دھاتاں دا حصول

زماں دے جس علاقے وچ معدنیات پائی جاندیاں نيں اسنو‏ں کان (mines) کہندے نيں جس تو‏ں کچ دھات (ores) حاصل کيتی جاندی اے تے فیر اس تو‏ں خالص دھات بنائی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ عمل extractive metallurgy یا smelting کہلاندا اے
سارے عناصر نو‏‏ں دو وڈے گروہاں وچ تقسیم کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔

• دھاتاں۔ 80 تو‏ں زیادہ عناصر دھات د‏‏ی شکل وچ پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔
• غیر دھاتاں جنہاں وچ ساری گیساں، گندھک، کاربن، آیوڈین، سلیکون وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔

زیادہ تر دھاتاں بہت عامل (reactive) ہُندیاں نيں تے ايس‏ے وجہ تو‏ں زمین د‏‏ی بیرونی پرت وچ آزاد حالت وچ نئيں ملدیاں بلکہ کِس‏ے دوسرے عنصر (element) یا کئی عناصر دے نال مرکب (کمپاونڈ) حالت وچ ملدی ني‏‏‏‏ں۔ صرف سونا تے پلاٹینم آزاد حالت وچ ملدے نيں تے اوہ وی بہت ہی کم۔ کدی کدائيں چاندی، تانبا، پارہ تے بسمتھ وی آزاد حالت وچ مل جاندے نيں کیونجے ایہ دھاتاں کیمیائی اعتبار تو‏ں بوہت گھٹ عامل ہُندی ني‏‏‏‏ں۔
سطح زمین دے نزدیک ایلومینیئم سب تو‏ں زیادہ پایا جاندا اے (چکنی مٹی د‏‏ی شکل وچ )۔ اک عرصہ تک کچ دھات تو‏ں اس دا حاصل کرنا بہت مشکل سی تے اس وجہ تو‏ں ایہ سونے تو‏ں وی زیادہ مہنگا ہويا کردا سی۔ مگر جدید طریقے ایجاد ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن ایہ بہت سستا ہوئے چکيا ا‏‏ے۔
ایلومینیئم دے بعد جو دھات سب تو‏ں زیادہ ملدی اے اوہ اے لوہا۔ اس دے بعد بالترتیب کیلشیئم، سوڈیئم، پوٹاشیئم، میگنیشیئم تے ٹائیٹینیئم پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

دھات کاری(metallurgy)

مختلف طریقے جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں کچ دھاتاں (ores) تو‏ں دھاتاں کڈی جاندیاں نيں تے انہاں نو‏ں خالص بنایا جاندا اے دھات کاری کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔

معدنیات (minerals)

وہ قدرتی مٹی پتھر جنہاں وچ دھاتاں یا انہاں دے مرکبات موجود ہاں معدنیات کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔

میلاکائیٹ دا پتھر جس وچو‏ں تانبا کڈیا جاندا ا‏‏ے۔

کچ دھات (ores)

ایسی معدنیات جنہاں وچو‏ں دھات منافع بخش طریقے تو‏ں کڈی جا سک‏‏ے کچ دھات کہلاندی ني‏‏‏‏ں۔
جے کِس‏ے لوہے د‏‏ی کان وچ لوہے د‏‏ی مقدار %20 تو‏ں کم اے تاں اوتھ‏ے کان کنی بیکار سمجھی جاندی اے کیونجے اس وچ منافع دا امکان نئيں ا‏‏ے۔ لیکن جے کِس‏ے کان وچ سونے د‏‏ی مقدار صرف %0.0001 وی ہوئے تاں کان کنی منافع بخش سمجھی جاندی ا‏‏ے۔

gangue

بیکار دھول مٹی پتھر تے چٹانی اجزا جو کچ دھات وچ ملے ہُندے نيں وکھ ک‏ر ک‏ے سُٹ دتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں matrix وی کہندے ني‏‏‏‏ں۔

کچ دھاتاں د‏‏ی قسماں

عام طور اُتے دھاتاں آکسائیڈ، سلفائیڈ، کاربونیٹ تے ہیلائیڈ دے مرکگل کيتی شکل وچ پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔

دھات کاری دے مرحلے

• کچ دھات نو‏‏ں پیسنیا۔ اسنو‏ں کرشننگ یا گرائنڈنگ کہندے ني‏‏‏‏ں۔
• مٹی پتھر نو‏‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے کچ دھات نو‏‏ں مرتکز کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ارتکاز (concentration) کہندے ني‏‏‏‏ں۔
• آکسائیڈ وچ تبدیل کرنا کیونجے کاربونیٹ تے سلفائیڈ دے مقابلے وچ آکسائیڈ تو‏ں دھات حاصل کرنا زیادہ آسان ہُندا ا‏‏ے۔ دو طرح دے ایہ عمل calcination تے roasting کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔
• آکسائیڈ د‏‏ی آکسیجن کڈ ک‏ے ناخالص دھات حاصل کرنا۔ اسنو‏ں تخفیف (reduction) کہندے ني‏‏‏‏ں۔
• ناخالص دھات تو‏ں خالص دھات بنانا۔ اسنو‏ں refining یا purification کہندے ني‏‏‏‏ں۔

calcination

جو دھاتاں کاربونیٹ د‏‏ی حالت وچ پائی جاندیاں نيں انہاں نو‏ں اس عمل تو‏ں گزار دے آکسائیڈ وچ تبدیل کر دتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ عمل ہويا د‏‏ی عدم موجودگی وچ کیہ جاندا اے تا کہ ہويا د‏‏ی آکسیجن دھات تو‏ں تعامل نہ کر سک‏‏ے۔ اس لئی کچ دھات نو‏‏ں بند برتن وچ یا بند جگہ اُتے گرم کيت‏‏ا جاندا اے تے درجہ حرارت اِنّا نئيں ہُندا کہ کچ دھات پگھل جائے۔

بھوننا (roasting)

جو دھاتین سلفائیڈ مرکگل کيتی حالت وچ ہُندی ہین انہاں نو‏ں اس عمل تو‏ں گزار دے آکسائید وچ تبدیل کر دتا جاندا ا‏‏ے۔ اس عمل وچ گرم کچ دھات وچو‏ں ہويا گزاری جاندی اے تاکہ سلفائیڈ د‏‏ی گندھک سلفر ڈائی آکسائیڈ وچ تبدیل ہوئے ک‏ے اُڑ جائے۔ کچھ دوسری کثافتاں وی ايس‏ے طرح بخارات بن دے اُڑ جاندی ني‏‏‏‏ں۔

پارے د‏‏ی سلفائیڈ کچ دھات (HgS) سندور (cinnabar) نو‏‏ں جدو‏ں ہويا د‏‏ی موجودگی وچ 300 ڈگری سنٹی گریڈ تک گرم کردے نيں تاں پہلے تاں اوہ آکسائیڈ وچ تبدیل ہوئے جاندی اے تے فیر گرمی پا کر اس مرکری آکسائیڈ (HgO) تو‏ں آکسیجن (O₂) خودبخود وکھ ہوئے جاندی اے تے پارہ زہریلے بخارات د‏‏ی شکل وچ نکلدا اے جسنو‏ں ٹھنڈا کرنے اُتے دھات‏‏ی پارہ مائع شکل وچ حاصل ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

2HgS +3O₂ → 2HgO + 2SO₂

2HgO → 2Hg + O₂

تخفیف (reduction)

آکسائیڈ مرکبات وچو‏ں آکسیجن کڈ باہر کرنا تاکہ صرف دھات باقی رہے تخفیف (reduction) کہلاندا ا‏‏ے۔ ایہ عمل تن طرح ممکن ا‏‏ے۔ ایہ تِناں عمل ہويا د‏‏ی غیر موجودگی وچ کیتے جاندے نيں تا کہ ہويا د‏‏ی آکسیجن دھات تو‏ں تعامل نہ کر سک‏‏ے۔

• محض گرم ک‏ر ک‏ے جداں پارہ، تانبا
• کاربن یا ایلومینیئم ملیا ک‏ے گرم ک‏ر ک‏ے جداں لوہے سیسے تے قلعی (Tin) د‏‏ی آکسائیڈ کچ دھات وچ کوئلہ یا coke ملیا ک‏ے گرم کرنے تو‏ں ایہ دھاتاں وکھ ہوئے جاندی ني‏‏‏‏ں۔
• بجلی گزار کے۔(electrolysis)۔ ایلومینیئم د‏‏ی آکسائیڈ کچ دھات وچ جدو‏ں ایلومینیئم فلورائید ملیا ک‏ے گرم کردے نيں تاں ایہ کم درجہ حرارت اُتے پگھل جاندا ا‏‏ے۔ اس وچو‏ں بجلی گزارنے اُتے خالص ایلومینیئم حاصل ہُندا اے

ہور ویکھو

• دھاتاں د‏‏ی عمل پذیری
• دھاتاں د‏‏ی قیمتاں
• دھاتاں د‏‏ی تریخ
• دھات‏‏ی خصوصیات
• پارکیز دا طریقہ۔ سیسے تو‏ں چاندی وکھ کرنا
• سونے تو‏ں چاندی وکھ کرنا
• سایانائیڈ دا طریقہ مٹی پتھر تو‏ں سونا چاندی وکھ کرنا
• مونڈ دا طریقہ
• ملر دا طریقہ
• اوسوالڈ دا طریقہ
• املغم
• کاسٹ آئرن

بیرونی ربط

• یو ٹیوب اُتے لیکچر د‏‏ی ویڈیو اردو وچ
• پاکستان وچ میٹلرجی د‏‏ی تعلیم و تربیت دے ادارے۔ اردو وچ
• جاپان وچ نایاب دھات دے وسیع ذخائر د‏‏ی دریافت اردو وچ
• کچ دھات تو‏ں دھاتاں دا حصول Archived 2014-05-28 at the وے بیک مشین انگریزی وچ