خلائی ملبہ
خلائی ملبہ (انگریزی وچ : Space debris یا space junk) انسان دے ایجاد کردہ آلات تے مصنوعی سیارےآں دی اوہ باقیات اے جو نظامِ شمسی دے سیارےآں دے مداراں وچ گردش کر رہیا اے، اس خلائی ملبہ دا زیادہ تر حصہ نظام شمسی دے سیارے زمین دے گرد گردش کردا اے، اس وچ ہر اوہ چیز شامل اے جس دی خلاء وچ ضرورت باقی نئيں رہی جداں کوئی خراب مصنوعی سیارہ یا خلائی راکٹاں دے بعض حصے وغیرہ، ایہ خلائی ملبہ چھوٹے وڈے حصےآں وچ موجود ہو سکدا اے جداں خلائی جہازاں دے پینٹ دے ٹکڑے۔
رفتہ رفتہ خلائی ملبہ ناسا جداں خلائی تحقیق دے ادارےآں دی توجہ حاصل کرنے لگیا جیتوں، کیونکہ ایہ خلائی ملبہ مصنوعی سیارےآں تے خلائی جہازاں دے لئی خطرناک ثابت ہو سکدا اے، اوہدی وجہ ایہ اے کہ خلائی ملبے دے اکثر حصے 8 کلو میٹر فی سیکنڈ (کوئی 28800 کلو میٹر فی گھنٹہ) دی خطرناک رفتار توں زمین دے گرد گردش کردے نيں، اس رفتار وچ ایہ خلائی ملبہ چاہے کتنا ہی چھوٹا کیوں نہ ہو خلائی جہازاں تے مصنوعی سیارےآں دے ڈھانچاں وچ سوراخ کردینے دے لئی کافی اے بلکہ انہاں توں خلاء نورداں دی زندگیاں نوں وی خطرہ لاحق ہو سکدا اے، اس رفتار گردش کرنے والا ٹینس دی بال دے حجم دا کوئی جسم 25 ڈائنامائٹ دے برابر تباہی دی قدرت رکھدا اے جدوں کہ اندازہ لگایا گیا اے کہ اس رفتار توں گردش کرنے والا والا مٹر دے دانے دے برابر دے کسی جسم دے ٹکرانے دی قوت 100 کلو میٹر (60 میل) دی رفتار توں چلنے والے 181 کلو گرام وزنی جسم دے برابر ہوسکدی اے جو یقیناً انتہائی خطرناک اے۔،[۱]. اک اندازے دے مطابق انسانی اختراعات دا زمین دے مدار وچ 5.5 ملین کلو گرام وزنی خلائی ملبہ موجود اے جنہاں وچ تقریباً اک ملین جسم اک ملی میٹر توں زیادہ[۲][۳] جدوں کہ 300000 جسم اک سینٹی میٹر توں زیادہ تے 13000 جسم ٹینس دی بال توں زیادہ وڈے نيں[۲]. ناسا دا خیال اے کہ جے خلائی ملبہ وچ کمی دی ہدایات اُتے عمل نئيں کیتا گیا تو اگلے 200 سالاں وچ زمین دے نچلے مدار وچ خلائی ملبہ وچ 75٪ تک اضافہ ہوئے گا۔[۴]
خلائی ملبہ دی تاریخ
[سودھو]1957ء توں جدوں خلائی دور شروع ہويا 6000 مصنوعی سیارچاں نوں انہاں دے مدار وچ پہنچانے دے لئی 4600 خلائی جہاز چھڈے گئے[۲] انہاں مصنوعی سیارےآں وچ شاید سب توں پرانا مصنوعی سیارہ وین گارڈ 1 (Vanguard I) اے جسنوں 1958ء وچ چھڈیا گیا سی، اس مصنوعی سیارچے نوں سب توں پرانا خلائی ملبہ قرار دتا گیا اے جو ہن وی زمین دے مدار وچ گردش کر رہیا اے [۵]. اُتے ہور خلائی ملبہ دے مقابلے وچ انہاں مصنوعی سیارےآں دی کوئی حیثیت نئيں اے جداں پینٹ دے ٹکڑے تے ایندھن دے ٹینک وغیرہ، مصنوعی سیارےآں وچ تصادم وی خلائی ملبے وچ اضافہ دی اک تے وجہ اے، 1991ء وچ جاری کيتی گئی ناسا دی اک رپورٹ وچ ڈونلڈ کیسلر Donald Kessler نے مصنوعی سیارےآں دے تصادم توں خبردار کیتا جتھے انہاں دے ٹکرانے توں پیدا ہونے والے ملبے دے آپس وچ ٹکرانے توں ہور ملبے دے پیدا ہونے دا اندیشہ اے [۲]. کیسلر دے اندیشے بالکل درست ثابت ہوئے تے اِسی سال 10 فروری 2009ء نوں دو مصنوعی سیارے آپس وچ ٹکرا گئے جنہاں وچ اک امریکی (جو ایریڈیم سیٹ لائیٹ ایل ایل سی دی ملکیت سی ) جدوں کہ دوسرا روسی سی (جاسوسی مقاصد دے لئی) اس تصادم دے نتیجہ وچ 500 توں 600 ٹکڑے تشکیل پائے جنہاں وچ بعض دا حجم 10 سینٹی میٹر توں زیادہ نئيں[۶] اس حادثہ دے بعد ناسا نے خلائی شٹل Space Shuttle دے نال پیش آنے والے ممکنہ حادثہ اُتے تحقیق دی تو پتہ چلا کہ ہر 318 واں خلائی سفر دے دوران خلائی شٹل نوں اک خطرناک حادثہ پیش آ سکدا اے [۷] خیال کیتا جاندا اے کہ خلائی ملبہ دے بعض ٹکڑے 10000 سال تک زمین دے مدار وچ گردش کردے رہن گے۔[۸]
11 جنوری 2007 نوں چین نے اک بیلیسٹک میزائیل استعمال کر دے اپنے اک موسمی سیارہ نوں تباہ کرنے دا کامیاب تجربہ کیتا، ایہ سیارچہ 865 کلومیٹر دی بلندی اُتے سی، میزائیل زیجانگ Xichang اڈے توں چھڈیا گیا سی، اس میزائیل وچ کوئی دھماکا خیز مواد نئيں سی بلکہ اس نے سیارچہ نوں محض ٹکرا کر تباہ کیتا سی، اس دے با وجود اس ٹکراؤ توں 2300 توں 2500 دے قریب ٹکڑے تشکیل پائے (سب توں چھوٹا ٹینس بال دے برابر) اس طرح ایہ ٹکراؤ خلائی ملبہ دی تشکیل دا سب توں وڈا واقعہ قرار دتا جاسکدا اے [۲][۹]. ایہ واقعہ انہاں تجربات دے علاوہ اے جو امریکا تے سوویت یونین نے سرد جنگ دے دوران کیتے جتھے کوئی 20 توں ودھ سیارہ شکن میزائیل چھڈے گئے، اُتے زیادہ تر تجربات جو 1968ء تے 1986ء دے درمیان ہوئے اوہ کم مدار دے سیارچاں دے لئی سن جنہاں توں پیدا ہونے والا خلائی ملبہ جلد ہی زمین دے کرہ ہوائی توں ٹکرا کر جل گیا جدوں کہ چینی تجربہ زمین توں 550 کلو میٹر دی اونچائی اُتے کیتا گیا سی تے اس توں پیدا ہونے والا ملبہ 200 تے 3850 کلو میٹر دے درمیان پھیلا جو زمین دے نچلے مدار اُتے موجود اکثر سیارچاں اُتے اثر انداز ہو سکدا اے [۱۰][۱۱] جون 2007ء وچ ناسا نوں پہلی بار اپنے موسمیاندی خلائی جہاز ٹیرا Terra environmental spacecraft دا راستہ بدلنا پيا تاکہ چینی تجربہ توں پیدا ہونے والے خلائی ملبہ توں ممکنہ ٹکراؤ توں بچا جاسدے[۱۲] اگرچہ چینی تجربہ خلائی ملبے مین اضافے دا اک وڈا واقعہ اے اُتے جے پہلے تجربے توں لے کے اگلے پنجاہ سالاں تک کیتے گئے تجربات دا تخمینہ لگایا جائے تو امریکا تے سوویت یونین خلائی ملبے دی تشکیل دے سب توں وڈے ذمہ دار نيں[۱۳] اس دا ثبوت اوہ رپورٹ اے جو ناسا نے 2004ء وچ جاری دی سی جس وچ زمین دے مدار وچ موجود خلائی ملبہ دی مقدار دا تعین ہر ملک دی خلائی مہم دے حساب توں کیتا گیا اے، ذیل دا ٹیبل ملاحظہ فرمائاں:[۱۴].
امریکا | سوویت یونین | فرانس | چین | بھارت | جاپان | یورپی خلائی ادارہ | ہور ملکاں | مجموع | |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
خلائی کنٹینر | 981 | 1313 | 33 | 38 | 27 | 84 | 33 | 327 | 2836 |
راکٹاں دے اجسام | 525 | 815 | 92 | 22 | 6 | 29 | 6 | 14 | 1509 |
خلائی مہماں دا ملبہ | 619 | 429 | 87 | 11 | 1 | 19 | 11 | 2 | 1179 |
تباہ شدہ ملبہ | 1556 | 1383 | 114 | 250 | 106 | 0 | 11 | 0 | 3420 |
حادثاتی طور اُتے الگ ہونے والے اجسام | 106 | 13 | 1 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 120 |
مجموع | 3783 | 3953 | 327 | 321 | 140 | 132 | 61 | 343 | 9064 |
خلائی ملبے وچ اضافہ خلائی جہازاں دے لئی خطرناک ثابت ہو سکدا اے خاص طور توں بین الاقوامی خلائی اڈا، 12 مارچ 2009ء نوں بین الاقوامی خلائی اڈا ISS International Space Station اک خلائی جسم دے خطرناک حد تک اس دے قریب آنے اُتے خالی کرا لیا گیا، اگرچہ اس خلائی جسم دا حجم اک انچ دے تیسرے حصے توں زیادہ نئيں سی اُتے جداں کہ دسیا گیا اے اِنّا چھوٹا جسم وی اک وڈی تباہی دا باعث بن سکدا اے تے بین الاقوامی خلائی اڈے دا مستقبل خطرے وچ ڈال سکدا اے جس دی قیمت 100 بلین ڈالر توں وی زیادہ اے، چونکہ بین الاقوامی خلائی اڈے دے خلاء نورداں نوں اس جسم دی بابت تاخیر توں مطلع کیتا گیا اس لئی اوہ اس توں بچنے دی کوئی کوشش نئيں کر سکدے سن چنانچہ انہاں نے خلائی اڈے نوں خالی کردے ہوئے بچاؤ دے کیپسول سویوز Soyuz escape ship وچ جا پناہ لی تاکہ ٹکراؤ دی صورت وچ دباؤ وچ شدید کمی توں بچا جاسدے۔[۷]
خلائی ملبے دا پتہ لگانا
[سودھو]اقوامِ متحدہ دی کمیٹی کوپس (United Nations Committee on the Peaceful Uses of Outer Space (COPUOS) دی 1999ء وچ جاری کردہ اک رپورٹ وچ خلائی ملبہ دا پتہ لگانے دے کچھ طریقے تجویز کیتے گئے نيں:[۱۵]
زمینی آلات توں پتہ لگانا:
- بذریعہ ریڈار: کچھ ملکاں دے پاس ایسے ریڈار نيں جنہاں دے ذریعہ خلائی اجسام دا پتہ لگایا جاسکدا اے جنہاں وچ جرمنی دے پاس دو، جاپان دے پاس تین، روس تے اوکرینیا دے پاس اک، جدوں کہ امریکا دے پاس ایسے پنج ریڈار موجود نيں، انہاں وچوں سب توں دقیق ریڈار ناسا دا گولڈ سٹون Goldstone اے جو 500 کلو میٹر دی اونچائی اُتے موجود 2 ملی میٹر قطر دے جسم دا آسانی توں پتہ چلا سکدا اے۔
- بذریعہ ٹیلی سکوپ: رات دے وقت سورج دی روشنی منعکس کرنے اُتے خلائی اجسام نوں بذریعہ ٹیلی سکوپ دیکھیا جاسکدا اے۔
سیارچاں توں پتہ لگانا:
- خلائی تجرباتی ریک rack دے ذریعہ جو خلاء وچ خلائی اجسام دا پتہ لگانے تے انہاں دے سیمپل حاصل کرنے دے لئی چھڈے جاندے نيں جنہاں وچ اک LDEF سی یعنی Long Duration Exposure Facility اسنوں خلائی شٹل چیلنجر دے ذریعہ اپریل 1986ء وچ چھڈیا گیا سی، 5 سال تے 7 مہینےآں وچ یعنی جنوری 1990ء تک اس نے زمین دے گرد 32422 چکر لگائے[۱۶] اوہدی جگہ 1992ء توں Space shuttle orbiter نے لے لی اے، اوہدی سطح دا رقبہ کوئی 100 مربع میٹر اے۔.[۱۵]
- - اس مقصد دے لئی خصوصی مصنوعی سیارچے چھڈے جان جو زیراں سرخ Infra Red شعاعاں توں خلائی ملبہ دا پتہ چلائاں۔
مشہور خلائی ملبہ
[سودھو]- 18 نومبر 2008ء نوں خلاء نورد Heidemarie Stefanyshyn-Piper دے ہتھ توں بین الاقوامی خلائی اڈے دے اک روبوٹک بازو دی مرمت دے دوران اوزاراں دا اک ڈبہ چھوٹ گیا، اوزاراں دے اس ڈبہ دی قیمت 100000£ سی جدوں کہ 10000£ فی کلو گرام بین الاقوامی خلائی اڈے اُتے انہاں اوزاراں نوں منتقل کرنے دا خرچہ الگ اے اُتے اوزاراں دا وزن اک کلو گرام توں کم سی ۔
- 1966ء وچ خلاء نورد میجر مائکل کولنز Michael Collins دے ہتھ توں اک قیمتی کیمرا چھوٹ گیا جسنوں اوہ خلاء توں زمین دی تصویراں اتارنے دے لئی استعمال کردا سی تے چونکہ کیمرا سویڈن دا بنا ہويا سی چنانچہ اس وقت سویڈش عوام بہت خوش ہوئے تے کیمرے نوں پہلا سویڈش مصنوعی سیارہ قرار دتا، خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ کیمرا ہن وی زمین دے گرد اپنے مدار وچ گردش کر رہیا اے۔
- فروری 2006ء وچ ریڈیو دی فریکوینسی اُتے سگنل بھیجنے دی صلاحیت دا حامل اک خلائی سوٹ پھینکا گیا تاکہ خلائی سوٹ دی صلاحیت دا جائزہ لیا جاسدے تے مستقبل وچ انہاں نوں خلائی سیارچاں دی جگہ استعمال کیتا جاسدے، اس سوٹ نوں SuitSat-1 دا نام دتا گیا، ایہ سوٹ ستمبر 2006ء نوں زمین دے کرہ ہوائی توں ٹکرا کر جل گیا، ہن اس نوعیت دے سوٹ دا اک بہتر نسخہ تیار کیتا جا رہیا اے جس دا نام SuitSat-2 اے۔
- انسانی اختراع دا سب توں عجیب جسم اوہ اے جو 1957ء وچ لوس الاموس Los Alamos نیو میکسیکو دے ایٹمی تجربہ توں پیدا ہويا، دھماکا دی وجہ توں دھمادے دے چینل دا ڈھکن اس تیزی توں اڑا کہ کرہ ہوائی توں باہر نکل گیا، ایہ ڈھکن انسان دا بنایا ہويا پہلا خلائی جسم سی کیونکہ ایہ تجربہ سوویندی سپوٹنک-1 دے چھڈے جانے توں پہلے کیتا گیا سی جو انسان دی طرف توں چھڈیا گیا پہلا مصنوعی سیارچہ سی ۔[۲]
حادثات
[سودھو]گزشتہ چالیس سالاں توں خلائی ملبہ دا کم توں کم اک جسم روزانہ زمین دے کرہ ہوائی وچ داخل ہُندا اے۔[۱۷] اُتے انہاں دی اکثریت بہت چھوٹی ہُندی اے تے کوئی نقصان نئيں پہنچاندی، لیکن بعض اجسام کرہ ہوئی توں رگڑ کھانے دے با وجود زمین دی سطح تک پہنچ سکدے نيں، ذیل وچ ایسے ہی کچھ مشہور واقعات درج کیتے جا رہے نيں: - خلائی ملبہ وچوں کسی جسم دا زمین تک پہنچنے دا سب توں وڈا حادثہ جولائی 1979ء نوں پیش آیا جدوں امریکی خلائی اڈا سکائی لیب Skylab اپنے مقررہ وقت توں پہلے زمین دے کرہ ہوائی وچ داخل ہو گیا، 78 ٹن وزنی اس خلائی اڈے دے ٹکڑے اسٹریلیا دے مختلف علاقےآں وچ گرے۔[۱۸] - 22 مارچ 2007ء وچ لین ائیر لائینز LAN Airlines دا اک مسافر بردار جہاز جس وچ 270 مسافر سوار سن تے جو سینٹیاگو چیلی Santiago Chile توں آکلینڈ Auckland نیوزیلینڈ جا رہیا سی تے بحر الکاہل اُتے اڑان بھر رہیا سی، دے قریب توں جاسوسی دی غرض توں چھڈے گئے اک روسی سیارچے دا ملبہ گزریا۔[۱۹] - خلائی ملبہ دی وجہ توں ہن تک صرف اک شخص دا زخمی ہونا ریکارڈ اُتے اے، 1997ء وچ اوکلاہوما Oklahoma دی لوٹی ولیمز Lottie Williams دے کندھے توں 10 x 13 سینٹی میٹر دا اک خلائی جسم ٹکرایا جس توں اوہ زخمی ہوگئياں، تحقیق کرنے اُتے پتہ چلا کہ اوہ ٹکڑا دراصل ڈیلٹا دوم Delta II دے ایندھن دے ٹینک دا اک حصہ سی جسنوں امریکی فضائیہ نے 1996ء وچ چھڈیا سی ۔[۲۰]
خلائی ملبہ وچ کمی دیاں کوششاں
[سودھو]اگرچہ خلائی ملبہ کافی خطرناک اے اُتے عالمی سطح اُتے اس وچ کمی لانے پرکوئی اتفاق نئيں پایا جاندا، 2007ء وچ اقوامِ متحدہ دی کمیٹی COPUOS نے خلائی ملبہ وچ کمی لانے دے لئی کچھ سفارشات پیش دی سن [۲۱] جدوں کہ ناسا پہلا خلائی ادارہ اے جس نے 1995ء وچ خلائی ملبہ وچ کمی لانے دے لئی اک رپورٹ جاری دی جس وچ باقاعدہ کچھ قاعدے وضع کیتے گئے، دو سال بعد امریکی حکومت نے اس سلسلے وچ اک یاداشت جاری دی جو ناسا دی رپورٹ اُتے مبنی سی جسنوں Orbital Debris Mitigation Standard Practices کہیا جاندا اے۔[۲۲]
10 فروری 2009ء وچ یورپی خلائی ادارے European Space Agency نے 50 ملین یورو دی لاگت توں اک پروگرام شروع کیتا جس دا مقصد خلائی ملبہ وچ کمی لانا اے [۸]
اس سلسلہ وچ کئی تجاویز زیر غور نيں، اک تجویز دے مطابق اک ایسا مصنوعی سیارچہ چھڈیا جائے جو خلائی اجسام دا راستہ بدل کر انہاں نوں زمین دے کرہ ہوائی دی طرف موڑ دے اس طرح انہاں نوں جلا کر ہمیشہ دے لئی ختم کر دتا جائے، جدوں کہ خلائی جسم دی رفتار کم کرنے دے لئی electrodynamic tether دا طریقہ استعمال کرنے دی تجویز دتی گئی اے۔[۲۳] اس دے علاوہ وی کئی ہور طریقاں اُتے غور کیتا جا رہیا اے جنہاں وچ لیزر دا استعمال وی شامل اے۔[۱۷]
اس وقت ناسا اورین Orion spacecraft نامی اک خلائی جہاز اُتے کم کر رہی اے جو خلائی اجسام دے ٹکراؤ نوں برداشت کر سدے گا، اس اُتے جانسن خلائی مرکز Lyndon B. Johnson Space Center وچ 7 توں 8 کلو میٹر فی سیکنڈ (25200 – 28800 کلو میٹر فی گھنٹہ) دی رفتار توں اجسام ٹکرائے جاندے نيں تے نتائج نوں کمپیوٹر توں جانچا جاندا اے تاکہ خلاء وچ پیش آنے والی ایسی کسی صورت حال دی قریب ترین تصویر حاصل کيتی جاسدے۔[۲]
خلائی ملبہ سائنس فکشن وچ
[سودھو]- کمپیوٹر توں بنائی گئی فلم WALL-E دے مرکزی کردار جدوں آلودگی زدہ زمین چھڈ دے خلاء دی طرف جاندے نيں تو راستے وچ خلائی ملبہ دی اک پٹی توں لنگھدے نيں۔
- جاپانی کارٹون سائنس فکشن منگیا (Manga) اینم (Anime) فلم Planetes وچ خلائی ملبہ مرکزی اہمیت دا حامل اے۔
- 2013ء دی فلم گریویٹی وچ وی اسی طرح دا واقعہ دکھایا گیا اے۔
حوالے
[سودھو]- ↑ Space junk. BBC. Site: www.bbc.co.uk/science/space/solarsystem/earth/spacejunk.shtml
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ ۲.۴ ۲.۵ ۲.۶ ۲.۷ میگزین Focus BBC شمارہ 200. مارچ 2009. ویب سائٹ:www.bbcfocusmagazine.com
- ↑ سعودی اخبار الریاض. شمارہ:14752. 13 نومبر 2008. 15 ذو القعدہ 1429. ویب سائٹ:www.alriyadh.com
- ↑ J.-C. Liou, N.L. Johnsson, & N.M. Hill. Stabilizing the Future LEO Debris Environment with Active Debris Removal. Orbital debris: quarterly news, vol.12,4. National Aeronautics and Space Administration (NASA) Oct. 2008 Archived 2010-05-27 at the وے بیک مشین.
- ↑ Space junk, USA WEEKEND Magazine, by Julian Smith, August 26, 2007 Site:www.usaweekend.com/07_issues/070826/070826space.html#junk
- ↑ کویندی اخبار القبس.شمارہ 12827. 13 فروری 2009 ,17 صفر 1430. ویب سائٹ:www.alqabas.com.kw
- ↑ ۷.۰ ۷.۱ Irene Klotz. Debris briefly forces astronauts from space station. Reuters. Thu Mar 12, 2009
- ↑ ۸.۰ ۸.۱ Europeans Tackle Space Junk. CBS news. Feruary 16, 2009. Site: http://www.cbsnews.com/stories/2009/02/16/tech/main4804500.shtml?source=RSSattr=SciTech_4804500
- ↑ Chinese ASAT test. Center for Space Standards & Innovation,December 5,2007. Site:www.centerforspace.com/asat
- ↑ William J. Broad. Orbiting Junk, Once a Nuisance, Is Now a Threat. The Newyork Times Published: February 6, 2007
- ↑ Leonard David. China's Anti-Satellite Test: Worrisome Debris Cloud Circles Earth. Space.com February 2, 2007. Site: http://www.space.com/news/070202_china_spacedebris.html
- ↑ Burger, Brian. NASA's Terra Satellite Moved to Avoid Chinese ASAT Debris. Space.com Site:www.space.com/news/070706_sn_china_terra.html
- ↑ Space Junk: The full list Space.com. October 19, 2000. Site: https://web.archive.org/web/20001110091800/http://www.space.com/spacewatch/space_junk_list.html
- ↑ History of on orbit satellite fragmentation – 13th Ed. Orbital Debris Program Office – NASA. May 2004 http://orbitaldebris.jsc.nasa.gov/library/SatelliteFragHistory/13thEditionofBreakupBook.pdf
- ↑ ۱۵.۰ ۱۵.۱ Technical Report on Space Debris. Scientific and Technical Subcommittee of the United Nations Committee on the Peaceful uses of Outer Space. United Nations, 1999
- ↑ Long duration exposure facility. NASA Langley Research Center. http://setas-www.larc.nasa.gov/LDEF/ Archived 2013-10-31 at the وے بیک مشین
- ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Jeffery Kluger. Spacecraft Falling! Get Set to Duck? Time , January 28, 2008
- ↑ Flaming space junk narrowly misses jet.The West Australian, March 28, 2007. Site: www.thewest.com.au/default.aspx?MenuID=145&ContentID=24657
- ↑ Paul Maley's SPACE DEBRIS PAGE. Site:www.eclipsetours.com/sat/debris.html
- ↑ اقوام متحدہ دی سفارشات http://www.oosa.unvienna.org/pdf/gadocs/A_62_20A.pdf
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Bill Christensen. The Terminator Tether Aims to Clean Up Low Earth Orbit. Space.com. 17 November 2004
باہرلے جوڑ
[سودھو]- ناسا پروگرام برائے خلائی ملبہ۔
- ای ایسے اے برائے خلائی ملبہ۔
- سپیس ٹریکر برائے خلائی معلومات۔
- عالمی قطبی سال دے دوران EISACT دا خلائی ملبہ۔
- "خلائی ملبہ دی بنیادیات۔ Archived 2012-05-16 at the وے بیک مشین
وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: خلائی ملبہ |