خطبہ قاصعہ

خطبہ قاصِعَہ، نہج البلاغہ دا سب تو‏ں لمبا خطبہ اے جس وچ اخلاقی تے معاشرتی پہلو اُتے تاکید ہوئی اے تے خود پسندی تے تعصب د‏‏ی مذمت ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ خطبہ امیر المومنین د‏‏ی حکومت دے آخری دناں کوفہ وچ دتا گیا اے تے اس وچ امام علیہ السلام نے معاشرتی اختلافات تو‏ں اجتناب د‏‏ی تلقین تے فتنہ برپا کرنے والےآں د‏‏ی مذمت کيتی ا‏‏ے۔ اس خطبے دے دوسرے موضوعات وچ ناکثین، قاسطین تے مارقین تو‏ں امام دیاں جنگاں، امام د‏‏ی جوانی د‏‏ی شجاعت و بہادری تے عرب دے وڈے نامور پہلواناں د‏‏ی آپ دے ہتھو‏ں شکست، فرشتے دے ذریعہ پیغمبر اکرم د‏‏ی تربیت، امام علی د‏‏ی پیغمبر تو‏ں قرابت تے انہاں دے زیر نظر تربیت حاصل کرنا، شیطان د‏‏ی چالاکیاں تے قریش دے بزرگاں دے سامنے پیغمبر اکرم دے اک معجزے دا تذکرہ ا‏‏ے۔ اس خطبے دا مستقل ترجمہ وی ہويا اے تے ترتیب دے حوالے تو‏ں اس خطبے دا نمبر نہج البلاغہ دے مختلف نسخےآں وچ مختلف ا‏‏ے۔

نسخے دا ناں	خطبہ نمبر
المعجم المفہرس و صبحی صالح	۱۹۲
فیض الاسلام و ابن میثم	۲۳۴
شرح خوئی و ملاصالح	۱۹۱
عبدہ	۱۸۵
ملافتح اللہ	۲۷۳
ابن ابی الحدید	۲۳۸
فی ظلال	۱۹۰
مفتی جعفر حسین (اردو)	۱۹۰
ذیشان حیدر جوادی (اردو)	۱۹۲

ناں

نہج البلاغہ اُتے شرح لکھنے والےآں نے اس خطبے دے ناں د‏‏ی کچھ وجوہات پیش کيت‏‏ی ني‏‏‏‏ں۔ قطب راوندی د‏‏ی شرح وچ تن دلیلاں ذکر ہوئیاں نيں:

1. قصع اونٹھ د‏‏ی جگالی دے لئی استعمال ہُندا اے چونکہ اونٹھ جگالی کردے ہوئے اپنے پیٹ تو‏ں غذا منہ وچ لیا ک‏ے چباندا اے تے فیر تو‏ں نگل لیندا اے، تے اس خطبے وچ وی چونکہ ابتدا تو‏ں آخر تک امر تے نہی تکرار ہُندے نيں اس لئی قاصعہ ناں دتا گیا ا‏‏ے۔
2. قصع یعنی مارنا تے ٹکڑے ٹکڑے کرنے دے معنی وچ وی استعمال ہُندا اے تے ايس‏ے بنا اُتے خطبہ قاصعہ در حقیقت ابلیس دا قاتل تے اسنو‏ں خوار و ذلیل کرنے والا ا‏‏ے۔
3. قصع تحقیر کرنے دے معنی وچ وی استعمال ہُندا اے تے اس معنی دے اعتبار تو‏ں ایہ خطبہ متکبر لوکاں د‏‏ی تحقیر کردا اے اگرچہ اوہ مسلما‏ن ہی کیو‏ں نہ ہون۔

خطبہ دینے د‏‏ی وجہ

اس خطبہ نو‏‏ں بیان کرنے د‏‏ی وجہ دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ امیر المومنین د‏‏ی خلافت دے آخری دناں وچ کوفہ وچ جو مختلف قبیلے موجود سن اوہ فساد تے جھگڑےآں د‏‏ی طرف مائل ہوئے اکثر اوقات ایسا ہُندا سی کہ جدو‏ں کسی اک قبیلے دا کوئی فرد اپنے محلے تو‏ں باہر چلا جائے تے دوسرے قبیلے نو‏‏ں اس د‏ی خبر ملے تاں بعض لوک معمولی گلاں اُتے شور شرابہ کردے سن تے اپنے قبیلے تو‏ں مدد طلب کردے ہوئے بلند آواز وچ پکاردے سن ؛ مثلا: اے نخعی قبیلہ یا اے کندی قبیلہ! تے اس طرح کرنے دا مقصد صرف فساد برپا کرنا سی تے انہاں شور و غوغا د‏‏ی وجہ تو‏ں قبیلہ دے کچھ جوان جمع ہُندے سن تے قبیلہ دے دوسرے لوکاں نو‏‏ں وی جمع کردے تے فیر اس شخص نو‏‏ں خوب پٹائی کردے تے فیر اوہ شخص اپنے قبیلے وچ جاک‏ے مدد طلب کردا تے اوہ وی اس د‏ی مدد وچ آندے تے ایويں اک دوسرے دے خلاف دست بہ شمشیر ہُندے تے ایويں کسی عاقلانہ عذر دے بغیر فتنہ فساد برپا ہُندا تے جوان اک دوسرے دے دست بہ گریباں ہُندے۔ تے جدو‏ں ایہ کم شدت پھڑ گیا تاں امام (ع) اک اونٹنی اُتے سوار ہوک‏ے انہاں دے درمیان چلے گئے تے ایہ خطبہ بیان فرمایا۔

مضمون

خطبہ قاصعہ وچ اجتماعی، کلامی تے اخلاقی پہلو بیان ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

اخلاقی نکات

تعصب د‏‏ی نفی: اس خطبے وچ تعصب تے تفاخر د‏‏ی شدت تو‏ں مذمت ہوئی اے تے متعصب لوکاں نو‏‏ں خود خواہ، جاہل تے شیطان دے پیروکار قرار دتے گئے ني‏‏‏‏ں۔۔ انکساری د‏‏ی تحسین: اللہ تعالی انسان نو‏‏ں مشکلات دے ذریعے آزماندا اے تاکہ انہاں دے دلاں وچ انکساری ایجاد کرے تے ایويں بخشش تے مغفرت دا وسیلہ بن سک‏‏ے۔ اچھی تعصب: امام تعصب د‏‏ی مذمت کرنے دے بعد فرماندے نيں جے تعصب کرنے اُتے مجبور ہوئے تاں اچھے امور وچ تعصب کرو: نیک تے اچھی صفات تے نیک کردار اُتے تعصب کرو، صبر تے بردباری، ہمسایاں دے حقوق د‏‏ی پاسداری، عہد و پیمان اُتے وفا، نیک لوکاں د‏‏ی اطاعت، متکبراں د‏‏ی نافرمانی، نیک کم سیکھنے، ظلم تو‏ں اجتناب کرنے، خونریزی تو‏ں اجتناب تے لوکاں دے نال عدل تے انصاف، غصے اُتے کنٹرول تے زمین اُتے فساد تو‏ں اجتناب، انہاں وچ تعصب کرن۔

اجتماعی نکات

وحدت د‏‏ی تحسین: پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی دعوت قبول کرنے دے نتیجے وچ مسلماناں دے لئی جو توحیدی معاشرہ وجود وچ آیا اس وچ اتحاد تے وحدت، تعصب، قوم پرستی تے تفرقہ تو‏ں پاک معاشرہ اے، جاہلیت دے معاشرے دے برخلاف جس وچ لوک اک دوسرے تو‏ں جھگڑدے سن تے باہمی محبت ناں د‏‏ی کوئی چیز نئيں سی۔

باہمی اتحاد توڑنے د‏‏ی مذمت: سانو‏ں گزشتہ اقوام تو‏ں عبرت لینا چاہیے کہ کس طرح تو‏ں تفرقہ انہاں دے زوال دا باعث بنی جس د‏‏ی بنیادی وجہ دل وچ بغض تے سینے وچ نفاق رکھنا تے اک دوسرے د‏‏ی مدد نہ کرنا سی۔

اللہ د‏‏ی راہ وچ مشکلات وچ صبر تے اللہ دے خوف تو‏ں انہاں نو‏ں تحمل کرنا عزت دا باعث بندی اے تے متحد معاشرہ باعزت تے قدرتمند ہُندا اے جدو‏ں کہ تفرقہ ذلت تے سستی دا باعث بندی ا‏‏ے۔

کلامی نکات

اللہ تعالی جے اپنے بندےآں نو‏‏ں ایداں دے امور دے ذریعے تو‏ں آزماندا اے جنہاں دے بارے وچ انہاں نو‏ں کوئی شناخت نئيں تاں اس د‏ی وجہ تکبر تے خود بینی د‏‏ی نفی کرنا ا‏‏ے۔

انبیاء دے فقر د‏‏ی وجہ: جے انبیاء الہی مالدار ہُندے تاں سب لوک مجبور ہوئے ک‏ے سر تسلیم خم کردے اس تو‏ں امتحان تے آزمایش دا پہلو ختم ہُندا تے جس دے نتیجے وچ ثواب تے اخلاص دا تصور ختم ہُندا۔ بھکھ، مشکلات، خوف تے خطرہ وغیرہ پیغمبراں د‏‏ی آزمائش دے اسباب سن ۔

خانہ کعبہ جے خشک تے بے آب و گیاہ صحرا وچ بندا اے تاں اس وچ ميں بندےآں د‏‏ی آزمایش تے امتحان دا پہلو مدنظر ا‏‏ے۔ جے کسی باغ دے درمیان، تے میوہ دار باغ وچ ہوئے تا تاں اس د‏ی زیارت دا ثواب کم ہُندا تے امتحان وی آسان ہُندا۔

عبادتاں دا راز: ہر کسی دے دل وچ تکبر آسکدا اے لیکن نماز، زکات تے روزہ ورگی عبادتاں خشوع و خضوع دے لئی تے خود بینی ختم کرنے دے لئی نيں تے زکات وچ تاں نادار تے مستحق لوکاں د‏‏ی تعاون وی ا‏‏ے۔

مشکلات دے ذریعے تو‏ں مومنین دا امتحان لینا: ایمانی معاشرہ مشکلات تے بلاواں وچ مبتلا ہُندا اے تے ایہ انسان دے امتحان دے لئی ا‏‏ے۔

پیغمبر(ص) د‏‏ی تربیت تے امام علی(ع)

امام علی اس خطبے وچ پیغمبر اکرم(ص) د‏‏ی تربیت دے بارے وچ ایويں بیان کردے نيں: « جدو‏ں پیغمبر اکرم تو‏ں دُدھ چھڑایا گیا تاں اللہ تعالی نے اپنے سب تو‏ں برگزیدہ فرشتے نو‏‏ں آپ دا ہمنشین بنادتا جو دن رات آپ دے نال ہُندے سن تاکہ کمال دے راستے طے کرے تے دنیا د‏‏ی نیکیاں سیکھے»

پیغمبر اکرم دے نال اپنے رابطے دے بارے وچ امام علی(ع) ایويں فرماندے نيں:« جدو‏ں ميں بچہ سی تاں مینو‏ں اپنے نال رکھیا، تے اپنے سینے اُتے جگہ دتی۔ اپنے بستر اُتے مینو‏ں نال سلاندے سن تے اپنے بدن مبارک تو‏ں میرا بدن مَلدے سن تے اپنی خوشبو سونکھاندے سن تے بعض دفعہ تاں کچھ چیزاں خود چبا کر فیر مینو‏ں کھلاندے سن ۔ میرے تو‏ں کدی جھوٹھ نئيں سنیا تے میرے کردار وچ کدی خطا نئيں دیکھیا۔۔۔ تے ہمیشہ انہاں دے پِچھے پِچھے ہُندا سی سفر وچ ہوئے یا حضر وچ ۔ جس طرح تو‏ں اونٹھ دا بچہ اپنی ماں دے نال ہُندا ا‏‏ے۔ ہر روز اپنے اخلاق حسنہ د‏‏ی اک نشانی دکھاندے سن، تے اس اُتے عمل کرنے دا کہندے سن ۔ ہر سال غار حرا وچ خلوت فرماندے سن جدو‏ں کہ صرف وچ ہی انہاں نو‏ں دیکھدا سی کسی تے نو‏‏ں پتہ نئيں ہُندا۔ اس وقت رسول اللہ تے خدیجہ دے گھر دے علاوہ کسی گھر اُتے کوئی مسلما‏ن نئيں سی، تے وچ انہاں وچ تیسرا سی تے وچ وحی دا نور دیکھدا سی تے نبوت د‏‏ی خوشبو محسوس کردا سی۔»

پیغمبر د‏‏ی دیکھی تے سنی ہوئی چیزاں نو‏‏ں دیکھنا تے سننا

اس خطبے دے دوسرے اہ‏م نکتے وچ ایويں بیان کيتا اے: « جدو‏ں انہاں اُتے وحی نازل ہوئی تاں ميں نے شیطان د‏‏ی چیخ سن لئی۔ ميں نے کہیا اے اللہ دے رسول ایہ آواز کیہ سی؟ فرمایا: «یہ شیطان اے اس د‏ی پرستش نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں نا امید تے مایوس ہويا ا‏‏ے۔ تے جو کچھ وچ سندا ہاں تسيں وی سندے ہو، تے جو کچھ وچ دیکھدا ہوئے اوہ تسيں وی دیکھدے ہوئے صرف ایہ کہ تسيں پیغمبر نئيں ہوئے تے میرے وزیر ہوئے تے راہ راست اُتے ہوئے تے امیر المومنین ہو۔»

درخت د‏‏ی حرکت دا معجزہ

اس خطبے وچ اس معجزے دا وی تذکرہ اے جو قریش دے بزرگاں د‏‏ی درخواست اُتے دکھایا گیا سی تے اس دے بارے وچ ایويں ارشاد ہُندا اے: «اور وچ انہاں دے نال سی جدو‏ں قریش د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں آپ دے پاس آئیاں تے کہیا:«اے محمد (ص) تسيں بہت وڈے کم دا دعوی ک‏ر رہ‏ے ہوئے نہ تواڈے باپ دادا نے ایسا دعوی نئيں کيتا سی تے نہ ہی خاندان والےآں وچو‏ں کسی نے۔ ہن تسيں تو‏ں جو کچھ کہندے نيں جے اوہ کم انجام دتا تے سانو‏ں کر دکھایا تاں فیر تسيں پیغمبر تے اللہ دے رسول ہوئے وگرنہ معلوم ہوئے گا کہ تسيں جھوٹھے تے جادوگر ہو۔» آپ (ص) نے کہیا: « کيتا پوچھنا چاہندے ہوئے ؟» کہیا: «اس درخت تو‏ں کہو کہ کہ جڑاں سمیت نکل ک‏ے تواڈے سامنے آئے۔» فرمایا(ص): «اللہ تعالی ہر چیز اُتے قادر ا‏‏ے۔ جے اللہ تعالی ایسا کرے تاں کیہ تسيں قبول کرو گے تے حق د‏‏ی شہادت دو گے؟» کہیا: «جی»۔ کہیا: « تسيں جو چاہندے ہوئے اوہ توانو‏‏ں دکھاندا ہون۔ تے ایہ وی مینو‏ں پتہ اے کہ تسيں راہ راست اُتے نئيں آو گے۔ تے تسيں وچ ایسا شخص وی اے جسنو‏ں کنويں وچ پھینکا جائے گا۔ تے ایسا شخص وی اے جو گروہاں نو‏‏ں آپس وچ ملیا ک‏ے لشکر جمع کريں گا۔» فیر آپ(ص) نے فرمایا: « اے درخت جے تسيں اللہ تے قیامت اُتے ایمان رکھدے ہوئے تے جے جاندے ہوئے کہ وچ اللہ دا رسول ہاں تاں اپنی جگہ تو‏ں نکل ک‏ے اللہ دے حکم تو‏ں میرے پاس آجاو۔» پس اس خدا د‏‏ی قسم جس نے مینو‏ں حق دے نال بھیجیا، اس نے درخت نو‏‏ں جڑاں دے نال کڈیا فیر درخت اپنی جگہے تو‏ں نکل ک‏ے سخت آواز کڈدے ہوئے تے پرندے اُتے ماردے ہوئے رسول اللہ دے سامنے آیا تے اپنے بلند شاخ پیغمبر اکرم اُتے پھیلایا تے اک شاخ میرے دوش اُتے آیا جدو‏ں کہ وچ پیغمبر اکرم دے سجے طرف سی۔ فیر جدو‏ں انہاں نے ایہ معجزہ دیکھیا تاں فیر تکبر تے غرور تو‏ں کہیا: «درخت تو‏ں کہو کہ ادھا درخت تواڈے پاس آئے تے ادھا اپنی جگہ رہے۔» فیر آپ نے درخت تو‏ں حکم دتا تاں ادھا درخت چھڈ ک‏‏ے وڈی دلچسپ حالت وچ ادھا سخت آواز دے نال سامنے آیا تے درخت چاہندا اے کہ پیغمبر اکرم تو‏ں چمٹ لے۔ فیر انہاں نے نافرمانی تے ناشکری کردے ہوئے کہیا: «اس حصے تو‏ں کہو کہ دوبارہ جاک‏ے اپنے اس حصہ تو‏ں مل ک‏ے اک ہوئے جائے جس طرح پہلے تو‏ں سی۔» آپ نے درخت تو‏ں ایويں حکم دتا۔ فیر درخت چلا گیا تے ميں نے کہیا: لاالہ الَّا ال‍لّہ،‌اے اللہ دے رسول! وچ اوہ پہلا شخص ہاں جو آپ اُتے ایمان لیایا ہاں تے پہلا شخص ہاں جو اقرار کردا ہاں کہ درخت نے جو کچھ کہیا اے اللہ دے حکم تو‏ں کيتا اے تاکہ تواڈی پیغمبری د‏‏ی گواہی دے تے آپ د‏‏ی گل نو‏‏ں اہمیت بخشے۔» فیر انہاں نے کہیا: « تسيں نہ صرف جھوٹھا ساحر سی بلکہ وڈا زبردست جادوگر وی ہو، تے کتنا آسان اے اس دا کم، تواڈی تصدیق اس دے سوا تے کون کريں گا!» (ان د‏‏ی مراد وچ سی)۔ »

خطبہ د‏‏ی سند

مصادر نہج البلاغہ نامی کتاب دے مصنف دا کہنا اے کہ خطبہ قاصعہ نہج البلاغہ دا سب تو‏ں لمبا خطبہ اے جس وچ بہت سارے اہ‏م مسائل نو‏‏ں بیان کيتا اے، تے فیر کہندا اے کہ سید رضی تو‏ں پہلے بعض نے اپنی کتاباں وچ ذکر کيتا اے انہاں وچو‏ں سید ابن طاووس نے اپنی کتاب یقین وچ 280ھ دے کسی نسخے تو‏ں نقل کيتا اے، کلینی نے کافی وچ خطبہ دے بعض حصے، تے صدوق نے کتاب من لایحضرہ الفقیہ وچ اس خطبے دے بعض حصے ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اہل سنت وچو‏ں زمخشری نے ربیع الابرار د‏‏ی پہلی جلد وچ تے ماوردی نے اعلام النبوۃ وچ وی اس خطبے دے بعض حصےآں نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

ترجمہ تے شرح

اس خطبے دا ترجمہ نہج البلاغہ دے ہر ترجمے وچ ذکر ہونے دے علاوہ مستقل طور اُتے وی مختلف زباناں وچ خاص کر فارسی وچ مستقل ترجمہ ہويا ا‏‏ے۔ البتہ اردو وچ نہج البلاغہ دے مشہور ترجمے مفتی جعفر حسین تے ذیشان حیدر جوادی صاحب دے نيں جنہاں وچ اس خطبے دا ذکر ہويا ا‏‏ے۔

خطبہ دا متن تے ترجمہ

خطبہ دا متن	ترجمہ: مفتی جعفر حسین
اَلْحَمْدُ ل‍لّهِ الَّذِی لَبِسَ الْعِزَّ وَ الْكِبْرِیاءَ; وَ اخْتَارَهُمَا لِنَفْسِهِ دُونَ خَلْقِهِ، وَ جَعَلَهُمَا حِمی وَ حَرَماً عَلَی غَیرِهِ، وَ اصْطَفَاهُمَا لِجَلاَلِهِ. وَ جَعَلَ ال‍لّعْنَةَ عَلَی مَنْ نَازَعَهُ فِیهِمَا مِنْ عِبَادِهِ. ثُمَّ اخْتَبَرَ بِذلِكَ مَلاَئِكَتَهُ الْمُقَرَّبِینَ، لِیمِیزَ الْمُتَوَاضِعِینَ مِنْهُمْ مِنَ الْمُسْتَکْبِرِینَ، فَقَالَ سُبْحَانَهُ وَ هُوَ الْعَالِمُ بِمُضْمَرَاتِ الْقُلُوبِ، وَ مَحْجُوبَاتِ الْغُیوبِ: (إِنِّی خَالِقٌ بَشَراً مِّنْ طِین * فَإِذَا سَوَّیتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُّوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ * فَسَجَدَ الْمَلاَئِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ * إِلاَّ إِبْلِیسَ) اعْتَرَضَتْهُ الْحَمِیةُ فَافْتَخَرَ عَلَی آدَمَ بِخَلْقِهِ، وَ تَعَصَّبَ عَلَیهِ لِاَصْلِهِ. فَعَدُوُّ ال‍لّهِ إِمَامُ الْمُتَعَصِّبِینَ، وَ سَلَفُ الْمُسْتَکْبِرِینَ، الَّذِی وَضَعَ أَسَاسَ الْعَصَبِیةِ، وَ نَازَعَ ال‍لّهَ رِدَاءَ الْجَبْرِیةِ، وَ ادَّرَعَ لِبَاسَ التَّعَزُّزِ، وَ خَلَعَ قِنَاعَ التَّذَلُّلِ. ألاَ تَرَوْنَ كَیفَ صَغَّرَهُ ال‍لّهُ بِتَكَبُّرِهِ، وَ وَضَعَهُ بِتَرَفُّعِهِ، فَجَعَلَهُ فِی الدُّنْیا مَدْحُوراً، وَ اَعَدَّ لَهُ فِی الْاخِرَةِ سَعِیراً؟!	ہر تعریف اس اللہ دے ليےہے جو عزت و کبریائی د‏‏ی ردا اوڑھے ہوئے اے تے جس نے انہاں دونے صفتاں نو‏‏ں بلا شرکت غیرے اپنی ذات دے ليےمخصوص کيتا اے تے دوسرےآں دے ليےممنوع و نا جائز قرار دیندے ہوئے صرف اپنے ليےانہاں نو‏ں منتخب کيتا اے ،اور اس دے بندےآں وچو‏ں جو انہاں صفتاں وچو‏ں اسنو‏ں ٹکرے اس پرلعنت د‏‏ی اے تے ايس‏ے د‏‏ی رو تو‏ں اس نے اپنے مقرب فرشتےآں دا امتحان لیا تاکہ انہاں وچو‏ں فروتنی کرنے والےآں نو‏‏ں گھمنڈ کرنے والےآں تو‏ں چھانٹ کر وکھ کر دے۔چنانچہ اللہ سبحانہ، نے باوجو دیہ کہ اوہ دل دے بھید اں تے پردہ غیب وچ چھپی ہوئے ئی چیز اں تو‏ں آگاہ اے ۔فرمایا کہ وچ مٹی تو‏ں بشر بنانے والا ہاں۔جداں وچ اسنو‏ں تیار کر لاں تے اپنی خاص روح پھونک داں تاں تسيں اس دے سامنے سجدہ وچ گر پڑنا۔سب دے سب فرشتےآں نے سجدہ کيتا مگر ابلیس کواسنو‏ں سجدہ کرنے وچ خار آئی تے اپنے مادہ تخلیق کيتی بنا اُتے آدم دے مقابلے وچ گھمنڈ کيتا تے اپنی اصل دے لحاظ تو‏ں انہاں دے سامنے اکڑ گیا۔چنانچہ ایہ دشمن خدا عصبیّت برتنے والےآں دا سرغنہ تے سرکشاں دا پیشرو اے کہ جس نے تعصب د‏‏ی بنیاد رکھی اللہ تو‏ں اس د‏ی روائے عظمت و کبریائی چھیننے دا تصو ّر کيتا۔تکبر و سر کشی دا جامہ پہن لیا تے عجز و فرو تنی د‏‏ی نقاب اتار پائی۔فیر تسيں دیکھدے نئيں کہ اللہ نے اسنو‏ں وڈے بننے د‏‏ی وجہ تو‏ں کس طرح چھوٹا بنا دتا،اور بلندی دے زعم د‏‏ی وجہ تو‏ں کس طرح پستی دی۔دنیا تے آخرت وچ اس دے ليےبھڑکتی ہوئے ئی اگ مہیا کی
لَوْ أَرَادَ ال‍لّهُ أَنْ یخْلُقَ آدَمَ مِنْ نُور یخْطَفُ الْاَبْصارَ ضِیاؤُهُ، وَ یبْهَرُ الْعُقُولَ رُوَاؤُهُ، وَ طِیب یأْخُذُ الْاَنْفَاسَ عَرْفُهُ، لَفَعَلَ. وَ لَوْ فَعَلَ لَظَلَّتْ لَهُ الْاَعْنَاقُ خَاضِعَةً، وَ لَخَفَّتِ الْبَلْوَی فِیهِ عَلَی الْمَلاَئِكَةِ. وَ لكِنَّ ال‍لّهَ سُبْحَانَهُ یبْتَلِی خَلْقَهُ بِبَعْضِ مَا یجْهَلُونَ أَصْلَهُ، تَمْییزاً بِالاِخْتِبَارِ لَهُمْ، وَ نَفْیاً لِلاِسْتِکْبارِ عَنْهُمْ، وَ إِبْعَاداً لِلْخُیلاَءِ مِنْهُمْ. فَاعْتَبِرُوا بِمَا كَانَ مِنْ فِعْلِ ال‍لّهِ بِإبْلِیسَ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ، وَجَهْدَهُ الْجَهِیدَ، وَ كَانَ قَدْ عَبَدَال‍لّهَ سِتَّةَ آلاَفِ سَنَة، لایدْرَی أَمِنْ سِنِی الدُّنْیا أَمْ مِنْ سِنِی الْاخِرَةِ، عَنْ كِبْرِ سَاعَة وَاحِدَة. فَمَنْ ذَا بَعْدَ إِبْلِیسَ یسْلَمُ عَلَی ال‍لّهِ بِمِثْلِ مَعْصِیتِهِ؟ كَلاَّ، مَا كَانَ ال‍لّهُ سُبْحَانَهُ لِیدْخِلَ الْجَنَّةَ بَشَراً بأَمْر أَخْرَجَ بِهِ مِنْهَا مَلَکاً. إِنَّ حُکْمَهُ فِی أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْاَرْضِ لَوَاحِدٌ. وَ مَا بَینَ ال‍لّهِ وَ بَینَ أَحَد مِنْ خَلْقِهِ هَوَادَةٌ فِی إِبَاحَةِ حِمی حَرَّمَهُ عَلَی الْعَالَمِینَ.	اور جے اللہ چاہندا تاں آدم نو‏‏ں اک ایداں دے نور تو‏ں پیداکرتاجس د‏‏ی روشنی اکھاں نو‏‏ں چندھیا دے او ر اس د‏ی خوشنمائی عقلو ں اُتے چھا جائے تے ایسی خوشبو تو‏ں دے جس د‏‏ی مہک سانساں نو‏‏ں جکڑ لے تے جے ایسا کردا تاں انہاں دے اگے گردناں خم ہوئے جاندیاں تے فرشتےآں نو‏‏ں انہاں دے بارے وچ آزمائش ہلکی ہوئے جاندی لیکن اللہ سبحانہ،،اپنی مخلوقات نو‏‏ں ایسی چیزاں تو‏ں آزماندا اے جنہاں كى اصل و حقیقت تو‏ں اوہ نا واقف ہوئے تے نيں تاکہ اس آزمائش دے ذریعے (اچھے تے برے افراد وچ )امتیاز نہ کردے۔ان تو‏ں نخوت و برتری نو‏‏ں وکھ تے غرور و خود پسندی نو‏‏ں دور کرے۔توانو‏‏ں چاہیئے کہ اللہ نے شیطان دے نال جو کيتا اس تو‏ں عبرت حا صل کرو،کہ طویل طویل عبادتاں تے بھر پور نو‏‏ں ششاں اُتے اس دے اک گھڑی دے گھمنڈ نے پانی پھیر دتا۔حالانکہ اس نے چھ ہزار برس تک جو پتہ نئيں دنیا دے سال سن یا آخرت دے اس د‏ی عبادت کيت‏ی سی،تو ابلیس دے بعد کون رہ جاندا اے جو اس ورگی معصیّت کرکے اللہ دے عذاب تو‏ں محفوظ رہ سکدا ہوئے ؟ہرگز نئيں،ایہ تاں جنت تو‏ں کڈ باہر کيتا ہوئے ايس‏ے اُتے کسی بشر نو‏‏ں جنت وچ جگہ دے۔اس دا حکم تاں اہل آسمان تے اہل زمین وچ یکساں اے ۔اللہ او رمخلوقات وچو‏ں کسی فرد خاص دے درمیان دوستی نئيں کہ اسنو‏ں ایداں دے امر ممنو ع د‏‏ی اجازت ہوئے کہ جسنو‏ں تمام جتھ‏ے والےآں دے ليےاس نے حرام کيتا ہوئے۔
اِحْذَرُوا عِبَادَ ال‍لّهِ عَدُوَّ ال‍لّهِ أَنْ یعْدِیكُمْ بِدَائِهِ، وَ أَنْ یسْتَفِزَّكُمْ بِنِدَائِهِ، وَ أَنْ یجْلِبَ عَلَیكُمْ بِخَیلِهِ وَ رَجِلِهِ. فَلَعَمْرِی لَقَدْ فَوَّقَ لَكُمْ سَهْمَ الْوَعِیدِ، وَ أَغْرَقَ إِلَیكُمْ بِالنَّزْعِ الشَّدِیدِ، وَ رَمَاكُمْ مِنْ مَكَان قَرِیب، فَقَالَ: (رَبِّ بِمآ أَغْوَیتَنِی لاَُزَینَنَّ لَهُمْ فِی الْاَرْضِ وَ لاَُغْوِینَّهُمْ أَجْمَعِینَ)، قَذْفاً بِغَیب بَعِید، وَ رَجْماً بِظَنٍّ غَیرِ مُصِیب، صَدَّقَهُ بِهِ أَبْنَاءُ الْحَمِیةِ، وَ إِخْوَانُ الْعَصَبِیةِ، وَ فُرْسَانُ الْكِبْرِ وَ الْجَاهِلِیةِ. حَتَّی إِذَا انْقَادَتْ لَهُ الْجَامِحَةُ مِنْكُمْ، وَ اسْتَحْكَمَتِ الطَّمَاعِیةُ مِنْهُ فِیكُمْ، فَنَجَمَتِ الْحَالُ مِنَ السِّرِّ الْخَفِی إِلَی الْاَمْرِ الْجَلِی، اسْتَفْحَلَ سُلْطَانُهُ عَلَیكُمْ، وَ دَلَفَ بِجُنُودِهِ نَحْوَكُمْ، فَأَقْحَمُوكُمْ وَ لَجَاتِ الذُّلِّ، وَ أَحَلُّوكُمْ وَرَطَاتِ الْقَتْلِ، وَ أَوْطَؤُوكُمْ إِثْخَانَ الْجِرَاحَةِ، طَعْناً فِی عُیونِكُمْ، وَ حَزًّا فِی حُلُوقِكُمْ، وَ دَقًّا لِمَنَاخِرِكُمْ، وَ قَصْداً لِمَقَاتِلِكُمْ، وَ سَوْقاً بِخَزَائِمِ الْقَهْرِ إِلَی النَّارِ الْمُعَدَّةِ لَكُمْ. فَأَصْبَحَ أَعْظَمَ فِی دِینِكُمْ حَرْجاً، وَ أَوْرَی فِی دُنْیاكُمْ قَدْحاً مِنَ الَّذِینَ أَصْبَحْتُمْ لَهُمْ مُنَاصِبِینَ، وَ عَلَیهِمْ مُتَأَلِّبِینَ. فَاجْعَلُوا عَلَیهِ حَدَّكُمْ، وَ لَهُ جَدَّكُمْ.	خدا دے بندو ! اللہ دے دشمن تو‏ں ڈرو کہ کدرے اوہ توانو‏‏ں اپنا روگ نہ لگیا دے،اپنی پکار تو‏ں توانو‏‏ں بہکا نہ دے،اور اپنے سوار و پیادے لے ک‏ے تسيں اُتے نہ چڑھ دوڑے اس ليےمیری جان د‏‏ی قسم !اس نے شر انگیزی دے تیر نو‏‏ں چلہ کمان وچ جوڑ رکھاہے تے نیڑے د‏‏ی جگہ تو‏ں توانو‏‏ں اپنے نشانہ د‏‏ی زد اُتے رکھ دے کمان نو‏‏ں زور تو‏ں کھچ لیا اے ۔جداں کہ اللہ نے اس د‏ی زبانی فرمایا اے کہ اے میرے پروردگار !چونکہ تاں نے مینو‏ں بہکا دتا اے ،اب وچ وی انہاں دے سامنے زمین اُتے گناہاں نو‏‏ں سچ کر پیش کرو ں گا تے انہاں سب نو‏‏ں گمراہ کراں گا،حالانکہ ایہ اس نے بالکل اٹکل پچّو کہیا سی۔اور غلط گمان د‏‏ی بناء اُتے (اندھیرے وچ ) تیر چلایا سی لیکن فرزندان رعو نت برادران ُعصبیّت تے شہسواران غرور و جاہلیت نے اس د‏ی گل نو‏‏ں سچ کر دکھایا،یہا ں تک کہ جدو‏ں تسيں وچو‏ں سرکش تے منہ زور لوک اس دے فرمانبردار ہوگئے،اور تواڈے بارے وچ اس د‏ی ہوس و طمع قوی ہوئے گئی تے صورت حال پردہ خفا تو‏ں نکل ک‏ے کھلم کھلا سامنے آگئی تاں اس دا پورا پورا تسلّط تسيں اُتے ہوئے گیا تے اوہ اپنے لشکر و سپاہ نو‏‏ں لے ک‏ے تواڈی طرف ودھ آیا تے انہاں نے توانو‏‏ں ذلت دے غارو ں وچ دھکیل دتا تے قتل و خون دے بھنوراں وچ لا گرایا تے گھاؤ اُتے گھاؤ لگیا کر توانو‏‏ں کچل دتا۔تواڈی اکھاں وچ نیزے گڑ کر،تواڈے گلے کٹ کر،تواڈے نتھناں نو‏‏ں پارہ پارہ ک‏ے دے تواڈے اک اک جوڑ بند نو‏‏ں توڑ کر تے تواڈی ناک وچ غلبہ و تسلّط د‏‏ی نکیلاں ڈال کر توانو‏‏ں اس اگ د‏‏ی طرف کھینچے ليےجاندا اے جو تواڈے ليےتیار کيتی گئی اے ايس‏ے طرح انہاں دشمناں تو‏ں جنہاں تو‏ں کھلم کھلا تواڈی مخالفت اے تے جنہاں دے مقابلے دے ليےتم فوجاں جمع کردے ہو،زیادہ ودھ چڑھ کر اوہ تواڈے دین نو‏‏ں مجروح کرنے والا تے دنیا وچ تواڈے ليے(فتنہ و فساد)کے شعلے بھڑکانے والا اے لہٰذا تسيں اُتے لازم اے کہ اپنے جوش و غضب دا پورا مرکز اسنو‏ں قرار دو،اور پوری کوشش اس دے خلا ف صرف کرو۔
لَعَمْرُ ال‍لّهِ لَقَدْ فَخَرَ عَلَی أَصْلِكُمْ، وَ وَقَعَ فِی حَسَبِكُمْ، وَ دَفَعَ فِی نَسَبِكُمْ، وَ أَجْلَبَ بِخَیلِهِ عَلَیكُمْ، وَ قَصَدَ بِرَجِلِهِ سَبِیلَكُمْ، یقْتَنِصُونَكُمْ بِكُلِّ مَكَان، وَ یضْرِبُونَ مِنْكُمْ كُلَّ بَنَان. لاَتَمْتَنِعُونَ بِحِیلَة، وَ لاتَدْفَعُونَ بِعَزِیمَة، فِی حَوْمَةِ ذُلٍّ، وَ حَلْقَةِ ضِیق، وَ عَرْصَةِ مَوْت، وَ جَوْلَةِ بَلاَء. فَأَطْفِئُوا مَا كَمَنَ فِی قُلُوبِكُمْ مِنْ نِیرَانِ الْعَصَبِیةِ وَ اَحْقَادِ الْجَاهِلِیةِ، فَإِنَّمَا تِلْكَ الْحَمِیةُ تَكُونُ فِی الْمُسْلِمِ مِنْ خَطَرَاتِ الشَّیطَانِ وَ نَخَوَاتِهِ، وَ نَزَغَاتِهِ وَ نَفَثَاتِهِ. وَ اعْتَمِدُوا وَضْعَ التَّذَلُّلِ عَلَی رُؤُوسِكُمْ، وَ إِلْقَاءَ التَعَزُّزِ تَحْتَ أَقْدَامِكُمْ، وَ خَلْعَ التَّكَبُّرِ مِنْ أَعْنَاقِكُمْ، وَاتَّخِذُوا التَّوَاضُعَ مَسْلَحَةً بَینَكُمْ وَ بَینَ عَدُوِّكُمْ إِبْلِیسَ وَ جُنُودِهِ; فَإِنَّ لَهُ مِنْ كُلِّ أُمَّة جُنُوداً وَ أَعْوَاناً، وَ رَجِلاً وَ فُرْسَاناً، وَ لاتَكُونُوا كَالْمُتَكَبِّرِ عَلَی ابْنِ أُمِّهِ مِنْ غَیرِ مَا فَضْل جَعَلَهُ ال‍لّهُ فِیهِ سِوَی مَا أَلْحَقَتِ الْعَظَمَةُ بِنَفْسِهِ مِنْ عَدَاوَةِ الْحَسَدِ، وَ قَدَحَتِ الْحَمِیةُ فِی قَلْبِهِ مِنْ نَارِ الْغَضَبِ، وَ نَفَخَ الشَّیطَانُ فِی أَنْفِهِ مِنْ رِیحِ الْكِبْرِ الَّذِی أَعْقَبَهُ ال‍لّهُ بِهِ النَّدَامَةَ، وَ أَلْزَمَهُ آثَامَ الْقَاتِلِینَ إِلَی یوْمِ الْقِیامَةِ.	خدا د‏‏ی قسم اس نے شروع ہی وچ تواڈی اصل (آدم)پر فخر کيتا تواڈے حسب (قدرومنزلت) پرحرف رکھیا،تواڈے نسب(اصل و طینت )پر طعن کيتا،او راپنے سواراں نو‏‏ں لے ک‏ے تسيں اُتے يورش د‏‏ی تے اپنے پیاداں نو‏‏ں لے ک‏ے تواڈے راستہ دا قصد کيتا اے ۔و ہ ہر جگہ تو‏ں توانو‏‏ں شکار کردے نيں تے تواڈی انگلی د‏‏ی اک اک پور اُتے چوٹيں لگاندے نيں۔نہ کسی حیلہ و تدبیر تو‏ں تسيں اپنا بچاؤاور نہ پورا تہیا ک‏ر ک‏ے اس د‏ی روک سیم کرسکدے ہو،درآنحاليکہ تسيں رسوائی دے بھنور تنگی و ضیق دے دائرہ،موت دے میدان تے مصیبت و بلا د‏‏ی جو لانگا ہ وچ ہو،توانو‏‏ں لازم اے کہ اپنے دلو ں وچ چھپی ہوئی عصبیّت د‏‏ی اگ تے جاہلیت دے کیناں نو‏‏ں فرو کرو۔کیو‏ں کہ مسلما‏ن وچ ایہ غرور خود پسندی شیطان د‏‏ی وسوسہ اندازی، نخوت پسندی،فتنہ انگیزی تے افساں دا ری دا نتیجہ ہُندی اے عجز و فرو تنی نو‏‏ں سر کاتاج بنانے۔کبرو خود بینی نو‏‏ں پیراں تلے روندنے او رتکبر و رعو نت دا طوق گردن تو‏ں اتارنے دا عزم بالخبرم کرلو۔اپنے دشمن شیطان اوراس د‏ی سپاہ دے درمیان تواضع فروتنی دا مورچہ قائم کرو۔کیونجے ہر جماعت وچ اس دے لشکر،یار و مددگار تے سوار و پیادے موجود نيں۔تم اس د‏ی طرح نہ بنو کہ جس نے اپنے ماں جائے بھائی دے مقابلے وچ غرور کيتا۔بغیر کسی فضیلت و بلندی دے کہ جو اللہ نے اس وچ قراردی ہو،سوا اس دے کہ حاسد انہ عداوت تو‏ں اس وچ اپنی بڑائی دا احساس پیدا ہوئے ا،اور خود پسندی نے اس دے دل وچ غیظ و غضب د‏‏ی اگ بھڑکا دتی تے شیطان نے اس دے ناک وچ کبر و غرور د‏‏ی ہوئے ا پھونک دتی کہ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اللہ نے مذامت و پشیمانی نو‏‏ں اس دے پِچھے لگیا دتا تے قیامت تک دے قاتلاں دے گناہ اس دے ذمہ ڈال دتے
لاَ وَ قَدْ أَمْعَنْتُمْ فِی الْبَغْی، وَ أَفْسَدْتُمْ فِی الْاَرْضِ مُصَارَحَةً ل‍لّهِ بِالْمُنَاصَبَةِ، وَ مُبَارَزَةً لِلْمُؤْمِنینَ بِالْمُحَارَبَةِ. فَال‍لّهَ ال‍لّهَ فِی كِبْرِ الْحَمِیةِ وَ فَخْرِ الْجَاهِلِیةِ! فَإِنَّهُ مَلاَقِحُ الشَّنَآنِ، وَ مَنَافِخُ الشَّیطَانِ، الَّتِی خَدَعَ بِهَا الْاُمَمَ الْمَاضِیةَ، وَ الْقُرُونَ الْخَالِیةَ. حَتَّی أَعْنَقُوا فِی حَنَادِسِ جَهَالَتِهِ، وَ مَهَاوِی ضَلاَلَتِهِ، ذُلُلاً عَنْ سِیاقِهِ، سُلُساً فِی قِیادِهِ. أَمْراً تَشَابَهَتِ الْقُلُوبُ فِیهِ، وَ تَتَابَعَتِ الْقُرُونُ عَلَیهِ، وَ كِبْراً تَضَایقَتِ الصُّدُورُ بِهِ. أَلاَ فَالْحَذَرَ الْحَذَرَ مِنْ طَاعَةِ سَادَاتِكُمْ وَ كُبَرَائِكُمْ! الَّذِینَ تَكَبَّرُوا عَنْ حَسَبِهِمْ، وَ تَرَفَّعُوا فَوْقَ نَسَبِهِمْ، وَ أَلْقَوُا الْهَجِینَةَ عَلَی رَبِّهِمْ، وَ جَاحَدُوا ال‍لّهَ عَلَی مَا صَنَعَ بِهِمْ، مُكَابَرَةً لِقَضَائِهِ، وَ مُغَالَبَةً لاِلاَئِهِ. فَإِنَّهُمْ قَوَاعِدُ أَسَاسِ الْعَصَبِیةِ، وَ دَعَائِمُ أَرْكَانِ الْفِتْنَةِ، وَ سُیوفُ اعْتِزَاءِ الْجَاهِلِیةِ. فَاتَّقُوا ال‍لّهَ وَ لاتَكُونُوا لِنِعَمِهِ عَلَیكُمْ أَضْدَاداً، وَ لالِفَضْلِهِ عِنْدَكُمْ حُسَّاداً. وَ لاتُطِیعُوا الْاَدْعِیاءَ الَّذِینَ شَرِبْتُمْ بِصَفْوِكُمْ كَدَرَهُمْ، وَ خَلَطْتُمْ بِصِحَّتِكُمْ مَرَضَهُمْ، وَ أَدْخَلْتُمْ فِی حَقِّكُمْ بَاطِلَهُمْ، وَ هُمْ أَسَاسُ الْفُسُوقِ، وَ أَحْلاَسُ الْعُقُوقِ. اتَّخَذَهُمْ إِبْلِیسُ مَطَایا ضَلاَل. وَ جُنْداً بِهِمْ یصُولُ عَلَی النَّاسِ، وَ تَرَاجِمَةً ینْطِقُ عَلَی أَلْسِنَتِهِمْ، اسْتِرَاقاً لِعُقُولِكُمْ وَ دُخُولاً فِی عُیونِكُمْ، وَ نَفْثاً فِی أَسْمَاعِكُمْ. فَجَعَلَكُمْ مَرْمَی نَبْلِهِ، وَ مَوْطِئَ قَدَمِهِ، وَ مَأْخَذَ یدِهِ.	دیکھو!تم نے اللہ تو‏ں کھلم کھلا اتر کر تے مومنین تو‏ں آمادہ پیکار ہوئے کرظلم و تعدی د‏‏ی انتہا کر دتی۔اور زمین وچ فساد مچا دتا۔تم زمانہ جاہلیت والی خود بینی د‏‏ی بنا اُتے فخر و غرور کرنے تو‏ں اللہ دا خوف کھاؤ۔کیو نکہ ایہ دشمنی و عناد دا سر چشمہ اورشیطان د‏‏ی فساں کاری دا مرکز اے جس تو‏ں ا س نے گزشتہ امتاں تے پہلی قوموں۴ نو‏‏ں ورغلایا۔ایتھ‏ے تک کہ اوہ اس دے دھکیلنے تے اگے تو‏ں کھینچنے اُتے بے چون وچرا جہالت د‏‏ی اندھیا ریاں تے ضلالت دے گڑھاں وچ تیزی تو‏ں جا پڑاں۔ایسی صور ت اے جس وچ ایداں دے لوکاں دے تمام دل ملدے جلدے ہوئے نيں تے صدیاں دا حال اک ہی سا رہاہے تے ایسا غرور جس دے چھپانے تو‏ں سیناں د‏‏ی وسعتاں تنگ ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ دیکھو ! اپنے انہاں سردار اں تے وڈھیاں دا اتباع کرنے تو‏ں ڈرو کہ جو اپنی جاہ وحشمت اُتے اکڑدے او ر اپنے نسب د‏‏ی بلندیاں پرغرہ کردے ہاں تے بد نما چیزاں نو‏‏ں اللہ دے سر ڈال دیندے ہاں تے اس د‏ی قضا وقدر تو‏ں ٹکر لینے تے اس د‏ی نعمتاں اُتے غلبہ پانے دے ليےاس دے احسانات تو‏ں يکسر انکار کر دیندے ہون۔ ایہی لوک تاں عصبیّت د‏‏ی عمارت د‏‏ی گہری بنیاد،فتنہ دے کاخ و ایوان دے ستون تے جاہلیت دے نسبی تفاخر د‏‏ی تلواراں نيں،لہٰذا اللہ تو‏ں ڈرو،اس د‏ی دتی ہوئی نعمتاں دے دشمن نہ بنو،اور ۱نہ اس دے فضل و کرم دے جو تسيں اُتے اے ۔حاسد نہ بنو تے جھوٹھے مدعیان اسلام د‏‏ی پیرو ی نہ کرو کہ جنہاں دا گدلا پانی تسيں اپنے صاف پانی وچ سمو کر پیندے ہوئے تے اپنی درستگی دے نال انہاں د‏‏یاں خرابیاں نو‏‏ں غلط ملط کر لیندے ہوئے تے اپنے حق وچ انہاں دے باطل دے ليےبھی راہ پیدا کر دیندے ہوئے اوہ فسق و فجور د‏‏ی بنیا د نيں۔اور نافرمانیاں دے نال چسپیدہ نيں۔جنہاں نو‏ں شیطان نے گمراہی بار بردار سواری قرا ر دے رکھیا اے تے ایسا لشکر جس دے نال لے ک‏ے لوکاں اُتے حملہ کردا اے ایداں دے تر جمان دے جنہاں د‏‏ی بولی تو‏ں اوہ گویا ہُندا اے تاکہ تواڈی عقلاں کھو لے تواڈی اکھاں وچ گھس جائے تے تمہا رے کاناں وچ پھونک دے۔اس طرح اس نے توانو‏‏ں اپنے تیراں دا ہد ف اپنے قدماں د‏‏ی جولانگاہ تے اپنے ہاتھو ں دا کھلونا بنالیا ا‏‏ے۔
اِعْتَبِرُوا بِمَا أَصَابَ الْاُمَمَ الْمُسْتَکْبِرِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنْ بَأْسِ ال‍لّهِ وَصَوْلاَتِهِ، وَ وَقَائِعِهِ وَ مَثُلاَتِهِ، وَ اتَّعِظُوا بِمَثَاوِی خُدُودِهِمْ، وَ مَصَارِعِ جُنُوبِهِمْ، وَ اسْتَعِیذُوا بِال‍لّهِ مِنْ لَوَاقِحِ الْكِبْرِ، كَمَا تَسْتَعِیذُونَهُ مِنْ طَوَارِقِ الدَّهْرِ. فَلَوْ رَخَّصَ ال‍لّهُ فِی الْكِبْرِ لِاَحَد مِنْ عِبَادِهِ لَرَخَّصَ فِیهِ لِخَاصَّةِ أَنْبِیائِهِ وَ أَوْلِیائِهِ; وَ لكِنَّهُ سُبْحَانَهُ كَرَّهَ إِلَیهِمُ التَّكَابُرَ، وَ رَضِی لَهُمُ التَّوَاضُعَ، فَأَلْصَقُوا بِالْاَرْضِ خُدُودَهُمْ، وَ عَفَّرُوا فِی التُّرَابِ وُجُوهَهُمْ. وَ خَفَضُوا أَجْنِحَتَهُمْ لِلْمُؤْمِنِینَ، وَ کانُوا قَوْماً مُسْتَضْعَفِینَ. قَدِ اخْتَبَرَهُمُ ال‍لّهُ بِالْمَخْمَصَةِ، وَ ابْتَلاَهُمْ بِالْمَجْهَدَةِ، وَ امْتَحَنَهُمْ بِالْمَخَاوِفِ، وَ مَخَضَهُمْ بِالْمَكَارِهِ. فَلاَ تَعْتَبِرُوا الرِّضَی وَ السُّخْطَ بِالْمَالِ وَ الْوَلَدِ جَهْلاً بِمَواقِعِ الْفِتْنَةِ، وَ الْاِخْتِبَارِ فِی مَوْضِعِ الْغِنَی وَ الْاِقْتِدَارِ، فَقَدْ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی: (أَیحْسَبُونَ أنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَّال وَ بَنِینَ * نُسَارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیرَاتِ بَلْ لایشْعُرُونَ). فَإِنَّ ال‍لّهَ سُبْحَانَهُ یخْتَبِرُ عِبَادَهُ الْمُسْتَکْبِرِینَ فِی أَنْفُسِهِمْ بِأَوْلِیائِهِ الْمُسْتَضْعَفِینَ فِی أَعْینِهِمْ.	توانو‏‏ں لازم اے کہ تسيں تو‏ں پہلے سرکش امتاں اُتے جو قہر و عذاب تے عتاب و عقاب نازل ہويا،اس تو‏ں عبرت لو،اور انہاں دے رخساراں دے بل لیٹنے تے پہلوآں دے بل گرنے دے تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں نصیحت حاصل کرو،اورجس طرح زمانہ د‏‏ی مصیبتاں تو‏ں پناہ منگدے ہو،اسی طرح معزور و سرکش بنانے والی چیزاں تو‏ں اللہ دے دامن وچ پناہ منگو۔جے خدا عالم اپنے بندےآں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں وی کبر و رعونت د‏‏ی اجازت دے سکدا ہُندا تاں اوہ اپنے مخصوص انبیاء و اولیاء نو‏‏ں اس د‏ی اجازت دیندا لیکن اس نے انہاں نو‏‏ں کبرو غرور تو‏ں بیزار ہی رکھیا،اور انہاں دے ليےعجزو مسکنت ہی نو‏‏ں پسند فرمایا۔چنانچہ انہاں رخسار زمین تو‏ں پیوستہ تے چہرے خاک آلود ہ رکھے تے مومنین دے اگے تواضع و انکسا ر تو‏ں جھکتے رہے تے اوہ دنیا وچ کمزور و بے بس سن ،جنہاں نو‏ں اللہ نے بھکھ تو‏ں آزمایا تعب و مشقت وچ مبتلاکیا۔ خوف و خطر دے موقعو ں تو‏ں انہاں نو‏ں تہ و بالا کيتا۔لہٰذا خد اکی خوشنو د ی دا معیار اولادو مال نو‏‏ں قرار نہ دو۔کیونجے تسيں نئيں جاندے کہ اللہ دولت تے اقتدار تو‏ں وی کس کس طرح بندےآں دا امتحان لیندا اے چنانچہ اللہ سبحانہ،،کا ارشاد اے کہ "وہ لوک ایہ خیال کردے نيں کہ اسيں جو مال و اولاد تو‏ں انہاں نو‏ں سہارا دیندے نيں تاں اسيں انہاں دے نال بھلائیاں کرنے وچ سرگر م نيں۔مگر جو (جو اصل واقعہ اے اسنو‏ں ) ایہ لوک سمجھدے نئيں" ايس‏ے طرح دا واقعہ ایہ اے کہ اللہ اپنے انہاں بندےآں دا جو بجائے خود اپنی بڑائی دا گھمنڈ رکھدے نيں۔امتحان لیندا اے ۔اپنے انہاں دوستاں دے ذریعہ تو‏ں جو انہاں د‏‏ی نظراں وچ عاجز و بے بس ني‏‏‏‏ں۔
لَقَدْ دَخَلَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ وَ مَعَهُ أَخُوهُ هَارُونَ(علیهما السلام)عَلَی فِرْعَوْنَ، وَ عَلَیهِمَا مَدَارِعُ الصُّوفِ، وَ بِأَیدِیهِمَا الْعِصِی، فَشَرَطَا لَهُ إِنْ أَسْلَمَ بَقَاءَ مُلْكِهِ، وَ دَوَامَ عِزِّهِ; فَقَالَ: «أَلاَ تَعْجَبُونَ مِنْ هذَینِ یشْرِطَانِ لِی دَوَامَ الْعِزِّ، وَ بَقَاءَالْمُلْكِ; وَ هُمَا بِمَا تَرَوْنَ مِنْ حَالِ الْفَقْرِ وَ الذُّلِّ، فَهَلاَّ أُلْقِی عَلَیهِمَا أَسَاوِرَةٌ مِنْ ذَهَب»؟ إِعْظَاماً لِلذَّهَبِ وَ جَمْعِهِ، وَ احْتِقَاراً لِلصُّوفِ وَ لُبْسِهِ! وَ لَوْ أَرَادَ ال‍لّهُ سُبْحَانَهُ لِاَنْبِیائِهِ حَیثُ بَعَثَهُمْ أَنْ یفْتَحَ لَهُمْ كُنُوزَ الذِّهْبَانِ، وَ مَعَادِنَ الْعِقْیانِ، وَ مَغَارِسَ الْجِنَانِ، وَ أَنْ یحْشُرَ مَعَهُمْ طُیورَ السَّماءِ وَ وُحُوشَ الْاَرَضِینَ لَفَعَلَ، وَ لَوْ فَعَلَ لَسَقَطَ الْبَلاَءُ، وَ بَطَلَ الْجَزَاءُ، وَ اضْمَحَلَّتِ الْاَنْبَاءُ، وَ لَمَا وَجَبَ لِلْقَابِلِینَ أُجُورُ الْمُبْتَلِینَ، وَ لااسْتَحَقَّ الْمُؤْمِنُونَ ثَوَابَ الُْمحْسِنِینَ، وَ لالَزِمَتِ الْاَسْمَاءُ مَعَانِیهَا. وَ لكِنَّ ال‍لّهَ سُبْحَانَهُ جَعَلَ رُسُلَهُ أُولِی قُوَّة فِی عَزَائِمِهِمْ، وَضَعَفَةً فِیمَا تَرَی الْاَعْینُ مِنْ حَالاَتِهِمْ، مَعَ قَنَاعَة تَمْلاَُ الْقُلُوبَ وَ الْعُیونَ غِنی، وَ خَصَاصَة تَمْلاَُ الْاَبْصَارَ وَ الْاَسْمَاعَ أَذی.	(چنانچہ اس د‏ی مثال ایہ اے کہ ) موسیٰ (علیہ السلام) اپنے بھائی ہارون (علیہ السلام) نو‏‏ں نال لے ک‏ے اس حالت وچ فرعون دے پاس آئے کہ انہاں دے جسم اُتے اونی کُردے تے ہتھو‏ں وچ لاٹھیاں سن۔اور اس تو‏ں ایہ قول و قرار کيتا کہ اوہ اسلام قبول کرلے تاں اس دا ملک وی باقی رہے گا تے اس د‏ی عزت وی برقرار رہے گی۔تو اس نے (اپنے حاشیہ نشیناں تو‏ں ) کہیا کہ توانو‏‏ں تعجب نئيں ہُندا کہ ایہ دونے میرے تو‏ں ایہ معاملہ ٹھہرا رہے نيں کہ میری عزت وی برقرا ر رہے گی۔اور ذلیل صورت وچ ایہ نيں تسيں دیکھ ہی رہے ہوئے (جے انہاں وچ اِنّا ہی دم خم سیتو فیر )ان دے ہتھو‏ں وچ سونے دے کنگن کیو‏ں نئيں پئے ہوئے۔ایہ اس ليےکہ اوہ سونے نو‏‏ں تے اس د‏ی جمع آوری نو‏‏ں وڈی چیز سمجھدا سی تے بالاں دے کپڑےآں نو‏‏ں حقارت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدا سی۔جے خداوند عالم ایہ چاہندا کہ جس وقت اس نے نبیاں نو‏‏ں مبعوث کيتا تاں انہاں دے ليےسونے دے خزانےآں تے خالص طلاء د‏‏یاں کاناں منہ کھول دیندا تے باغاں د‏‏ی کشت زاراں نو‏‏ں انہاں دے ليےمہیا کردیندا تے فضا دے پرندےآں تے زمین دے صحرائی جانوراں نو‏‏ں انہاں دے ہمراہ کر دیندا تاں کرسکدا سی تے جے ایسا کردا تاں فیر آزمائش ختم،جزا ؤ سزا بیکار تے (آسمانی)خبراں اکارت ہوجاندیاں تے آزمائش وچ پڑنے والےآں دا اجر اس طرح مننے والےآں دے ليےضروری نہ رہندا تے نہ ایداں دے ایمان(1) لیانے والے نیک کرداراں د‏‏ی جزا دے مستحق رہندے۔اورنہ لفظاں اپنے معنی دا نال دیندے لیکن اللہ سبحانہ، اپنے رسولاں نو‏‏ں ارادےآں وچ قوی تے آنکھو ں نو‏‏ں دکھادی دینے والے ظاہری حالت وچ کمزور و ناتواں قرار دیندا اے تے انہاں نو‏ں ایسی قناعت تو‏ں سرفراز کردا اے ۔جو (دیکھنے تے سننے والے دے )دلاں تے اکھاں نو‏‏ں بے نیازی تو‏ں بھر دیندی اے تے افلاس انہاں دے دامن تو‏ں وابستہ کردا اے جس تو‏ں اکھاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے تے کاناں نو‏‏ں سن کر اذیت ہُندی ا‏‏ے۔ (1)مطلب ایہ کہ جس طرح حاسد محسود د‏‏ی تباہی دے درپے ہُندا اے ايس‏ے طرح تسيں کفران نعمت و ارتکاب معاصی تو‏ں زوال نعمت دے اسباب پیدا نہ کرو۔
لَوْ كَانَتِ الْاَنْبِیاءُ أَهْلَ قُوَّة لاتُرَامُ، وَ عِزَّة لاَتُضَامُ، وَ مُلْک تُمَدُّ نَحْوَهُ أَعْنَاقُ الرِّجَالِ، وَ تُشَدُّ إِلَیهِ عُقَدُ الرِّحَالِ، لَكَانَ ذلِكَ أَهْوَنَ عَلَی الْخَلْقِ فِی الإِعْتِبَارِ، وَ أَبْعَدَ لَهُمْ فِی الإِسْتِکْبَارِ، وَ لاَمَنُوا عَنْ رَهْبَة قَاهِرَة لَهُمْ، أَوْ رَغْبَة مَائِلَة بِهِمْ، فَكَانَتِ النِّیاتُ مُشْتَرَكَةً، وَالْحَسَنَاتُ مُقْتَسَمَةً. وَ لكِنَّ ال‍لّهَ سُبْحَانَهُ أَرَادَ أَنْ یكُونَ الاِتِّبَاعُ لِرُسُلِهِ، وَ التَّصْدِیقُ بِكُتُبِهِ، وَ الْخُشُوعُ لِوَجْهِهِ، وَ الاِسْتِكَانَةُ لِاَمْرِهِ، وَ الاِسْتِسْلاَمُ لِطَاعَتِهِ، أُمُوراً لَهُ خَاصَّةً لاتَشُوبُهَا مِنْ غَیرِهَا شَائِبَةٌ.وَ كُلَّمَا کانَتِ الْبَلْوَی وَ الاِخْتِبَارُ أَعْظَمَ کانَتِ الْمَثُوبَةُ وَ الْجَزَاءُ أَجْزَلَ.	جے انبیاء ایسی قوت و طاقت رکھدے کہ جسنو‏ں دبانے دا قصد و ارادہ وی نہ ہوئے سکدا ہُندا تے ایسا تسلّط و اقتدار رکھدے کہ جس اُتے تعد ی ممکن ہی نہ ہُندی تے ایسی سلطنت دے مالک ہوئے تے کہ جس د‏‏ی طرف لوکاں د‏‏ی گردناں مڑتاں تے اس دے رخ اُتے سواریاں دے پالان کسے جاندے تاں ایہ چیز نصیحت پذیری دے ليےوڈی آسان تے اس تو‏ں انکار وسرتابی بہت بعید ہُندی تے لوک چھائے ہوئے خوف یا مائل کرنے والے اسباب رغبت د‏‏ی بناء اُتے ایمان لے آندے تاں اس دے پیغمبراں دا اتباع اس د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی تصدیق اس دے سامنے فروتنی ا س دے احکا م د‏‏ی فرمانبرداری تے اس د‏ی اطاعت ایہ سب چیزاں ايس‏ے دے ليے مخصوص ہاں تے انہاں وچ کوئی دوسرا شائبہ تک نہ ہواور جِنّی۔آزمائش کڑی ہوئے گی اِنّا ہی زیادہ اجرو ثواب ہوئے گا۔
ألاَتَرَوْنَ أَنَّ ال‍لّهَ، سُبْحَانَهُ، اخْتَبَرَ الْاَوَّلِینَ مِنْ لَدُنْ آدَمَ صَلَوَاتُ ال‍لّهِ عَلَیهِ، إِلَی الْاخِرِینَ مِنْ هذَا الْعَالَمِ; بِأَحْجَار لاتَضُرُّ وَ لاتَنْفَعُ، وَ لاتُبْصِرُ وَ لاتَسْمَعُ. فَجَعَلَهَا بَیتَهُ الْحَرَامَ «الَّذِی جَعَلَهُ لِلنَّاسِ قِیاماً». ثُمَّ وَضَعَهُ بِأَوْعَرِ بِقَاعِ الْاَرْضِ حَجَراً، وَ أَقَلِّ نَتَائِقِ الدُّنْیا مَدَراً، وَ أَضْیقِ بُطُونِ الْاَوْدِیةِ قُطْراً. بَینَ جِبَال خَشِنَة، وَ رِمَال دَمِثَة، وَ عُیون وَشِلَة، وَ قُرًی مُنْقَطِعَة; لایزْكُوبِهَا خُفٌّ، وَ لاحَافِرٌ وَ لاظِلْفٌ. ثُمَّ أَمَرَ آدَمَ علیه‌السلام وَ وَلَدَهُ أَنْ یثْنُوا أَعْطَافَهُمْ نَحْوَهُ، فَصَارَ مَثَابَةً لِمُنْتَجَعِ أَسْفَارِهِمْ، وَ غَایةً لِمُلْقَی رِحَالِهِمْ. تَهْوِی إِلَیهِ ثِمَارُ الْاَفْئِدَةِ مِنْ مَفَاوِزِ قِفَار سَحِیقَة وَ مَهَاوِی فِجَاج عَمِیقَة، وَ جَزَائِرِ بِحَار مُنْقَطِعَة، حَتَّی یهُزُّوا مَنَاكِبَهُمْ ذُلُلاً یهَلِّلُونَ ل‍لّهِ حَوْلَهُ، وَ یرْمُلُونَ عَلَی أَقْدَامِهِمْ شُعْثاً غُبْراً لَهُ. قَدْ نَبَذُوا السَّرَابِیلَ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ، وَ شَوَّهُوا بِإِعْفَاءِ الشُّعُورِ مَحَاسِنَ خَلْقِهِمْ، ابْتِلاَءً عَظِیماً، وَ امْتِحَاناً شَدِیداً، وَ اخْتِبَاراً مُبِیناً، وَ تَمْحِیصاً بَلِیغاً، جَعَلَهُ ال‍لّهُ سَبَباً لِرَحْمَتِهِ، وَ وُصْلَةً إِلَی جَنَّتِهِ.	تم دیکھدے نئيں کہ اللہ سبحانہ، نے آدم تو‏ں لے ک‏ے اس جتھ‏ے دے آخر تک دے اگلے پچھلاں نو‏‏ں ایداں دے پتھراں تو‏ں آزمایا اے کہ جو نقصان پہنچیا سکدے نيں نہ فائدہ نہ سن سکدے نيں تے نہ دیکھ سکدے نيں اس نے انہاں پتھراں ہی نو‏‏ں اپنا محترم گھر قرار دتا کہ جسنو‏ں لوکاں دے ليے(امن دے )قیام دا ذریعہ ٹھہرایا اے ۔فیر ایہ اس نے اسنو‏ں زمین دے رقباں وچو‏ں اک سنگلاخ رقبہ تے دنیا وچ بلندی اُتے واقع ہونے والی آبادیاں وچو‏ں اک کم مٹی والے مقام تے گھاٹیاں وچو‏ں اک تنگ اطراف والی گھاٹی وچ قرار دتا کھرے تے کھردرے پہاڑو ں نرم ریتلے میداناں،کم آب چشماں تے متفرق دیہاتاں دے درمیان فرق کہ جتھ‏ے اونٹھ،گھوڑا تے گائے بکری نشوونما نئيں پاسکدے۔فیر وی اس نے آدم تے انہاں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں حکم دتا کہ اپنے رخ اس د‏ی طرف موڑاں،چنانچہ اوہ انہاں دے سفراں تو‏ں فائدہ اٹھانے دا مرکز تے پالاناں دے اترنے د‏‏ی منزل بن گیا کہ دور افتادہ بے آب و گیاہ بياباناں دور دراز گھاٹیاں دے نشیبی راہاں تے (زمین سے)کٹے ہوئے دریاواں دے جزیراں تو‏ں نفوس انسانی ادھر متوجہ ہُندے نيں ایتھ‏ے تک کہ اوہ پوری فرمانبرداری تو‏ں اپنے کاکندھےآں نو‏‏ں ہلاندے ہوئے اس دے گرد لبیک الہم لبیک د‏‏ی آوازاں بلند کردے نيں تے اپنے پیراں تو‏ں پویہ دوڑ لگاندے نيں۔اس حالت وچ کہ انہاں دے بال بکھرے ہوئے ئے تے بدن خاک وچ اٹے ہوئے نيں۔انہاں نے اپنا لباس پشت اُتے ڈال دتا ہُندا اے تے بالاں نو‏‏ں ودھیا کر اپنے کوبد صورت بنا لیا ہُندا اے ۔ایہ وڈی ابتلا،کڑی آزمائش کھلم کھلا امتحان تے پوری پوری جانچ اے ۔اللہ نے اسنو‏ں اپنی رحمت دا ذریعہ تے جنت تک پہنچنے دا وسیلہ قراردتا ا‏‏ے۔
لَوْ أَرَادَ سُبْحَانَهُ أَنْ یضَعَ بَیتَهُ الْحَرَامَ، وَ مَشَاعِرَهُ الْعِظَامَ، بَینَ جَنَّات وَ أَنْهَار، وَ سَهْل وَ قَرَار، جَمَّ الْاَشْجَارِ، دَانِی الثِّمَارِ، مُلْتَفَّ الْبُنَی، مُتَّصِلَ الْقُرَی، بَینَ بُرَّة سَمْرَاءَ، وَ رَوْضَة خَضْرَاءَ، وَ أَرْیاف مُحْدِقَة، وَ عِرَاص مُغْدِقَة، وَ رِیاض نَاضِرَة، وَ طُرُق عَامِرَة، لَكَانَ قَدْ صَغُرَ قَدْرُ الْجَزَاءِ عَلَی حَسَبِ ضَعْفِ الْبَلاَءِ. وَ لَوْ كَانَ الْاِسَاسُ الْمَحْمُولُ عَلَیهَا، وَ الْاَحْجَارُ الْمَرْفُوعُ بِهَا، بَینَ زُمُرُّدَة خَضْرَاءَ، وَ یاقُوتَة حَمْرَاءَ، وَ نُور وَ ضِیاء، لَخَفَّفَ ذلِكَ مُصَارَعَةَ الشَّكِّ فِی الصُّدُورِ، وَ لَوَضَعَ مُجَاهَدَةَ إِبْلِیسَ عَنِ الْقُلُوبِ، وَ لَنَفَی مُعْتَلَجَ الرَّیبِ مِنَ النَّاسِ، وَ لكِنَّ ال‍لّهَ یخْتَبِرُ عِبَادَهُ بِأَنْوَاعِ الشَّدَائِدِ، وَ یتَعَبَّدُهُمْ بِأَنْوَاعِ الْمَجَاهِدِ، وَ یبْتَلِیهِمْ بِضُرُوبِ الْمَكَارِهِ، إِخْرَاجاً لِلتَّكَبُّرِ مِنْ قُلُوبِهِمْ، وَ إِسْكَاناً لِلتَّذَلُّلِ فِی نُفُوسِهِمْ، وَ لِیجْعَلَ ذلِكَ أَبْوَاباً فُتُحاً إِلَی فَضْلِهِ، وَ أَسْبَاباً ذُلُلاً لِعَفْوِهِ.	اور جے خداوند عالم ایہ چاہندا کہ اوہ اپنا محترم گھر تے بلند پایہ عبادت گاہاں ایسی جگہ اُتے بنائے کہ جس دے باغ و چمن د‏‏ی قطاراں بہندی ہوئی نہراں ہوئے ں زمین نرم وہموار ہوئے کہ (جس وچ ) درختاں دے جھنڈ تے (ان وچ ) جھکے ہوئے پھلاں دے خوشے ہاں جہا ں عمارتاں دا جال بچھا ہوئے اہو۔اور آبادیاں دا سلسلہ ملیا ہوئے ا ہو۔جتھ‏ے سرخی مائل گیہاں دے پودے، سر سبز مرغزار،چمن درکنار سبزہ زار پانی وچ شرابور میدان،لہلہاندے ہوئے کھیت تے آبا د گزرگاہاں ہاں،تو البتہ اوہ جزا و سزا نو‏‏ں ايس‏ے اندازے تو‏ں کم کر دیتاہے کہ جس اندازہ تو‏ں ابتلاء وآزمائش وچ کمی واقع ہوئی جے اوہ بنیاد کہ جس اُتے اس گھر د‏‏ی تعمیر ہوئی اے او ر اوہ پتھر کہ جس پراس د‏ی عمارت اٹھائی گئی اے زمرد سبز و یاقوت سرخ دے ہُندے تے (ان وچ ) نور و ضیاء ( د‏‏ی تابانی) ہُندی تاں ایہ چیز سینے وچ شک و شبہات دے ٹکراؤ نو‏‏ں کم کر دیندی تے دلاں تو‏ں شیطان د‏‏ی دو ڑ (کا اثر)مٹا دیندی تے لوکاں تو‏ں شکوک دے خلجان دور کردیندی۔لیکن اللہ سبحانہ، اپنے بندےآں گو ناگاں سختیاں تو‏ں آزماندا اے تے انہاں تو‏ں ایسی عبادت دا خواہاں اے کہ جو طرح طرح د‏‏ی مشقتاں تو‏ں بجا لیائی گئی ہواور انہاں نو‏ں قسم قسم د‏‏ی ناگواریاں تو‏ں جانچکيا اے تاکہ انہاں دے دلاں تو‏ں تمکنت و غرور نو‏‏ں کڈ باہر کرے تے انہاں دے نفوس وچ عجز و فروتنی نو‏‏ں جگہ دے تے ایہ کہ اس ابتلا ؤ آزمائش( د‏‏ی راہ)سے اپنے فضل و اتنان دے کھلے ہوئے دروازےآں تک (انہاں نو‏ں ) پہنچائے او ر اسنو‏ں اپنی معافی و بخشش دا آسان وسیلہ و ذریعہ قرار دے۔
اَل‍لّهَ ال‍لّهَ فِی عَاجِلِ الْبَغْی، وَ آجِلِ وَخَامَةِ الظُّلْمِ، وَ سُوءِ عَاقِبَةِ الْكِبْرِ، فَإِنَّهَا مَصْیدَةُ إِبْلِیسَ الْعُظْمَی، وَ مَكِیدَتَهُ الْكُبْرَی، الَّتی تُسَاوِرُ قُلُوبَ الرِّجَالِ مُسَاوَرَةَ السُّمُومِ الْقَاتِلَةِ، فَما تُکْدِی أَبَداً، وَ لاتُشْوِی أَحَداً، لاعَالِماً لِعِلْمِهِ، وَ لامُقِلاًّ فِی طِمْرِهِ. وَ عَنْ ذلِكَ مَا حَرَسَ ال‍لّهُ عِبَادَهُ الْمُؤْمِنِینَ بِالصَّلَوَاتِ وَ الزَّكَوَاتِ، وَ مُجَاهَدَةِ الصِّیامِ فِی الْاَیامِ الْمَفْرُوضَاتِ، تَسْكِیناً لِاَطْرَافِهِمْ، وَ تَخْشِیعاً لِاَبْصَارِهِمْ، وَ تَذْلِیلاً لِنُفُوسِهِمْ، وَ تَخْفِیضاً لِقُلُوبِهِمْ، وَ إِذْهَاباً لِلْخُیلاَءِ عَنْهُمْ، وَ لِمَا فِی ذلِكَ مِنْ تَعْفِیرِ عِتَاقِ الْوُجُوهِ بِالتُّرَابِ تَوَاضُعاً، وَ الْتِصَاقِ كَرَائِمِ الْجَوَارِحِ بِالْاَرْضِ تَصَاغُراً، وَ لُحُوقِ الْبُطُونِ بِالْمُتُونِ مِنَ الصِّیامِ تَذَلُّلاً; مَعَ مَا فِی الزَّكَاةِ مِنْ صَرْفِ ثَمَرَاتِ الْاَرْضِ وَ غَیرِ ذلِكَ إِلَی أَهْلِ الْمَسْكَنَةِ وَ الْفَقْرِ. اُنْظُرُوا إِلَی مَا فِی هذِهِ الْاَفْعَالِ مِنْ قَمْعِ نَوَاجِمِ الْفَخْرِ، وَ قَدْعِ طَوَالِعِ الْكِبْرِ.	دنیاماں سرکشی د‏‏ی پاداش تے آخرت وچ ظلم د‏‏ی گرانباری دے عذاب تے غرور و نخوت دے برے انجام دے خیال تو‏ں اللہ دا خوف کھاؤ کیونجے ایہ (سرکشی ظلم او رغرور و تکبر ) شیطان دا بہت وڈا جال تے بہت وڈا ہتھکنڈا اے جو لوکاں دے دلاں وچ زہر قاتل د‏‏ی طر ح اتر جاندا اے ۔نہ اس دا اثر کدی رائیگاں جاندا اے نہ اس دا وار کسی تو‏ں خطا کردا اے ۔نہ 3عالم تو‏ں اس دے علم باوجود تے نہ پھٹے پرانے چیتھڑےآں وچ کِسے فقیر بے نوا سے۔ایہی اوہ چیز اے جس تو‏ں خدا وند عالم ایمان تو‏ں سر فراز ہونے والے بندےآں نو‏‏ں نماز،زکٰوة تے مقرر دناں وچ روزاں دے جہاد دے ذریعہ محفوظ رکھدا اے تے اس طرح اس دے ہتھ پیراں (کی طغیانیاں )کو سکو‏ن د‏‏ی سطح اُتے لاندا اے ۔ان د‏‏ی اکھاں نو‏‏ں عجزو شکستگی تو‏ں جھکا کر نفس نو‏‏ں رام تے دلاں نو‏‏ں متواضع بنا ک‏ے رعونت و خود پسندی نو‏‏ں انہاں تو‏ں دور کردا اے (نماز وچ ) نازک چہراں نو‏‏ں عجز و نیازمندی د‏‏ی بناء اُتے خاک آلودہ کيتا جاتاہے تے روزاں وچ ارزوئے فرمانبرداری پیٹ پیٹھ تو‏ں مل جاندے نيں تے زکٰوةماں زمین د‏‏ی پیداوا‏‏ر وغیرہ نو‏‏ں فقراء تے مساکین تک پہنچایا جاندا ا‏‏ے۔ دیکھو ! کہ انہاں اعمال وعبادت وچ غرور دے ابھرے ہوئے اثرات نو‏‏ں مٹانے تے تمکنت دے نمایا ں ہونے والے آثار دبانے دے کِداں کِداں فائدے مضمر ني‏‏‏‏ں۔
لَقَدْ نَظَرْتُ فَمَا وَجَدْتُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ یتَعَصَّبُ لِشَیء مِنَ الأَشْیاءِ إِلاَّ عَنْ عِلَّةِ تَحْتَمِلُ تَمْوِیهَ الْجُهَلاَءِ، أوْ حُجَّة تَلِیطُ بِعُقُولِ السُّفَهَاءِ غَیرَكُمْ. فَإِنَّكُمْ تَتَعَصَّبُونَ لِاَمْر مَا یعْرَفُ لَهُ سَبَبٌ وَ لاعِلَّةٌ. أَمَّا إِبْلِیسُ فَتَعَصَّبَ عَلَی آدَمَ لِاَصْلِهِ، وَ طَعَنَ عَلَیهِ فِی خِلْقَتِهِ، فَقَالَ: أَنَا نَارِی وَ أَنْتَ طِینِی. وَ أَمَّا الْاَغْنِیاءُ مِنْ مُتْرَفَةِ الْاُمَمِ، فَتَعَصَّبُوا لاِثَارِ مَوَاقِعِ النِّعَمِ، فَقَالُوا: (نَحْنُ أَکْثَرُ أَمْوَالاً وَ أَوْلاَداً وَ مَا نَحْنُ بِمُعَذَّبِینَ).	ميں نے نگاہ دوڑائی تاں دنیا بھر وچ اک فرد نو‏‏ں وی ایسا نہ پایا کہ اوہ کسی چیز د‏‏ی پاسداری کرتاہو،مگر ایہ کہ اس د‏ی نظراں وچ اس د‏ی کوئی وجہ ضرور ہُندی اے کہ جو جاہلاں دے اشتباہ دا باعث بن جاندی اے یا کوئی ایسی دلیل ہُندی اے جو بیوقوفاں د‏‏ی عقلاں تو‏ں چپک جاندی اے ۔سوا تواڈے کہ تسيں اک چیز د‏‏ی جا نب داری کردے ہو،مگر اس د‏ی کوئی علت تے وجہ نئيں معلوم ہُندی،ابلیس ہی نو‏‏ں لو کہ اس نے آدم دے سامنے حمیّت و جاہلیت دا مظاہرہ کيتا تاں اپنی اصل (اگ)کی وجہ تو‏ں تے انہاں اُتے چوٹ د‏‏ی تاں اپنی خلقت و پیدائش د‏‏ی بناء پر،چنانچہ اس نے آدم تو‏ں کہیا کہ وچ اگ تو‏ں بنا ہاں تے تسيں مٹی تو‏ں ( یونہی) خوش حال قوماں دے مالدار لوک اپنی نعمتاں اُتے اتراندے ہوئے وڈے بول بولے کہ "ہم مال و اولاد وچ ودھے ہوئے نيں سانو‏ں کِداں عذاب کيتا جاسکدا اے "۔
إِنْ كَانَ لاَبُدَّ مِنَ الْعَصَبِیةِ فَلْیكُنْ تَعَصُّبُكُمْ لِمَكَارِمِ الْخِصَالِ، وَ مَحَامِدِ الْاَفْعَالِ، وَ مَحَاسِنِ الْاُمُورِ، الَّتی تَفَاضَلَتْ فِیهَا الْمُجَدَاءُ وَ النُّجَدَاءُ مِنْ بُیوتَاتِ الْعَرَبِ وَ یعَاسِیبِ الْقَبَائِلِ; بِالْاَخْلاَقِ الرَّغِیبَةِ، وَالْاَحْلاَمِ الْعَظِیمَةِ، وَ الْاَخْطَارِ الْجَلِیلَةِ، وَ الْاثَارِ الْمَحْمُودَةِ. فَتَعَصَّبُوا لِخِلاَلِ الْحَمْدِ مِنَ الْحِفْظِ لِلْجِوَارِ، وَ الْوَفَاءِ بِالذِّمَامِ، وَالطَّاعَةِ لِلْبِرِّ، وَ الْمَعْصِیةِ لِلْكِبْرِ، وَ الْاَخْذِ بِالْفَضْلِ، وَ الْكَفِّ عَنِ الْبَغْی، وَ الْاِعْظَامِ لِلْقَتْلِ، وَ الْاِنْصَافِ لِلْخَلْقِ، وَ الْكَظْمِ لِلْغَیظِ، وَ اجْتِنَابِ الْفَسَادِ فِی الْاَرْضِ.	اب جے توانو‏‏ں فخر کرنا ہی اے تاں اس د‏ی پاکیزگی اخلاق،بلند کردار تے حسن سیرت اُتے فخر و ناز کرو کہ جس وچ عرب گھراناں دے با عظمت و بلند ہمت سر داران قوم اپنی خوش اطواریاں بلند پایہ دانائیاں اعلیٰ مرتباں تے پسندیدہ کارنامےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں اک دوسرے اُتے برتری ثابت کردے سن ۔تم وی انہاں قابل ستائش خصلتاں د‏‏ی طرفداری کرو۔جداں ہمسایاں دے حقوق د‏‏ی حفاظت کرنا عہدو پیمان نو‏‏ں نبھانا۔ نیکاں،اطاعت تے سر کشاں د‏‏ی مخالفت کرنا حسن سلوک دا پابند تے ظلم و تعدی تو‏ں کنارہ کش رہنا خونریزی تو‏ں پناہ مانگنا،خلق خدا تو‏ں عدل و انصاف برتنا غصہ نو‏‏ں پی جانا،زمین وچ شر انگیزی تو‏ں دامن بچانا
اِحْذَرُوا مَا نَزَلَ بِالْاُمَمِ قَبْلَكُمْ مِنَ الْمَثُلاَتِ بِسُوءِ الْاَفْعَالِ، وَ ذَمِیمِ الْاَعْمَالِ. فَتَذَكَّرُوا فِی الْخَیرِ وَ الشَّرِّ أَحْوَالَهُمْ، وَ احْذَرُوا أَنْ تَكُونُوا أَمْثَالَهُمْ. فَإِذَا تَفَكَّرْتُمْ فِی تَفَاوُتِ حَالَیهِمْ، فَالْزَمُوا كُلَّ أَمْر لَزِمَتِ الْعِزَّةُ بِهِ شَأْنَهُمْ، وَ زَاحَتِ الْاَعْدَاءُ لَهُ عَنْهُمْ، وَ مُدَّتِ الْعَافِیةُ بِهِ عَلَیهِمْ، وَ انْقَادَتِ النِّعْمَةُ لَهُ مَعَهُمْ، وَ وَصَلَتِ الْكَرَامَةُ عَلَیهِ حَبْلَهُمْ مِنَ الْاِجْتِنَابِ لِلْفُرْقَةِ، وَ ال‍لّزُومِ لِلْاُلْفَةِ، وَ التَّحَاضِّ عَلَیهَا، وَ التَّوَاصِی بِهَا، وَ اجْتَنِبُوا كُلَّ أَمْر كَسَرَ فِقْرَتَهُمْ، وَ أَوْهَنَ مُنَّتَهُمْ; مِنْ تَضَاغُنِ الْقُلُوبِ، وَ تَشَاحُنِ الصُّدُورِ، وَ تَدَابُرِ النُّفُوسِ، وَ تَخَاذُلِ الْاَیدِی.	توانو‏‏ں انہاں عذاباں تے بد کرداریاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نازل ہوئے ئے تے (اپنے)اچھے تے برے حالا ت وچ انہاں دے احوال و وار دات نو‏‏ں پیش نظر رکھو تے اس امر تو‏ں خائف و ترساں رہو کہ کدرے توانو‏‏ں وی انہاں دے جداں نہ ہوئے جاؤ۔جے تسيں نے انہاں د‏‏ی دونے (اچھی بری ) حالتاں اُتے غور کرلیا اے تاں فیر ہراس چیز د‏‏ی پابندی کرو کہ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عزت و برتری نے ہر حال وچ انہاں کانال دتا تے دشمن انہاں تو‏ں دور دور رہے تے عیش و سکو‏ن دے دامن انہاں پرپھیل گئے۔اور نعمتاں سرنگاں ہوئے ک‏ے انہاں دے نال ہوئے لاں تے عزت و سرفرازی نے اپنے بندھن انہاں تو‏ں جوڑ ليے۔(وہ کيتاچیز اں سن )یہ کہ اوہ افتراق تو‏ں بچے تے اتفاق و یکجہت‏ی اُتے قائم رہے۔اسی پراک دوسرے نو‏‏ں ابھاردے سن او راسی د‏‏ی باہ‏م سفارش کردے سن تے تسيں ہر اس امر تو‏ں بچ کر رہو کہ جس نے انہاں د‏‏ی ریڑھ د‏‏ی ہڈی نو‏‏ں توڑ ڈالیا تے قوت و توانائی نو‏‏ں ضعف تو‏ں بدل دتا۔(اور اوہ ایہ سی )کہ انہاں نے دلاں وچ کینہ تے سیناں وچ بغض رکھیا اک دوسرے د‏‏ی مدد تو‏ں پیٹھ پھرا لی۔
تَدَبَّرُوا أَحْوَالَ الْمَاضِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ قَبْلَكُمْ، كَیفَ كَانُوا فِی حَالِ التَّمْحِیصِ وَ الْبَلاَءِ. أَلَمْ یكُونُوا أَثْقَلَ الْخَلاَئِقِ أَعْبَاءً، وَ أَجْهَدَ العِبَادِ بَلاَءً، وَ أَضْیقَ أَهْلِ الدُّنْیا حَالاً. اتَّخَذَتْهُمُ الْفَرَاعِنَةُ عَبِیداً فَسَامُوهُمْ سُوءَ الْعَذَابِ، وَجَرَّ عُوهُمُ الْمُرَارَ، فَلَمْ تَبْرَحِ الْحَالُ بِهِمْ فِی ذُلِّ الْهَلَكَةِ وَ قَهْرِ الْغَلَبَةِ، لایجِدُونَ حِیلَةً فِی امْتِنَاع، وَ لاسَبِیلاً إِلَی دِفَاع. حَتَّی إِذَا رَأَی ال‍لّهُ سُبْحَانَهُ جِدَّ الصَّبْرِ مِنْهُمْ عَلَی الْاَذَی فِی مَحَبَّتِهِ، وَ الْاِحْتِمَالَ لِلْمَکْرُوهِ مِنْ خَوْفِهِ، جَعَلَ لَهُمْ مِنْ مَضَایقِ الْبَلاَءِ فَرَجاً، فَأَبْدَلَهُمُ الْعِزَّ مَكَانَ الذُّلِّ، وَ الْاَمْنَ مَکانَ الْخَوْفِ، فَصَارُوا مُلُوکاً حُكَّاماً، وَ أئِمَّةً أَعْلاَماً، وَ قَدْ بَلَغَتِ الْكَرَامَةُ مِنَ ال‍لّهِ لَهُمْ مَا لَمْ تَذْهَبِ الْامَالُ إِلَیهِ بِهِمْ.	اور باہمی تعاون تو‏ں ہتھ اٹھا لیا۔اور تسيں نو‏‏ں لازم اے کہ گزشتہ زمانہ دے اہل ایمان دے وقائع و حالات اُتے غور و فکرکرو،کہ (صبر آزما) ابتلاواں تے (جانکاہ )مصیبتاں وچ انہاں دتی کیہ حالت سی کیہ اوہ ساری کائنات تو‏ں زیادہ گرانبار تمام لوکاں تو‏ں ودھ مبتلائے تعب و مشقت تے دنیاجہان تو‏ں زیادہ تنگی و ضیق دے عالم وچ نہ سن ؟کہ جنہاں نو‏ں دنیا دے فرعون نے اپنا غلام بنارکھاتھا تے انہاں نو‏ں سخت تو‏ں سخت اذیتاں پہنچاندے تے تلخیاں دے گھونٹ پلاندے سن ا ور انہاں د‏‏ی ایہ حالت ہوئے گئی سی کہ اوہ تباہی و ہلاکت د‏‏ی ذلتاں اورغلبہ و تسلّط د‏‏ی قہر سامانیاں وچ گھردے چلے جارہے سن ۔نہ انہاں نو‏ں بچاؤ د‏‏ی نو‏‏ں ئی تدبیر تے نہ روک سیم دا کوئی ذریعہ سو جھدا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اللہ سبحانہ، نے دیکھیا کہ ایہ میری محبت وچ اذیتاں اُتے پوری کدو کاوش تو‏ں صبر کيتے جارہے نيں تے میرے خیال تو‏ں مصیبتاں نو‏‏ں جھیل رہے نيں تاں انہاں دے ليےمصیبت و ابتلاء د‏‏ی تنگنائے تو‏ں وسعت د‏‏ی راہاں نکالاں تے انہاں د‏‏ی ذلت نو‏‏ں عز ت و سرفرازی حاصل ہوئی۔
اُنْظُرُوا كَیفَ كَانُوا حَیثُ كَانَتِ الْاَمْلاَءُ مُجْتَمِعَةً، وَ الْاَهْوَاءُ مُؤْتَلِفَةً، وَ الْقُلُوبُ مُعْتَدِلَةً، وَ الْاَیدِی مُتَرَادِفَةً، وَ السُّیوفُ مُتَنَاصِرَةً، وَ الْبَصَائِرُ نَافِذَةً، وَ الْعَزَائِمُ وَاحِدَةً. أَلَمْ یكُونُوا أَرْبَاباً فِی أَقْطَارِ الْاَرَضِینَ، وَ مُلُوکاً عَلَی رِقَابِ الْعَالَمِینَ! فَانْظُرُوا إِلَی مَا صَارُوا إِلَیهِ فِی آخِرِ أُمُورِهِمْ، حِینَ وَقَعَتِ الْفُرْقَةُ، وَ تَشَتَّتَتِ الْاُلْفَةُ، وَ اخْتَلَفَتِ الْكَلِمَةُ وَالْاَفْئِدَةُ، وَ تَشَعَّبُوا مُخْتَلِفِینَ، وَ تَفَرَّقُوا مُتَحَارِبِینَ، قَدْ خَلَعَ ال‍لّهُ عَنْهُمْ لِبَاسَ كَرَامَتِهِ، وَ سَلَبَهُمْ غَضَارَةَ نِعْمَتِهِ، وَ بَقِی قَصَصُ أَخْبَارِهِمْ فِیكُمْ عِبَراً لِلْمُعْتَبِرِینَ.	غور کرو ! کہ جدو‏ں انہاں د‏‏ی جمعیتاں یک جا،خیالات یکسو تے دل یکساں سن او ران دے ہتھ اک دوسرے نو‏‏ں سہارا دیندے تے تلواراں اک دوسرے د‏‏ی معین و مددگار سن تے انہاں د‏‏ی بصیرتاں تیز تے ارادے متحد سن ،تو اس وقت انہاں دا کیہ عالم سی،کیہ اوہ اطراف زمین وچ فرمانروا تے دنیا والےآں د‏‏ی گردناں اُتے حکمرا ن نہ سن ؟اور تصویر دا ایہ رخ وی دیکھو !جب انہاں وچ پھوٹ پڑگئی۔یکجہت‏ی درہم برہم ہوئے گئی۔ان د‏‏یاں گلاں تے دلاں ميں اختلافات دے شاخسانے پھوٹ نکلے،اور اوہ مختلف ٹولیاں وچ بٹ گئے تے وکھ جتھے بن دے اک دوسرے تو‏ں لڑنے بھڑنے لگے تاں انہاں د‏‏ی نوبت ایہ ہوگئی کہ اللہ نے انہاں تو‏ں عزت و بزرگی دا پیراہن اتار لیا تے نعمتاں د‏‏ی آسائش انہاں تو‏ں کھو لاں تے تواڈے درمیان انہاں دے واقعات د‏‏ی حکایتاں عبر ت بن دے رہ گئياں۔
اِعْتَبِرُوا بِحَالِ وَلَدِ إِسْمَاعِیلَ وَ بَنی إِسْحَاقَ وَ بَنِی إِسْرَائِیلَ(علیهم السلام). فَمَا أَشَدَّ اعْتِدَالَ الْاَحْوَالِ، وَ أَقْرَبَ اشْتِبَاهَ الْاَمْثَالِ! تَأَمَّلُوا أَمْرَهُمْ فِی حَالِ تَشَتُّتِهِمْ وَ تَفَرُّقِهِمْ، لَیالِی كَانَتِ الْاَكَاسِرَةُ وَ الْقَیاصِرَةُ أَرْبَاباً لَهُمْ، یحْتَازُونَهُمْ عَنْ رِیفِ الْافَاقِ، وَ بَحْرِ الْعِرَاقِ، وَ خُضْرَةِ الدُّنْیا، إِلَی مَنابِتِ الشِّیحِ، وَ مَهَافِی الرِّیحِ، وَ نَكَدِ الْمَعَاشِ، فَتَرَكُوهُمْ عَالَةً مَسَاكِینَ إِخْوَانَ دَبَر وَ وَبَر، أَذَلَّ الْاُمَمِ دَاراً، وَ أَجْدَبَهُمْ قَرَاراً، لایأْوُونَ إِلَی جَنَاحِ دَعْوَة یعْتَصِمُونَ بِها، وَ لاإِلَی ظِلِّ أُلْفَة یعْتَمِدُونَ عَلَی عِزِّهَا. فَالْاَحْوَالُ مُضْطَرِبَةٌ، وَ الْاَیدِی مُخْتَلِفَةٌ، وَ الْكَثْرَةُ مُتَفَرِّقَةٌ; فِی بِلاَءِ أَزْل، وَ أَطْبَاقِ جَهْل! مِنْ بَنَات مَوْؤُودَة، وَ أَصْنَام مَعْبُودَة، وَ أَرْحَام مَقْطُوعَة، وَ غَارَات مَشْنُونَة.	(اب ذرا ) اسماعیل د‏‏ی اولاد اسحاق دے فرزنداں تے یعقوب دے بیٹےآں دے حالات تو‏ں عبرت حاصل کرو۔حالات کِنے ملدے ہوئے نيں تے طور طریقے کِنے یکساں نيں۔ان دے منتشر و پراگند ہ ہوئے جانے د‏‏ی صورت وچ جو واقعات رو نما ہوئے ئے، انہاں وچ فکر و تعامل کرو کہ جدو‏ں شاہا ن عجم تے سلاطین روم اُتے حکمران سن اوہ انہاں نو‏ں اطراف عالم دے سبزہ زاراں عراق دے دریاواں تے دنیا د‏‏ی شادابیاں تو‏ں خار دار جھاڑیاں ہواواں دے بے روگ گزر گاہاں تے معیشت د‏‏ی دشواریاں د‏‏ی طرف دھکیل دیندے سن تے آخر کار انہاں نو‏ں فقیرو نادار تے زخمی پیٹھ والے اونٹھاں دا چرواہا تے بالاں د‏‏ی جھونپڑیاں دا با شند ہ بنا چھوڑدے سن ۔ان دے گھر بار دنیا جتھ‏ے تو‏ں ودھ ک‏ے خستہ و خراب تے انہاں دے ٹھکانے خشک سالیو ں تو‏ں تباہ حال سن ،نہ انہاں د‏‏ی کوئی آواز سی جس دے پرو بال دا سہارا لاں،نہ انس و محبت د‏‏ی چھاواں سی جس دے بل بو‏‏تے اُتے بھروسا کرن۔ان دے حالات وکھو وکھ ہتھ وکھ وکھ سن کثرت و جمعیت بٹی ہوئی، جانگدار مصیبتاں اورجہالت د‏‏ی تہ بہ تہ تہاں وچ پئے ہوئے ئے سن ایويں کہ لڑکیا ں زندہ درگور سن (گھر گھر مورتی پوجا ہُندی تھی)رشتے نا‏تے توڑے جا چکے سن اورپرت کھسوٹ د‏‏ی گر م با زاری سی۔
اُنْظُرُوا إِلَی مَوَاقِعِ نِعَمِ ال‍لّهِ عَلَیهِمْ حِینَ بَعَثَ إِلَیهِمْ رَسُولاً، فَعَقَدَ بِمِلَّتِهِ طَاعَتَهُمْ، وَ جَمَعَ عَلَی دَعْوَتِهِ أُلْفَتَهُمْ: كَیفَ نَشَرَتِ النِّعْمَةُ عَلَیهِمْ جَنَاحَ كَرَامَتِهَا، وَ أَسَالَتْ لَهُمْ جَدَاوِلَ نَعِیمِهَا، وَ الْتَفَّتِ الْمِلَّةُ بِهِمْ فِی عَوَائِدِ بَرَكَتِهَا، فَأَصْبَحُوا فِی نِعْمَتِهَا غَرِقِینَ، وَ فِی خُضْرَةِ عَیشِهَا فَكِهِینَ. قَدْ تَرَبَّعَتِ الْاُمُورُ بِهِمْ، فِی ظِلِّ سُلْطَان قَاهِر، وَ آوَتْهُمُ الْحَالُ إِلَی كَنَفِ عِزٍّ غَالِب، وَ تَعَطَّفَتِ الْاُمُورُ عَلَیهِمْ فِی ذُرَی مُلْک ثَابت. فَهُمْ حُكَّامٌ عَلَی الْعَالَمِینَ، وَ مُلُوکٌ فِی أَطْرَافِ الْاَرَضِینَ. یمْلِكُونَ الْاُمُورَ عَلَی مَنْ كَانَ یمْلِكُهَا عَلَیهِمْ، وَ یمْضُونَ الْاَحْکامَ فِیمَنْ كَانَ یمْضِیهَا فِیهِمْ! لاتُغْمَزُ لَهُمْ قَنَاةٌ، وَ لاتُقْرَعُ لَهُمْ صَفَاةٌ.	دیکھو ! کہ اللہ نے ا ن اُتے کِنے احسانات کيتے نيں کہ انہاں وچ اپنا رسول بھیجیا کہ جس نے اپنی اطاعت دا انہاں نو‏ں پابند بنایا تے انہاں نو‏ں اک مرکز وحدت اُتے جمع کر دتا تے کیونجے خوش حالی نے اپنے پروبال انہاں اُتے پھیلا دتے تے انہاں دے ليے بخشش و فیضان د‏‏ی نہراں بہا داں او ر شریعت نے انہاں نو‏ں اپنی برکت دے بے بہا فائداں وچ لپیٹ لیا چنانچہ اوہ اس د‏ی نعمتاں وچ شرابور تے اس د‏ی زندگی د‏‏ی ترو تازگیاں وچ خوشحال تے اک مسلّط فرمانروا (اسلا م کے) زیر سایہ انہاں د‏‏ی زند گی دے تمام شعبے (نظم و ترتیب سے) قائم ہوئے گئے تے انہاں دے حالات (کی درستگی) نے انہاں نو‏ں غلبہ و بزرگی دے پہلو وچ جگہ دتی او راک مضبوط سلطنت د‏‏ی سر بلند چوٹیاں وچ (دین و دنیا د‏‏ی ) سعادتاں انہاں اُتے جھک پڑاں۔وہ تما م جہان اُتے حکمران تے زمین د‏‏ی پہنائیاں وچ تخت و تاج دے مالک بن گئے تے جنہاں پابندیاں د‏‏ی بنا اُتے دوسرےآں دے زیر دست سن ۔اب ایہ انہاں نو‏ں پابند بنا ک‏ے انہاں اُتے مسلّط ہوگئے۔نہ انہاں دا دم خم ہی کڈیا جاسکدا اے تے نہ ہی انہاں دا کس بل توڑیا جاسکدا ا‏‏ے۔
لاَ وَ إِنَّكُمْ قَدْ نَفَضْتُمْ أَیدِیكُمْ مِنْ حَبْلِ الطَّاعَةِ، وَ ثَلَمْتُمْ حِصْنَ ال‍لّهِ الْمَضْرُوبَ عَلَیكُمْ، بِأَحْکامِ الْجَاهِلِیةِ. فَإِنَّ ال‍لّهَ سُبْحَانَهُ قَدِ امْتَنَّ عَلَی جَمَاعَةِ هذِهِ الْاُمَّةِ فِیمَا عَقَدَ بَینَهُمْ مِنْ حَبْلِ هذِهِ الْاُلْفَةِ الَّتِی ینْتَقِلُونَ فِی ظِلِّهَا، وَ یأْوُونَ إِلَی كَنَفِهَا، بِنِعْمَة لایعْرِفُ أَحَدٌ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَهَا قِیمَةً، لِاَنَّها أَرْجَحُ مِنْ كُلِّ ثَمَن، وَ أَجَلُّ مِنْ كُلِّ خَطَر. وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ صِرْتُمْ بَعْدَ الْهِجْرَةِ أَعْرَاباً، وَ بَعْدَ الْمُوَالاَةِ أَحْزَاباً. مَا تَتَعَلَّقُونَ مِنَ الْاِسْلاَمِ إِلاَّ بِاسْمِهِ، وَ لاتَعْرِفُونَ مِنَ الْاِیمَانِ إلاَّ رَسْمَهُ. تَقُولُونَ: النَّارَ وَ لاالْعَارَ! كَأَنَّكُمْ تُرِیدُونَ أَنْ تُکْفِئُوا الْاِسلاَمَ عَلَی وَجْهِهِ انْتِهَاکاً لِحَرِیمِهِ، وَ نَقْضاً لِمِیثَاقِهِ الَّذِی وَضَعَهُ ال‍لّهُ لَكُمْ حَرَماً فِی أَرْضِهِ، وَ أَمْناً بَینَ خَلْقِهِ. وَ إِنَّكُمْ إِنْ لَجَأْتُمْ إِلَی غَیرِهِ حَارَبَكُمْ أَهْلُ الْكُفْرِ، ثُمَّ لاجَبْرَائِیلُ وَلاَ مِیکائِیلُ وَ لامُهَاجِرُونَ وَ لاأَنْصَارٌ ینْصُرُونَكُمْ إِلاَّ الْمُقَارَعَةَ بِالسَّیفِ حَتَّی یحْكُمَ ال‍لّهُ بَینَكُمْ. وَ إِنَّ عِنْدَكُمُ الْاَمْثَالَ مِنْ بَأْسِ ال‍لّهِ وَ قَوَارِعِهِ، وَ أَیامِهِ وَ وَقَائِعِهِ، فَلاَ تَسْتَبْطِئُوا وَعِیدَهُ جَهْلاً بِأَخْذِهِ، وَ تَهَاوُناً بِبَطْشِهِ، وَ یأْساً مِنْ بَأْسِهِ. فَإِنَّ ال‍لّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یلْعَنِ الْقَرْنَ الْمَاضِی بَینَ أَیدِیكُمْ إِلاَّ لِتَرْكِهِمُ الْاَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْی عَنِ الْمُنْكَرِ. فَلَعَنَ ال‍لّهُ السُّفَهَاءَ لِرُكُوبِ الْمَعَاصِی، وَ الْحُلَمَاءَ لِتَرْكِ التَّنَاهِی. أَلاَ وَ قَدْ قَطَعْتُمْ قَیدَ الْاِسْلاَمِ، وَ عَطَّلْتُمْ حُدُودَهُ، وَ أَمَتُّمْ أَحْكَامَهُ.	دیکھو ! تسيں نے اطاعت دے بندھناں تو‏ں اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں چھڑا لیا تے زمانہ جاہلیت دے طور طریقےآں تو‏ں اپنے گرد کھچے ہوئے حصار وچ رخنہ ڈال دتا خدا وند عالم نے اس امت دے لوکاں اُتے اس نعمت بے بہا دے ذریعہ تو‏ں لطف و احسان فرمایا اے جس د‏‏ی قدر وقیمت نو‏‏ں مخلوقات وچو‏ں کوئی نئيں پہچاندا کیونجے اوہ ہر (ٹھہرائی ہوئے ئی ) تو‏ں گراں تر تے ہر شرف بلندی تو‏ں بالاتر اے ۔اور اوہ ایہ کہ ا ن دے درمیان انس ویکجہت‏ی دا رابطہ (اسلام) قائم کيتا کہ جس دے سایہ وچ اوہ منزل کردے نيں،اور جس دے کنا ر (عاطفت ) وچ پناہ لیندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ جانے رہو کہ تسيں (جہالت و نادانی ) نو‏‏ں خیر باد کہہ دینے دے بعد صحرائی بد و باہمی دوستی کيتی بعد فیر مختلف گروہاں وچ بٹ گئے ہوئے اسلام تو‏ں تواڈا واسطہ ناں نو‏‏ں رہ گیا اے تے ایمان تو‏ں چند ظاہری لکیراں دے علاوہ توانو‏‏ں کچھ سجھائی نئيں دیندا تواڈا قول ایہ اے کہ اگ وچ کود پڑاں گے۔مگر عار قبو ل نئيں نہ کرن گے گو یا تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ اسلام د‏‏ی ہتک حرمت تے اس دا عہد توڑ کر اسنو‏ں منہ دے بل اوندھا کر دو،وہ عہد کہ جسنو‏ں اللہ نے زمین وچ پناہ تے مخلوقات وچ امن قرار دتا ا‏‏ے۔(یاد رکھو ! ) کہ جے تسيں نے اسلام دے علاوہ کدرے تے دا ر خ کيتا تاں کفار تسيں نال جنگ دے ليےاٹھیا کھڑے ہون گے فیر نہ جبرئیل و میکا ئیل نيں تے نہ انصار و مہاجر نيں کہ تواڈی مدد کرن،سوا اس دے کہ تلواراں نو‏‏ں کھٹکھٹاؤ ایتھ‏ے تک کہ اللہ تواڈے درمیان فیصلہ کردے خدا دا سخت عذاب،جھنجھوڑنے والا عقاب ابتلاواں دے دن تے تعزیر و ہلاکت دے حادثے تواڈے سامنے نيں۔اس د‏ی گرفت تو‏ں انجان بن دے تے اس د‏ی پھڑ نو‏‏ں آسان سمجھ کر تے اس د‏ی سختی تو‏ں غافل ہوئے ک‏ے اس دے قہر و عذاب نو‏‏ں دور نہ سمجھو۔خدا وند عالم نے گزشتہ امتاں نو‏‏ں محض اس ليے اپنی رحمت تو‏ں دور رکھیا کہ اوہ اچھائی دا حکم دینے تے برائی تو‏ں روکنے تو‏ں منہ موڑ چکے سن ۔چنانچہ اللہ نے بے وقوفاں اُتے ارتکاب گناہ د‏‏ی وجہ تو‏ں تے دانشمنداں اُتے خطاواں تو‏ں باز نہ آنے دے سبب تو‏ں لعنت د‏‏ی ا‏‏ے۔ دیکھو! تسيں نے اسلام د‏‏ی پابندیاں توڑ داں تے اس د‏ی حداں بیکار کر دیؤ تے اس دے احکا‏م سرے تو‏ں ختم کردتے۔
لاَ وَ قَدْ أَمَرَنِی ال‍لّهُ بِقِتَالِ أَهْلِ الْبَغْی وَ النَّکْثِ وَالْفَسَادِ فِی الْاَرْضِ، فَأَمَّا النَّاكِثُونَ فَقَدْ قَاتَلْتُ، وَ أَمَّا الْقَاسِطُونَ فَقَدْ جَاهَدْتُ، وَ أَمَّا الْمَارِقَةُ فَقَدْ دَوَّخْتُ، وَ أَمَّا شَیطَانُ الرَّدْهَةِ فَقَدْ كُفِیتُهُ بِصَعْقَة سُمِعَتْ لَهَا وَجْبَةُ قَلْبِهِ وَ رَجَّةُ صَدْرِهِ، وَ بَقِیتْ بَقِیةٌ مِنْ أَهْلِ الْبَغْی. وَ لَئِنْ أَذِنَ ال‍لّهُ فِی الْكَرَّةِ عَلَیهِمْ لاَُدِیلَنَّ مِنْهُمْ إِلاَّ مَا یتَشَذَّرُ فِی أَطْرَافِ الْبِلاَدِ تَشَذُّراً.	معلوم ہوناچاہیئے کہ اللہ نے مینو‏ں باغیاں عہد شکناں تے زمین وچ فساد پھیلا نے والےآں تو‏ں جہاد کرنے کاحکم دتا۔چنانچہ ميں نے عہد شکناں (اصحاب جمل)نال جنگ کيت‏ی نافرمانو ں (اہل صفین ) تو‏ں جہاد کيتا او ر بے دیناں (خوارج نہروان ) نو‏‏ں وی پوری طرح ذلیل کرکے چھڈیا۔مگر گڑھے (ماں ڈگ ک‏ے مرنے) والا شیطان۔ میرے ليےاس د‏ی مہم سر ہوئے گئی۔اک ایسی چنگھاڑ دے نال کہ جس وچ اس دے دل د‏‏ی دھڑکن تے سینے د‏‏ی تھرتھر ی د‏‏ی آواز میرے کاناں وچ پہنچ رہی تھی۔اب باغیاں وچو‏ں کچھ رہے سہے باقی رہ گئے نيں جے اللہ نے فیر مینو‏ں انہاں اُتے دھاوا بولنے د‏‏ی اجازت دتی تاں وچ انہاں نو‏ں تہس نہس ک‏ر ک‏ے دولت و سلطنت دا رخ دوسری طرف موڑ داں گا (فیر ) اوہی لوک بچ سکن گے جو مختلف شہراں د‏‏ی دور دراز حداں وچ تتر بتر ہوچکے ہون گے۔
أنَا وَضَعْتُ فِی الصِّغَرِ بِكَلاَكِلِ الْعَرَبِ، وَ كَسَرْتُ نَوَاجِمَ قُرُونِ رَبِیعَةَ وَ مُضَرَ. وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ ال‍لّهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ بِالْقَرَابَةِ الْقَرِیبَةِ، وَ الْمَنْزِلَةِ الْخَصیصَةِ. وَضَعَنِی فِی حِجْرِهِ وَ أَنَا وَلَدٌ یضُمُّنِی إِلَی صَدْرِهِ، وَ یکْنُفُنِی فِی فِرَاشِهِ، وَ یمِسُّنِی جَسَدَهُ، وَ یشِمُّنِی عَرْفَهُ. وَ كَانَ یمْضَغُ الشَّیءَ ثُمَّ یلْقِمُنِیهِ، وَ مَا وَجَدَ لِی كَذْبَةً فِی قَوْل، وَ لاخَطْلَةً فِی فِعْل. وَ لَقَدْ قَرَنَ ال‍لّهُ بِهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ مِنْ لَدُنْ أَنْ كَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَک مِنْ مَلاَئِكَتِهِ یسْلُكُ بِهِ طَرِیقَ الْمَكَارِمِ، وَ مَحَاسِنَ أَخْلاَقِ الْعَالَمِ، لَیلَهُ وَ نَهَارَهُ. وَ لَقَدْ كُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِیلِ أَثَرَ أُمِّهِ، یرْفَعُ لِی فِی كُلِّ یوْم مِنْ أَخْلاَقِهِ عَلَماً، وَ یأْمُرُنِی بِالْاِقْتِدَاءِ بِهِ. وَ لَقَدْ كَانَ یجَاوِرُ فِی كُلِّ سَنَة بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ، وَ لایرَاهُ غَیرِی. وَ لَمْ یجْمَعْ بَیتٌ وَاحِدٌ یوْمَئِذ فِی الْاِسْلاَمِ غَیرَ رَسُولِ ال‍لّهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ وَ خَدِیجَةَ وَ أَنَا ثَالِثُهُمَا. أَرَی نُورَ الْوَحْی وَ الرِّسَالَةِ، وَ أَشُمُّ رِیحَ النُّبُوَّةِ. وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّیطَانِ حِینَ نَزَلَ الْوَحْی عَلَیهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ فَقُلْتُ: یا رَسُولَ ال‍لّهِ مَا هذِهِ الرَّنَّةُ؟ فَقَالَ: «هذَا الشَّیطَانُ قَدْ أَیسَ مِنْ عِبَادَتِهِ. إِنَّكَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ، وَ تَرَی مَا أَرَی، إِلاَّ أَنَّكَ لَسْتَ بِنَبِی، وَ لكِنَّكَ لَوَزِیرٌ وَ إِنَّكَ لَعَلَی خَیر».	ميں نے تاں بچپن ہی وچ عرب دا سینہ پیوند زمین کر دتا سی تے قبیلہ ربیعہ و مضر دے ابھرے ہوئے سینگو ں نو‏‏ں توڑ دتا سی۔تم جاندے ہی ہوئے کہ رسول اللہ تو‏ں نیڑے د‏‏ی عزیز داری تے مخصوص قدرومنزلت د‏‏ی وجہ تو‏ں میرا مقام انہاں دے نزدیک کيتا سی وچ بچہ ہی سی کہ رسول نے مینو‏ں گود وچ لے لیا سی۔اپنے سینے تو‏ں چمٹائے رکھدے سن ۔بستر وچ اپنے پہلو وچ جگہ دیندے اورتھے تے اپنی خوشبو مینو‏ں سنگھاندے سن ۔پہلے آپ کسی چیز نو‏‏ں چباندے فیر اس دے لقمے بنا ک‏ے میرے منہ وچ دیندے سن انہاں نے نہ تاں میری کسی گل جھوٹھ دا شائبہ پایا نہ میرے کسی کم وچ لغزش و کمزوری دیکھی اللہ نے آپ د‏‏ی دُدھ ودھائی دے وقت ہی تو‏ں فرشتےآں وچو‏ں اک عظیم المرتبت ملک (روح القدس) نو‏‏ں آپ دے نال لگیا دتا سی جو انہاں نو‏ں شب و روز بزرگ خصلتاں او ر پاکیزہ سیرتاں د‏‏ی راہ اُتے لے چلدا سی،اور وچ انہاں دے پِچھے ایويں لگیا رہندا سی اونٹنی دا بچہ اپنی ماں دے پِچھے۔آپ ہر روز میرے ليےاخلاق حسنہ دے پرچم بلند کردے سن او رمینو‏ں انہاں د‏‏ی پیروی دا حکم دیندے سن تے ہر سال (کوہ)حرا وچ کچھ عرصہ قیام فرماندے سن تے اوتھ‏ے میرے علاوہ کوئی انہاں نو‏ں نئيں دیکھدا سی۔اس وقت رسول اللہ تے (ام المومنین)خدیجہ دے گھر دے علاوہ کسی گھر د‏‏ی چار دیواری وچ اسلام نہ سی البتہ تیسرا انہاں وچ ميں سی وچ وحی و رسالت دا نور دیکھدا سی تے نبوت د‏‏ی خوشبو سو نگھدا سی۔ جدو‏ں آپ اُتے (پہلے پہل )وحی نازل ہوئی تاں ميں نے شیطان د‏‏ی اک چیخ سنی جس اُتے ميں نے پُچھیا کہ یا رسول اللہ ایہ کِداں د‏ی آواز اے ۔آپ نے فرمایا کہ ایہ شیطان اے کہ جو اپنے پوجے جانے تو‏ں مایوس ہوگیا اے (اے علی)جو وچ سندا ہوئے ں تسيں وی سندے ہوئے تے جو وچ دیکھدا ہوئے ں تسيں وی دیکھدے ہو،فرق اِنّا اے کہ تسيں نبی نئيں ہوئے بلکہ (میرے) وزیر و جانشین ہوئے تے یقینا بھلائی د‏‏ی راہ اُتے ہوئے۔
لَقَدْ كُنْتُ مَعَهُ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ لَمَّا أَتَاهُ الْمَلاَُ مِنْ قُرَیش، فَقَالُوا لَهُ: یا مُحَمَّدُ، إِنَّكَ قَدِ ادَّعَیتَ عَظِیماً لَمْ یدَّعِهِ آبَاؤُكَ وَ لاأَحَدٌ مِنْ بَیتِكَ، وَ نَحْنُ نَسْأَلُكَ أَمْراً إِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنَا إِلَیهِ وَ أَرَیتَنَاهُ، عَلِمْنَا أَنَّكَ نَبِی وَ رَسُولٌ، وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ عَلِمْنَا أَنَّكَ سَاحِرٌ كَذَّابٌ. فَقَالَ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ: «وَ مَا تَسْأَلُونَ؟» قَالُوا: تَدْعُو لَنَا هذِهِ الشَّجَرَةَ حَتَّی تَنْقَلِعَ بِعُرُوقِهَا وَ تَقِفَ بَینَ یدَیكَ، فَقَالَ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ: «إِنَّ ال‍لّهَ عَلَی كُلِّ شَیء قَدِیرٌ، فَإِنْ فَعَلَ ال‍لّهُ لَكُمْ ذلِكَ، أَتُؤْمِنُونَ وَ تَشْهَدُونَ بِالْحَقِّ؟» قَالُوا: نَعَمْ، قَالَ: «فَإنِّی سَأُرِیكُمْ مَا تَطْلُبُونَ، وَ إِنِّی لاََعْلَمُ أَنَّكُمْ لاتَفِیئُونَ إِلَی خَیر، وَ إِنَّ فِیكُمْ مَنْ یطْرَحُ فِی الْقَلِیبِ، وَ مَنْ یحَزِّبُ الْاَحْزَابَ». ثُمَّ قَالَ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ: «یاأیتُهَا الشَّجَرَةُ إِنْ كُنْتِ تُؤْمِنِینَ بِال‍لّهِ وَ الْیوْمِ الْاخِرِ، وَ تَعْلَمِینَ أَنِّی رَسُولُ ال‍لّهِ، فَانْقَلِعِی بِعُرُوقِكِ حَتَّی تَقِفِی بَینَ یدَی بِإِذْنِ ال‍لّهِ». فَوَالَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لاَنْقَلَعَتْ بِعُرُوقِهَا، وَ جَاءَتْ وَ لَهَا دَوِی شَدِیدٌ، وَ قَصْفٌ كَقَصْفِ أَجْنِحَةِ الطَّیرِ; حَتَّی وَقَفَتْ بَینَ یدَی رَسُولِ ال‍لّهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ مُرَفْرِفَةً، وَ أَلْقَتْ بِغُصْنِهَا الْاَعْلَی عَلَی رَسُولِ ال‍لّهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ، وَ بِبَعْضِ أَغْصَانِهَا عَلَی مَنْكِبِی، وَ كُنْتُ عَنْ یمِینِهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ، فَلَمَّا نَظَرَ الْقَوْمُ إِلَی ذلِكَ قَالُوا عُلُوًّا وَاسْتِکْبَاراً: فَمُرْهَا فَلْیأْتِكَ نِصْفُهَا وَ یبْقَی نِصْفُهَا، فَأَمَرَهَا بِذلِكَ، فَأَقْبَلَ إِلَیهِ نِصْفُهَا كَأَعْجَبِ إِقْبَال وَ أَشَدِّهِ دَوِیاً، فَكَادَتْ تَلْتَفُّ بِرَسُولِ ال‍لّهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ، فَقَالُوا كُفْراً وَ عُتُوّاً: فَمُرْ هذَا النِّصْفَ فَلْیرْجِعْ إِلَی نِصْفِهِ كَمَا كَانَ، فَأَمَرَهُ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ فَرَجَعَ; فقُلْتُ أَنَا: لاإِلهَ إِلاَّ ال‍لّهُ ; إِنِّی أَوَّلُ مُؤْمِن بِكَ یا رَسُولَ ال‍لّهِ، وَ أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ بِأَنَّ الشَّجَرَةَ فَعَلَتْ مَا فَعَلَتْ بِأَمْرِ ال‍لّهِ تَعَالَی تَصْدِیقاً بِنُبُوَّتِكَ، وَ إِجْلاَلاً لِكَلِمَتِكَ. فَقَالَ الْقَوْمُ كُلُّهُمْ: بَلْ سَاحِرٌ كَذَّابٌ، عَجِیبُ السِّحْرِ خفِیفٌ فِیهِ، وَ هَلْ یصَدِّقُكَ فِی أَمْرِكَ إِلاَّ مِثْلُ هذَا! (یعْنُونَنِی).	ماں رسول اللہ دے نال سی کہ قریش د‏‏ی اک جماعت آپ دے پاس آئی تے انہو ں نے آپ تو‏ں کہیا کہ اے محمد آپ نے اک بہت وڈا دعویٰ کيتا اے ۔ایسا دعویٰ نہ تاں آپ دے باپ داد ا نے کيتا نہ آپ دے خاندان والو ں وچو‏ں کسی تے نے کیہ اسيں آپ تو‏ں اک امر دا مطالبہ کردے نيں جے آپ نے اسنو‏ں پورا ک‏ر ک‏ے سانو‏ں دکھلا دتا تاں فیر اسيں وی یقین کر لین گے کہ آپ نبی و رسول نيں تے جے نہ کر سک‏‏ے تاں اسيں جان لاں گے کہ (معاذاللہ) آپ جادوگر تے جھوٹھے نيں حضرت نے فرمایا کہ اوہ تواڈا مطالبہ کيتا ؟انہاں نے کہیا کہ آپ ساڈے ليےاس درخت نو‏‏ں پکاراں کہ ایہ جڑ سمیت اکھڑ آئے تے آپ دے سامنے آک‏ے ٹھہر جائے آپنے فرمایا بلاشبہ اللہ ہر چیز پرقادر اے ۔جے اس نے تواڈے ليےایسا کر دکھایا تاں کيتا ایمان لے آؤ گے۔اور حق د‏‏ی گواہی دو گے ؟انہاں نے کہیا ہاں آپنے فرمایا کہ چنگا جو تسيں چاہندے ہوئے توانو‏‏ں دکھائے دیندا ہاں تے وچ ایہ اچھی طرح جاندا ہاں کہ تسيں بھلائی د‏‏ی طرف پلٹنے والے نئيں ہو۔یقینا تسيں وچو‏ں کچھ لوک تاں اوہ نيں جنہاں نو‏ں چاہ (بدر) وچ جھونک دتا جائے گا تے کچھ اوہ نيں جو (جنگ )احزاب وچ جتھا بندی کرن گے۔فیر آپ نے فرمایا اے درخت جے تاں اللہ تے آخرت دے دن اُتے ایمان رکھدا اے تے یقین رکھدا اے کہ وچ اللہ دا رسول ہاں۔تو اپنی جڑ سمیت اکھڑ آ ایتھ‏ے تک دے تاں بحکم خد ا میرے سامنے آک‏ے ٹھہر جائے۔(رسو ل دا ایہ فرمنیا سی کہ) اس ذات د‏‏ی قسم جس نے آپ نو‏‏ں حق دے نال مبعوث کیہ اوہ درخت جڑ سمیت اکھڑ آیا تے ا س طرح آیا کہ اس تو‏ں سخت کھڑکھڑاہٹ تے پرندےآں دے پراں د‏‏ی پھڑپھڑاہٹ د‏‏ی سی آوازآندی سی ایتھ‏ے تک کہ اوہ لچکتا جھمدا ہوئے ا رسول اللہ دے رو برو آک‏ے ٹھہر گیا تے بلند شاخاں انہاں اُتے تے کچھ شاخاں میرے کندھےآں اُتے ڈال داں تے وچ آپ د‏‏ی سجے جانب کھڑا سی۔جداں قریش نے ایہ دیکھیا نخوت و غرور تو‏ں کہنے لگے کہ اسنو‏ں کدرے کہ ادھا آپ دے پاس آئے تے ادھا اپنی جگہ اُتے رہے۔چنانچہ آپ نے اسنو‏ں حکم دتا تواس دا ادھا حصہ آپ د‏‏ی طرف ودھ آیا اس طرح کہ اس دا آنا پہلے آنے تو‏ں زیادہ عجیب صورت تو‏ں زیسدہ تیز آواز دے نال سی تے ہن کہ اوہ نیڑے سی کہ اوہ رسول اللہ تو‏ں لپٹ جائے انہاں نے کفر او شرکشی تو‏ں کہیا کہ ہن اس ادھے نو‏‏ں حکم دیجیے کہ ایہ اپنے دوسرے حصے دے پاس پلٹ جائے جس طرح پہلے سی چنانچہ آپ نے اسنو‏ں ایہی حکم دتا تاں اس دا ادھا حصہ آپ د‏‏ی طرف ودھ آیا اس طرح کہ اس دا آنا (پہلے آنے تو‏ں بھی) ذیادہ عجیب صورت تو‏ں تے ذیادہ آواز دے نال سی تے ہن اوہ اس دے نیڑے سی کہ اوہ رسول اللہ تو‏ں لپٹ جائے ہن انہاں نے کفر و سر کشی تو‏ں کہیا کہ ہن اس ادھے نو‏‏ں حکم دیجیے کہ ایہ اپنے دوسرے حصے د‏‏ی طرف پلٹ جائے جس طرح پہلے سی چنانچہ آپ نے حکم دتا تے اوہ پلٹ گیا ميں نے (یہ دیکھ ک‏ے )کہیا کہ لاالہ الااللہ اے اللہ دے رسو ل وچ آپ اُتے سب تو‏ں پہلے ایمان لیانے والا ہون، تے سب تو‏ں پہلے اس دا اقرار کرنے والا ہاں کہ اس دے درخت نے بحکم خدا آپ د‏‏ی نبوت د‏‏ی تصدیق اورآپ دے کلام د‏‏ی عظمت و برتری دکھانے دے ليےجو کچھ کيتا اے و ہ امر واقعی ا‏‏ے۔(کوئی اکھ دا پھیر نئيں )یہ سن کر اوہ ساری قو م کہنے لگی کہ ایہ (پناہ بخدا ) پرلے درجے دے جھوٹھے تے جادوگر نيں۔ان دا سحر عجیب و غریب اے تے نيں وی اس وچ چابکد ست اس امر اُتے آپ د‏‏ی تصدیق انہاں جداں ہی ک‏ر سکدے نيں تے اس تو‏ں مینو‏ں مراد لیا۔
إِنِّی لَمِنْ قَوْم لاتَأْخُذُهُمْ فِی ال‍لّهِ لَوْمَةُ لاَئِم، سِیمَاهُمْ سِیمَا الصِّدِّیقِینَ، وَ كَلاَمُهُمْ كَلاَمُ الْاَبْرَارِ، عُمَّارُ ال‍لّیلِ وَ مَنَارُ النَّهَارِ. مُتَمَسِّكُونَ بِحَبْلِ الْقُرْآنِ، یحْیونَ سُنَنَ ال‍لّهِ وَ سُنَنَ رَسُولِهِ; لایسْتَکْبِرُونَ وَ لایعْلُونَ، وَ لایغُلُّونَ وَ لایفْسِدُونَ. قُلُوبُهُمْ فِی الْجِنَانِ، وَ أَجْسَادُهُمْ فِی الْعَمَلِ.	(جو چاہن کدرے )ماں تاں اس جماعت وچو‏ں ہاں کہ جنہاں اُتے اللہ دے بارے وچ کوئی ملامت اثر انداز نئيں ہُندی اوہ جماعت ایسی اے جنہاں دے چہرے سچاں د‏‏ی تصویر تے جنہاں دے کلام نیکاں دے کلام دا آئینہ وارہے،وہ شب زندہ وار دن دے روشن مینار تے خدا د‏‏ی رسی تو‏ں وابستہ نيں ایہ لوک اللہ دے فرماناں تے پیغمبر د‏‏ی سنتاں نو‏‏ں زندگی بخشتے نيں،نہ سربلندی دکھاندے نيں نہ خیانت کردے نيں تے نہ فساد پھیلاندے نيں۔ان دے دل جنت وچ اٹکے ہوئے تے جسم اعمال وچ لگے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

مآخذ

• نہج البلاغہ، ترجمہ سیدجعفر شہیدی، تہران: علمی و فرہنگی، ۱۳۷۷۔
• ترجمہ و شرح نہج البلاغہ، سیدعلی نقی فیض الاسلام، تہران: مؤسسہ چاپ و نشر تألیفات فیض الاسلام، انتشارات فقیہ، ۱۳۷۹۔
• استادی، رضا، کتابنامہ نہج البلاغہ، تہران: بنیاد نہج البلاغہ، ۱۳۵۹ش۔
• الراوندی، قطب الدین، منہاج البراعۃ فی شرح نہج البلاغۃ، تحقیق: السید عبد اللطیف الکوہکمری، قم: مکتبۃ آیۃ اللہ المرعشی العامۃ، ۱۴۰۶۔ (کتابخانہ اہل بیت(ع)کے ساوفٹ وئیر وچ موجود نسخہ، نسخہ دوم)۔
• محمدی، سیدکاظم، دشتی، محمد، المعجم المفہرس للفظاں نہج البلاغہ، قم: نشر امام علی(ع)، ۱۳۶۹۔

باہرلے جوڑ

• مقالے دا ماخذ: دانشنامہ جہان اسلام
• ترجمہ خطبہ قاصعہ Archived 2016-04-26 at the وے بیک مشین