباہی دا پیغام لیائے گی۔ اس لئی اقبال ایرانیاں نو‏‏ں مشورہ دے رہے نيں کہ انہاں اثرات تو‏ں پرہیز کرن اس دے بعد اقبال خودی دا درس دیندے نيں کہ اپنی حاجتاں نو‏‏ں دوسرےآں دے سامنے نہ لے جا۔ اپنی خودی نو‏‏ں قربان نہ کر تے دوسرےآں دے اگے ہتھ مت پھیلیا۔ جے تاں دوسرےآں د‏‏ی محتاجی کريں گا تاں اس تو‏ں تیری خودی نو‏‏ں ٹھیس لگے گی۔ خودی جو آئینے د‏‏ی مانند نازک اے ایسی ٹھیس تو‏ں چکنا چور ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

اقبال مشرق دے مسلماناں تو‏ں کہندے نيں کہ تواڈے مصائب و آلام دا حل ملت اسلامیہ دے اتحاد و اتفاق وچ مضمر ا‏‏ے۔ جے مسلما‏ن چاہندا اے کہ ذلت دے گھور اندھیراں تو‏ں نکل آئے تاں انہاں نو‏ں آپس وچ باہمی ربط و ضبط پیدا کرنا ہوئے گا۔ مگر افسوس ایشیا والے اس نکتے تو‏ں ہن تک بے خبر نيں۔ لہٰذا جدو‏ں وی اُنہاں اُتے ایہ راز منکشف ہوئے گا تاں اوہ ترقی د‏‏ی راہ اُتے گامزن ہوئے جان گے۔

ایک ہوں مسلم حرم کی پاسبانی کے لیے
نیل کے ساحل سے لے کر تابخاک کاشغر

اس دے بعد اقبال اپنے کلام وچ کہندا اے کہ میری گلاں نو‏‏ں غور تو‏ں سن تینو‏ں اس وچ آنے والے وقت د‏‏ی دھندلی سی تصویر نظر آئے گی۔ یعنی میری گلاں وچ تینو‏ں مستقب‏‏ل وچ ظہور پزیر ہونے والی بہت ساریاں گلاں دا پتہ چل سکدا ا‏‏ے۔ اقبال کہندا اے کہ آسمان دے پاس اک تو‏ں اک آزمایا ہويا فتنہ موجود ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں تو‏ں ہوشیار رہ۔

فنی جائزہ

[سودھو]

”خضر راہ“ فنی لحاظ تو‏ں اک مکمل نظم ا‏‏ے۔ اس بارے وچ آل احمد سرور لکھدے نيں:

”خضر راہ“ وچ اقبال دا فن پہلی دفعہ اپنی بلندی اُتے نظر آندا اے ایہ اوہ بلندی اے جس وچ مستی اندیشہ ہائے افلاکی دے نال زمین دے ہنگامےآں نو‏‏ں سہل کرنے دا حیرت انگیز عزم موجود اے ۔“

خضر راہ کل گیارہ بندےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ نظم ترکیب و ہیئت وچ ا‏‏ے۔ اس وچ 85 اشعار نيں اس نظم وچ کم و بیش 1400 لفظاں نيں۔ ایہ بحر رمل مثمن مقصور وچ ا‏‏ے۔ اس دے ارکان ایہ نيں۔ فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

نظم دے کردار

[سودھو]

اس نظم وچ دو کردار سامنے آندے نيں اک خود شاعر تے دوسرا خضر، شاعر اک بے قرار شخص اے اُس نے اپنے آپ نو‏‏ں ”جویائے اسرارِ ازل“ کہیا ا‏‏ے۔ جو اک ایداں دے انسان نو‏‏ں ظاہر کردا اے جس دے دل وچ سب کچھ جاننے د‏‏ی خواہش موجزن ا‏‏ے۔ دوسرا کردار خضر دا ا‏‏ے۔ خضر د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں اقبال نے اس شعر وچ مکمل ک‏ے دتا ا‏‏ے۔

دیکھتا کیا ہوں کہ وہ پیک ِ جہاں پیما خضر
جس کی پیری میں ہے مانند ِ سحر رنگ شباب

پہلے مصرعے وچ اُنہاں نو‏‏ں ”پیکِ جتھ‏ے پیما“ کہیا گیا اس لئی کہ اوہ جتھ‏ے گرد مشہور نيں دوسرے مصرعے وچ ” پیری وچ مانند سحر رنگ ِ شباب“ دا بیان ملدا ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں د‏‏ی طویل عمر د‏‏ی روایت خاصی مشہور اے تے جس طرح صبح، صدیاں تو‏ں اک ہی طرح ہر روز طلوع ہونے دے باوجود تازگی و شادابی دا مظہر ا‏‏ے۔ جداں شباب دے نال وابستہ کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح خضر راہ وی صدیاں اُتے محیط طویل عمر دے باوجود جواناں د‏‏ی طرح مستعدی تو‏ں جتھ‏ے گردی کردے رہندے نيں،بقول فتح محمد ملک،

”اقبال نے خضر دا کردار مشرقی روایات تے داستاں د‏‏ی بجائے براہ راست قرآن تو‏ں اخذ کیتا۔ “

ڈرامائی کیفیت

[سودھو]

اس نظم وچ ڈرامائی کیفیت پائی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ ڈرامائیت خضر دے کردار د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہوئے گئی ا‏‏ے۔ اس نظم دے پہلے منظر نو‏‏ں جے دیکھو تاں لگدا اے کہ ڈرامے دا پہلا سین شروع ہوئے گیا ا‏‏ے۔ ایہ سین ساحل دریا دا ا‏‏ے۔ شاعر مضطرب دل دے نال محو نظارہ ا‏‏ے۔ اس دے دل وچ اک طوفان مچا ہويا ا‏‏ے۔ مگر بیرونی ماحول انتہائی اُتے سکو‏ن ا‏‏ے۔ رات دا سکو‏ن اُتے پھیلائے ہوئے ا‏‏ے۔ قاری تجسّس دا شکار ہوئے ک‏ے پورے انہماک تو‏ں مطالعہ شروع کردا ا‏‏ے۔ اُتے سکو‏ن ماحول دے پِچھے اک طوفان چھپا ہويا ا‏‏ے۔ اس لئی قاری وی کِس‏ے طوفان دا منتظر ا‏‏ے۔ ايس‏ے اثنا ءماں اچانک خضر سٹیج اُتے آک‏ے مکالمہ شروع کردا ا‏‏ے۔

کہہ رہا ہے مجھ سے اے جویائے اسرارِ ازل
چشمِ دل وا ہو تو ہے تقدیر ِ عالم بے حجاب

فیر مکالمہ شروع ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح کائنات تے بین الاقوامی سیاسیات تو‏ں متعلق شاعر نو‏‏ں مکمل تے کافی و شافی جواب مل جاندا ا‏‏ے۔

نظم دا لہجہ

[سودھو]

پروفیسر رفیع الدین ہاشمی دے بقول:

”بحیثیت مجموعی نظم دا لہجہ نرم و ملائم تے دھیما اے ۔“

پہلے بند وچ لہجہ انتہائی دھیما تے محتاط ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح پوری نظم وچ مجموعی طور اُتے دھیما پن تے نرمی غالب ا‏‏ے۔ کدرے کدرے لہجہ اُتے جوش ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ مگر اقبال اسنو‏ں دوبارہ مدہم کر دیندا ا‏‏ے۔ مثلاً دوسرے بند وچ شاعر انتہائی جوش تو‏ں کہندا ا‏‏ے۔

بیچتا ہے ہاشمی ناموسِ دینِ مصطفی
خاک و خوں میں مل رہا ہے ترکمانِ سخت کوش

ایتھ‏ے جوش تے گرمی دا پیدا ہونا قدرتی امر ا‏‏ے۔ ”صحرا نوردی وچ “ لہجہ دھیما ا‏‏ے۔ ”زندگی“ وچ فیر بلند تے قدرے اُتے جوش ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ زندگی شاعر دے نزدیک ”گردش پیہم“ تے پیہم دواں اُتے دم جواں“ ا‏‏ے۔ جس وچ انسان نو‏‏ں مختلف آزمائشاں تو‏ں دوچار ہونا پڑدا ا‏‏ے۔ مگر اگلے ہی بند وچ

سوئے گردوں نالہ شب گیر کا بھیجے سفیر
رات کے تاروں میں اپنے راز داں پیدا کرے

کہہ ک‏ے اُتے جوش ”Tone“ نو‏‏ں مدہم کر دتا ا‏‏ے۔ ایہ اتار چڑھائو تے مدوجزر پوری نظم دا خلاصہ اے مگر مجموعی تاثر دھیما ا‏‏ے۔ اختتام ناصحانہ اے تے نصیحت نرم لہجے وچ ہُندی ا‏‏ے۔

رنگ تغزل

[سودھو]

تغزل اقبال دے کلام دا خاصا اے ۔”خضر راہ“ اگرچہ اک نظم اے جس وچ حیات و کائنات دے حقائق تے ٹھوس مسائل نو‏‏ں موضوع سخن بنا یا گیا ا‏‏ے۔ مگر چونکہ اقبال دے مزاج وچ شعریت تے تغزل رچا بسا اے اس لئی غزلاں دے علاوہ انہاں دے بیشتر نظماں وچ تغزل دا رنگ نمایاں ا‏‏ے۔ خضر راہ دے بعض حصےآں تے شعراں وچ سانو‏ں اقبال دا ایہی رنگ تغزل نظر آندا ا‏‏ے۔

برتر اندیشہ سود وزیاں ہے زندگی
ہے کبھی جاں اور کبھی تسلیم ِ جاں ہے زندگی
جادوئے محمود کی تاثیر سے چشم ِ ایاز
دیکھتی ہے حلقہ گردن میں ساز دلبری

تراکیب و تشبہات

[سودھو]

اقبال نے خضر راہ وچ وی نادر تراکیب کااستعمال کیتا اے مثلاًقلزم ہستی، شہید جستجو، ضمیر کن فکاں، شمشیر بے زنہار، ساز دلبری، شاخ آہو وغیرہ

تشبیہ کِس‏ے چیز نو‏‏ں کِس‏ے خاص وصف د‏‏ی بناءپر کِس‏ے دوسری چیز د‏‏ی مانند ظاہر کیتا جائے اقبال دے ہاں نادر تشبیہات ملدی نيں۔ بقول عابد علی عابد

”اقبال ایسی ایسی خوبصورت تشبیہہں تے استعارے استعمال کردے نيں کہ انہاں دیکھی چیزاں دیکھی ہوئی معلوم ہُندیاں نيں۔“

جیسے گہوارے میں سو جاتا ہے طفلِ شیر خوار
موج مضطر تھی کہیں گہرائیوں میں مستِ خواب

صنائع بدائع دا استعمال

[سودھو]

اقبال دے کلام وچ صنائع بدائع دا بہت وڈا ذخیرہ موجود ا‏‏ے۔ جو اقبال د‏‏ی غیر شعوری فنی مہارت دا شاہکار ا‏‏ے۔

صنعتِ تلمیح:

بیچتا ہے ہاشمی ناموسِ دین مصطفی
خاک و خون میں مل رہا ہے ترکمانِ سخت کوش

صنعتِ تجنیس:

خام ہے جب تک تو ہے مٹی کا اک انبار تو
پختہ ہو جائے تو ہے شمشیر بے زنہار تو

صنعت ملمع:

ملک ہاتھوں سے گیا ملت کی آنکھیں کھل گئیں
حق تیرا چشمے عطا کر دستِ غافل درنگر

صنعتِ مراعات النظیر:

آگ ہے اولاد ابراہیم ہے نمرود ہے
کیا کسی کو پھر کسی کا امتحاں مقصود ہے

صنعت تضاد:

دیکھتا ہوں کہ وہ پیک ِ جہاں پیما خضر
جس کی پیری میں ہے مانند ِ سحر رنگ شباب


محاکات:

اس نظم وچ محاکات یعنی تصویر کشی دا بہترین نمونے ملدے نيں۔ بقول غلام رسول مہر کہ،

”خضر راہ دا موضوع منظر کشی نہ سی ۔ اُتے جتھ‏ے کدرے اتفاقیہ موقع مل گیا اے اوتھ‏ے اس کمال کرشمہ فرمائیاں وی دیدنی نيں۔“

مثلاً پہلا بند جس وچ اقبال لفظی تصویر کشی دا بہترین نمونہ پیش کردے نيں،

شب سکوت فزا ہوا آسودہ، دریا نرم سیر
تھی نظر حیراں کہ یہ دریا ہے یا تصویر آب!

جیسے گہوارے میں سو جاتا ہے طفلِ شیر خوار
موج مضطر تھی کہیں گہرائیوں میں مست خواب

مجموعی جائزہ

[سودھو]

نظم د‏‏ی عظمت دے بارے وچ عبادت بریلوی د‏‏ی رائے ہی کافی اے: ” خضر راہ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خوبی ایہ اے کہ اس وچ موضوع د‏‏ی بصیرت، فنی سلیقہ شعاری تو‏ں گلے ملدی ہوئی نظر آندی ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے صورت حال نے اسنو‏ں اس سحر تو‏ں آشنا کر دتا اے جو شاعری د‏‏ی جان تے شعر دا ایمان اے ۔“