Jump to content

خلیفہ عبدالحکیم

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
خلیفہ عبدالحکیم
جم 1 جولائی 1893 [۱]  ویکی ڈیٹا اُتے (P569) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن


لہور ،  برطانوی ہندستان   ویکی ڈیٹا اُتے (P19) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن

وفات 30 جنوری 1959 (66 سال)[۱]  ویکی ڈیٹا اُتے (P570) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن


کراچی   ویکی ڈیٹا اُتے (P20) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن

وجہ وفات دل دا دورہ   ویکی ڈیٹا اُتے (P509) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
مدفن میانی صاحب قبرستان   ویکی ڈیٹا اُتے (P119) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
طرز وفات طبعی موت   ویکی ڈیٹا اُتے (P1196) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
رہائش لہور (۱ جولائی ۱۸۹۳–۱۹۱۱)

علی گڑھ (۱۹۱۱–۱۹۱۲)

دہلی (۱۹۱۲–۱۹۱۷)

لہور (۱۹۱۷–اگست ۱۹۱۹)

حیدرآباد (۱۱ اگست ۱۹۱۸–۱۹۲۲)

ہائیڈلبرگ (۱۹۲۲–۱۹۲۵)

حیدرآباد (۱۹۲۵–۱۹۴۳)

سری نگر (۱۹۴۳–۱۹۴۷)

حیدرآباد (۱۹۴۷–۱۴ جون ۱۹۴۹)

لہور (جون ۱۹۴۹–۳۰ جنوری ۱۹۵۹)  ویکی ڈیٹا اُتے (P551) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
شہریت برطانوی ہندستان (۱ جولائی ۱۸۹۳–۱۵ اگست ۱۹۴۷)

بھارت (۱۵ اگست ۱۹۴۷–۱۴ جون ۱۹۴۹)

پاکستان (جون ۱۹۴۹–۳۰ جنوری ۱۹۵۹)

ڈومنین بھارت   ویکی ڈیٹا اُتے (P27) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
عملی زندگی
مادر علمی سینٹ سٹیفنز کالج، دلی (۱۹۱۲–۱۹۱۳)
تعلیمی اسناد بی اے ،  ایم اے ،  فاضل القانون ،  پی ایچ ڈی   ویکی ڈیٹا اُتے (P512) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
پیشہ استاد جامعہ ،  فلسفی ،  شاعر ،  نقاد ،  مترجم   ویکی ڈیٹا اُتے (P106) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
پیشہ ورانہ زبان اردو ،  انگریزی   ویکی ڈیٹا اُتے (P1412) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
شعبۂ عمل فلاسفی ،  ترجمہ ،  مابعد الطبيعيات   ویکی ڈیٹا اُتے (P101) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
ملازمت عثمانیہ یونیورسٹی ،  امر سنگھ کالج سرینگر ،  ادارۂ ثقافت اسلامیہ   ویکی ڈیٹا اُتے (P108) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
باب ادب

پروفیسر ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم (پیدائش: یکم جولائ‏ی، 1893ء - وفات: 30 جنوری، 1959ء) پاکستان نال تعلق رکھنے والے مشہور و معروف فلسفی، شاعر، نقاد، محقق، ماہر اقبالیات، ماہر غالبیات، مترجم تے سابق پروفیسر فلسفہ عثمانیہ یونیورسٹی تے سابق ڈائریکٹر ادارۂ ثقافت اسلامیہ لاہور سن ۔

سوانح

[سودھو]

ناں و خاندان

[سودھو]

خلیفہ صاحب ڈار خاندان د‏‏ی لاہوری شاخ نال تعلق رکھدے سن ۔[۲] ناں عبدالحکیم سی جدو‏ں کہ خلیفہ کشمیری ڈار خاندان وچ عالم یا قابل آدمی دے لئی مستعمل سی جس دے متعلق منشی محمد دین فوق نے لکھیا اے کہ: ’’شروع شروع وچ اِس خاندان وچ پشمینے تے ڈوری باقی دا کم کثرت تو‏ں ہُندا سی تے لوکاں د‏‏ی معقول تعداد باقاعدہ طور اُتے اِس فن دا اِکتساب اِسی خاندان تو‏ں کردی سی۔ خاندان دے بزرگاں نو‏‏ں خلیفہ یعنی اُستاد دے ناں تو‏ں پکاریا جانے لگیا۔ ایہی لفظ ’’خلیفہ‘‘ اِس خاندان دے افراد دے ناں دا پہلا جزو قرار پایا۔ [۳][۴] خلیفہ عبدالحکیم دے دادا خلیفہ رمضان ڈار اک چھوٹے تو‏ں کارخانہ دے مالک سن ۔خلیفہ عبدالحکیم دے والد خلیفہ عبدالرحمٰن پرانی وضع دے راسخ الاعتقاد مذہبی شخص سن ۔ خلیفہ عبدالرحمٰن سلیم الطبع، کم سخن، متین ، بااُصول تے صاف ستھری معاشرت دے قائل سن ۔ گلستانِ سعدی تے بوستانِ سعدی دا مطالعہ وسعت النظری تو‏ں کيت‏‏ا کردے سن تے اُنہاں دا معمول سی کہ کتاباں دے سبق آموز حصے اپنے بچےآں دے گوش گزار کيت‏‏ا کردے سن ۔ لہٰذا اِسی لئی خلیفہ عبدالحکیم گو بہت چھوٹی عمر دے سن، اُتے چونکہ اِس ماحول وچ پرورش پائی سی، اِسی لئی بچپن ہی تو‏ں فارسی ادب تو‏ں لگاؤ پیدا ہوگیا سی۔[۵] خلیفہ عبدالحکیم، خلیفہ عبدالرحمٰن د‏‏ی دوسری بیوی تو‏ں پیدا ہوئے سن جنہاں دا رحیم بی بی سی۔ اک حقیقی بھائی عبدالغنی تے اک بہن امیر بیگم اوائل عشرہ 1970ء تک بقیدِ حیات سن ۔ اک سوتیلے بھائی خلیفہ ابراہیم وی سن جنہاں دا انتقال 1960ء دے عشرے وچ ہويا۔[۶]

پیدائش

[سودھو]

خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی تریخ پیدائش وچ اختلاف ا‏‏ے۔ محمد عبداللہ قریشی تے بشیر احمد ڈار نے آپ د‏‏ی تریخ پیدائش 12 جولائ‏ی 1894ء لکھی ا‏‏ے۔[۷] منشی محمد دین فوق نے تریخ اقوامِ کشمیر وچ تے میاں شمس الدین صاحب نے اپنے انٹرویو وچ آپ د‏‏ی تریخ پیدائش 12 جولائ‏ی 1894ء بیان کيتی ا‏‏ے۔[۸] لیکن عثمانیہ یونیورسٹی وچ ملازمت دے دوران اُنہاں د‏‏ی تریخ پیدائش دا جو اِندراج ہويا، اُس دے مطابق خلیفہ عبدالحکیم 8 شوال 1303ھ مطابق یکم جولائ‏ی 1893ء نو‏‏ں پیدا ہوئے۔[۹][۱۰][۱۱]۔

جائے پیدائش

[سودھو]

خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی پیدائش اُنہاں دے آبائی مکان وچ ہوئی جو اندرون اکبری دروازہ، محلہ چِلَّہ بِیبیاں، لاہور وچ واقع اے اِسنو‏ں محلہ چہل بِیبیاں وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ لاہور دے اِس محلہ وچ وڈی وڈی شخصیتاں دا تعلق رہیا ا‏‏ے۔ جس مکان وچ خلیفہ عبدالحکیم پیدا ہوئے، اوہ دراصل مغلاں د‏‏ی اک وڈی شاندار حویلی دا اک حصہ سی جو ہن محض مکان د‏‏ی صورت وچ اُنہاں دے آباؤ اجداد نو‏‏ں ملیا سی۔ اِس حویلی دا ناں مغلاں دے عہد وچ مبارک حویلی سی۔ اک روایت دے مطابق مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دے نو رتناں وچ شامل ابو الفضل فیضی تے ابوالفضل علامی دے والد شیخ مبارک ناگوری رہیا کردے سن ۔ چنانچہ اُنہی دے ناں تو‏ں ایہ حویلی مشہور سی۔ [۱۲]

تعلیم

[سودھو]

ابتدائی تعلیم دا آغاز مِٹھا شاہ والی مسجد تو‏ں ہويا۔ جو اُنہاں دے مکان دے سامنے واقع سی۔ چار سال د‏‏ی عمر وچ (نومبر 1898ء) وچ اُنئيں والدہ نے مسجد وچ پڑھنے دے لئی بِٹھا دتا۔بعد وچ پرائمری جماعت د‏‏ی تعلیم دے لئی انجمن حمایت اسلام دے ميں داخل ہوئے جو اندرون موچی دروازہ وچ واقع سی تے اُس زمانے وچ ’’لال کھوہ دا اسکول‘‘ کہلاندا سی۔ خلیفہ عبدالغنی (برادر خلیفہ عبدالحکیم) نے اسکول وچ داخلے دا سال 1899ء بیان کيت‏‏ا اے لیکن اِس بارے وچ میاں شمس الدین د‏‏ی رائے مختلف اے تے موصوف نے خلیفہ عبدالحکیم دے پرائمری اسکول وچ داخلے دا سال 1901ء بیان کيت‏‏ا اے جو زیادہ صحیح معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ تیسری جماعت دے بعد خلیفہ عبدالحکیم نو‏‏ں اسلامیہ ہائی اسکول، شیرانوالہ دروازہ وچ داخل کروایا گیا تے ایتھے تو‏ں میٹرک دا امتحان فرسٹ ڈویژن وچ پاس کيت‏‏ا۔ میٹرک دے بعد د‏‏ی اعلیٰ تعلیم دے متعلق وی محققاں دے ایتھ‏ے اختلاف موجود ا‏‏ے۔ محمد عبداللہ قریشی، منشی محمد دین فوق تے میاں شمس الدین کہندے نيں کہ خلیفہ صاحب نے 1910ء وچ میٹرک پاس کيت‏‏ا جدو‏ں کہ پروفیسر حمید احمد خان دے مطابق 1911ء وچ میٹرک پاس کيت‏‏ا۔ اِس بابت پروفیسر حمید احمد خان دا قول زیادہ درست اے کہ میٹرک 1911ء وچ پاس کيت‏‏ا۔

والد دا انتقال تے شعرگوئی

[سودھو]

خلیفہ عبدالحکیم حالے اعلیٰ تعلیم د‏‏ی جانب گامزن نئيں ہوئے سن کہ والد خلیفہ عبدالرحمٰن انتقال کرگئے۔ والد دے اِنتقال دے بعد آپ دے والد دے بھائیاں نے حکیم چچا تے دوسرے چچاواں تے پھوپھیاں نو‏‏ں وراثت دا حصہ دینے تو‏ں اِنکار کردتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اِنہاں سب نو‏‏ں سالہا سال غربت و عسرت وچ زِندگی بسر کرنا پئی۔[۱۳] باپ دے سایۂ شفقت تو‏ں محروم ہوجانے دے بعد خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی تعلیم و تربیت د‏‏ی ذِمہ داری تنہا والدہ دے سر آپئی۔ اوہ صابر، متحمل مزاج تے عقلمند خاتون سن۔ مالی حالات د‏‏ی ناسازی دے باعث اُنہاں نے دھان اُتے تو‏ں چھلکا اُتارنے دا پرانا کم شروع کردتا تے اپنی اولاد د‏‏ی تربیت وچ کوئی کمی نہ چھڈی۔[۱۴] اِسی زمانے وچ شعرگوئی وی شروع کردتی سی، بقول منشی محمد دین فوق، خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی پہلی نظم کشمیری میگزین، لاہور وچ شائع ہوئی سی۔[۱۵] اسکول د‏‏ی ادبی سرگرمیاں وچ پیش پیش رہندے سن ۔ اچھے مُقَرَّر سن تے اِسی زمانے وچ اردو ادب تے فارسی ادب دے مطالعے دا شوق اِنتہاء نو‏‏ں پہنچیا۔ [۱۶]

اعلیٰ تعلیم

[سودھو]

جن دِناں خلیفہ صاحب نے میٹرک پاس کيت‏‏ا تاں اِنہاں دِناں پنجاب وچ سر سید احمد خان د‏‏ی تعلیمی تحریک تو‏ں بہت دِلچسپی تے وابستگی پائی جاندی سی تے اُس زمانے دے اکثر بزرگ اپنی اولاد نو‏‏ں علی گڑھ وچ تعلیم دِلوانے د‏‏ی کوشش کيت‏‏ا کردے سن ۔ مگر اِس دے برعکس غالباً مالی مشکلات دے سبب تو‏ں آپ نے میٹرک دے بعد فورمن کرسچین کالج، لاہور وچ داخلہ لیا تے اپنے بہنوئی عطاء اللہ بٹ د‏‏ی ہدایت اُتے سائنس دے مضامین اِختیار کیتے، لیکن آپ نو‏‏ں سائنس تو‏ں کوئی رغبت نہ سی، اِسی لئی چند مہینے گزارنے اُتے آپ نے کالج چھڈ دتا تے فیر علی گڑھ چلے گئے۔ علی گڑھ وچ فرسٹ ائیر دے امتحانات دے لئی آرٹس (فنون لطیفہ و اَدب) دے مضامین اِختیار کیتے۔ فرسٹ ائیر د‏‏ی جماعت وچ محض پنج منٹ د‏‏ی تیاری دے بعد فی البدیہہ تقریر تو‏ں ڈیبیٹنگ یونین دے صدر بن گئے۔ [۱۷]

بی اے

[سودھو]

علی گڑھ تو‏ں ایف اے کرنے دے بعد آپ نے وسط 1912ء وچ سینٹ اسٹیفن کالج، دہلی وچ داخلہ لے لیا۔ پروفیسر حمید احمد خان دا بیان اے کہ 1913ء وچ الٰہ آباد یونیورسٹی تو‏ں ایف کرکے دہلی آئے کیونجے اُس زمانے وچ علی گڑھ کالج دا اِلحاق اِلٰہ آباد یونیورسٹی تو‏ں سی تے علی گڑھ نو‏‏ں مسلم یونیورسٹی دا درجہ ء وچ دتا گیا سی۔ آپ دے فلسفہ دے اُستاد مسٹر سَین سن (جو بعد وچ رجسٹرار ہوگئے سن )، اوہ آپ د‏‏ی ذہانت دے مداح سن تے فلسفہ د‏‏ی جماعت وچ صرف پنج چھ لڑکے سن، اِسی لئی اوہ مختصر سی جماعت نو‏‏ں پڑھانے د‏‏ی غرض تو‏ں اکثر خلیفہ صاحب د‏‏ی قیام گاہ اُتے تشریف لاندے تے تعلیم دیندے۔ 1915ء وچ خلیفہ عبدالحکیم نے بی اے د‏‏ی ڈِگری حاصل کرلئی تے پنجاب یونیورسٹی، لاہور وچ فلسفہ وچ اَوَّل آک‏ے ریکارڈ قائم کردتا۔[۱۸]

ایم اے

[سودھو]

پنجاب یونیورسٹی (لاہور) تو‏ں بی اے دے بعد دہلی دے سینٹ اسٹیفن کالج تو‏ں 1917ء وچ ایم اے (فلسفہ) پاس کيت‏‏ا تے ہن د‏‏ی بار فیر خلیفہ عبدالحکیم پنجاب بھر وچ اول آئے۔ [۱۹]

ایل ایل بی

[سودھو]

ایم اے دے بعد خلیفہ عبدالحکیم نے قانون د‏‏ی تعلیم دے لئی ایل ایل بی دے لئی لاہور دے ’’لاء کالج‘‘ وچ داخلہ لیا تے نال ہی خواجہ احمد شاہ دے انگریزی اخبار ’’آبزرور‘‘ د‏‏ی اِدارت دے فرائض اُتے وی متمکن ہوگئے۔ اِس اخبار وچ ے لاگ تبصرےآں تے تنقیدات دے باعث اخبار د‏‏ی ضمانت حکومت نے ضط کرلئی- [۲۰]

ملازمت

[سودھو]

اگست 1919ء وچ علامہ محمد اقبال د‏‏ی سفارش اُتے حیدرآباد، دکن وچ نويں قائم شدہ عثمانیہ یونیورسٹی وچ فلسفے دے اسسٹنٹ پروفیسر ہوئے گئے۔ 1922ء وچ جرمنی گئے تے 1925ء وچ ہائیڈل برگ یونیورسٹی تو‏ں فلسفہ وچ ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ انہاں دے تحقیقی مقالے دا عنوان Metaphysics of Rumi (رومی د‏‏ی مابعد الفزکس) سی۔ پی ایچ ڈی کرنے دے بعد اوہ حیدرآباد دکن واپس آک‏ے جامعہ عثمانیہ وچ فلسفہ دے پروفیسر تے صدرِ شعبہ مقرر ہوئے۔1943ء وچ امر سنگھ کالج سرینگر دے پرنسپل ہوئے ک‏ے کشمیر چلے گئے جتھ‏ے بعد وچ ناظمِ تعلیمات وی مقرر ہوئے۔1947ء وچ مستعفی ہوئے ک‏ے واپس حیدرآباد دکن آ گئے جتھ‏ے انہاں نو‏ں جامعہ عثمانیہ وچ ڈین فیکلٹی آف آرٹس مقرر کيت‏‏ا گیا۔ حیدرآباد دکن اُتے ہندوستان دے قبضہ دے بعد 1949ء وچ اوہ لاہور منتقل ہوئے گئے۔ فروری 1950ء وچ ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم د‏‏ی کوششاں تو‏ں لاہور وچ ادارۂ ثقافت اسلامیہ قائم ہويا تاں اوہ اس دے پہلے ڈائریکٹر مقرر ہوئے۔[۲۱]

لکھتاں

[سودھو]
  • مختصر تاریخِ فلسفۂ یونان (تالیف ڈاکٹر ویلہم نیسل) (جرمن بولی تو‏ں اردو وچ ترجمہ)
  • نفسیات وارداتِ روحانی
  • داستانِ دانش
  • شریمد بھگوت گیتا
  • تشبہاتِ رومی
  • اسلام کی بنیادی حقیقتیں
  • اقبال اور مُلا
  • تلخیص خطبات اقبال
  • مقالات حکیم(مرتب شاہد حسین رزاقی)
  • افکار غالب
  • حکمت رومی
  • فکر اقبال
  • Metaphysics of Rumi
  • Islam & Communism
  • The Prophet and His Message
  • Islamic Ideology
  • کلامِ حکیم (مرتب ڈاکٹر افتخار احمد صدیقی)

ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم اُتے کتاباں

[سودھو]
  • ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم (سوانح و ادبی خدمات)، ممتاز اختر مرزا

وفات

[سودھو]

ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم 30 جنوری، 1959ء نو‏‏ں لاہور، پاکستان وچ حرکتِ قلب بند ہونے تو‏ں وفات پا گئے۔ اوہ میانی صاحب دے قبرستان وچ مدفون ني‏‏‏‏ں۔[۱۱][۲۲]

ہور ویکھو

[سودھو]

حوالے

[سودھو]
  1. ۱.۰ ۱.۱ https://www.rekhta.org/authors/khalifa-abdul-hakim
  2. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 1، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  3. محمد دین فوق: تریخ اقوام کشمیر، صفحہ 508، مطبوعہ 1934ء
  4. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 3، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  5. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 1، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  6. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 6، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  7. اقبال ریویو: شمارہ 4، جلد 6، صفحہ 17، سال 1966ء
  8. اقبال ریویو: شمارہ 4، جلد 6، صفحہ 125، سال 1966ء
  9. مراسلہ رجسٹرار عثمانیہ یونیورسٹی، حیدرآباد دَکن، مکتوب 4 ستمبر، 1968ء، بحوالہ سول یسٹ ریاست حیدرآباد بناں ممتاز اختر مرزا۔
  10. خلیفہ عبد الحکیم، سوانح و لکھتاں ویب، پاکستان
  11. ۱۱.۰ ۱۱.۱ ص 157، پاکستان کرونیکل، عقیل عباس جعفری، ورثہ / فضلی سنز، کراچی، 2010ء
  12. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 5/6، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  13. سلیم واحد سلیم: مقالہ ’’خلیفہ عبدالحکیم‘‘۔ مجلہ ادبی دنیاء، صفحہ 89۔ مطبوعہ ستمبر/ اکتوبر 1966ء
  14. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 7/8، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  15. محمد دین فوق: تریخ اقوامِ کشمیر، جلد 3، صفحہ 166۔ مطبوعہ 1934ء
  16. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 9، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  17. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 9/10، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  18. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 10، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  19. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 12، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  20. ممتاز اختر مرزا: ڈاکٹر خلیفہ عبدالحکیم، سوانح تے علمی ادبی خدمات، صفحہ 12/13، مطبوعہ ادارۂ ثقافت اسلامیہ، لاہور، 1971ء
  21. علامہ اقبال تے ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم، ڈاکٹر محمد سلیم، روزنامہ پاکستان، لاہور، 25 اپریل 2014ء
  22. پروفیسر محمد اسلم، خفتگانِ خاکِ لاہور، ادارہ تحقیقات پاکستان، دانشگاہ پنجاب، لاہور، 1993ء، ص 184