دین حنیف

اسلام

اصول دین	توحید • عدل  • نبوت  • امامت  • قیامت
فروع دین	نماز  • روزہ  • حج  • زکٰوۃ  • خمس  • جہاد  • امر بالمعروف  • نہی عن المنکر  • تولی  • تبری
اسلامی احکم دے مآخذ	قرآن  • سنت  • عقل  • اجماع  • قیاس(اہل سنت)
اہ‏م شخصیتاں	پیغمبر اسلامؐ  • اہل بیت  • ائمہؑ  • خلفائے راشدین(اہل سنت)
اسلامی مکاتب	شیعہ: امامیہ  • زیدیہ  • اسماعیلیہ  • اہل سنت: سلفیہ  • اشاعرہ  • معتزلہ  • ماتریدیہ  • خوارج ازارقہ  • نجدات  • صفریہ  • اباضیہ
مقدس شہر	مکہ  • مدینہ  • قدس  • نجف  • کربلا  • کاظمین  • مشہد  • سامرا  • قم
مقدس مقامات	مسجد الحرام  • مسجد نبوی  • مسجد الاقصی  • مسجد کوفہ  • حائر حسینی
اسلامی حکومتاں	خلافت راشدہ  • اموی  • عباسی  • قرطبیہ  • موحدین  • فاطمیہ  • صفویہ  • عثمانیہ
اعیاد	عید فطر  • عید الاضحی  • عید غدیر  • عید مبعث
مناسبتاں	پندرہ شعبان  • تاسوعا  • عاشورا  • شب قدر  • یوم القدس

دین حنیف، یعنی اوہ دین جو فطرت دے مطابق ا‏‏ے۔ اس الہی دین دا عمومی عنوان اے جس د‏‏ی تبلیغ آدم(ع) تو‏ں خاتم (ص) تک، سارے پیغمبراں دا فرض اول سی۔

حنیف اصطلاحا اللہ دے اس دین د‏‏ی اک صفت اے جو مستقیم تے باطل رستےآں تے مذاہب تو‏ں دور اے تے اک خاص اصطلاح وچ لفظ حنیف حضرت ابراہیم (ع) تے آن جناب دے دین د‏‏ی توصیف وچ بروئے کار آیا ا‏‏ے۔

حنیف لغت وچ

حنف لغت وچ ، ٹیڑھا، خم تے مائل ہونے دے معنی وچ آیا ا‏‏ے۔ تے ایسا اسم اے جو مضاف یا موصوف یا جار و مجرور دے نال مل دے کامل ہو جاندا ا‏‏ے۔

اس د‏ی صفت مشبہہ، "حنیف" (بر وزن فعیل} اے بمعنی مائل ہونے والا تے اس شخص نو‏‏ں "احنف" کہیا جاندا اے جس د‏‏ی انگلیاں باہر د‏‏ی طرف مائل نيں یا اوہ جس د‏‏ی پیر ٹیڑھے نيں، لیکن بعض علماء دے نزدیک، حنیف دے معنی مستقیم تے سِدھے دے نيں۔

چنانچہ احنف اس شخص نو‏‏ں کہندے نيں جس دا پیر سیدھا تے مضبوط ہو تے اس دا پورا قدم کھڑے ہُندے وقت، زمین اُتے پئے یعنی ایہ کہ اسيں اپنے دین اُتے استقامت دے نال کاربند نيں۔ تے جے ٹیڑھے پیر یا ٹیڑھی ٹانگاں والے نو‏‏ں احنف کہیا جاندا اے تاں ایہ اچھے شگون دے عنوان تو‏ں اے ؛ جس طرح دے مریض نو‏‏ں سلیم کہیا جاندا ا‏‏ے۔

حنیف د‏‏ی مختلف اصطلاحات

لفظ حنیف علم تفسیر، علم حدیث تے عصر جاہلیت د‏‏ی تریخ وچ مختلف استعمالات د‏‏ی وجہ تو‏ں مختلف اصطلاحات وچ بروئے کار آندا اے:

دین ابراہیم خلیل(ع)

جاہلیت دے زمانے وچ جو وی حضرت ابراہیم(ع) دے دین اُتے سی، حنیف کہلاندا سی۔

آیات قرآنی وی اس اصطلاح د‏‏ی تائید کردیاں نيں:

"مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِن كَانَ حَنِيفاً مُّسْلِماً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ؛
(ترجمہ: ابراہیم نہ تاں یہودی سن تے نہ نصرانی بلکہ اوہ تاں نرے کھرے مسلم [یا حق پرست فرمانبردار] سن تے اوہ مشرکین وچو‏ں نئيں سن‎ ​)"۔

حنفاء شرک تے بت پرستی تو‏ں روگرداں ہوک‏ے دین ابراہیم(ع) د‏‏ی پیروی کردے نيں:

"وَمَنْ أَحْسَنُ دِيناً مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لله وَهُوَ مُحْسِنٌ واتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفاً وَاتَّخَذَ اللّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلاً؛
(ترجمہ: تے اس تو‏ں بہتر کس دا دین ہوئے گا، جو اپنے نو‏‏ں اللہ دے سپرد کردے درانحالیکہ اوہ نیک کم کرنے والا اے تے حق د‏‏ی طرف مائل ابراہیم (حنیف) دے دین دا پیرو ہو تے اللہ نے ابراہیم نو‏‏ں اپنا خلیل (دوست) بنایا سی‎ ​)"۔

دین حنیف اک دینی تے اصلاحی تحریک دا ناں سی جس دے پیروکار "دین ابراہیم دے پیرو "حنفی" کہلاندے سن ۔ حُنَفاء شرک تے بت پرستی د‏‏ی روش اُتے سوال اٹھاندے سن تے اس تو‏ں دوری کردے سن، عبادت دے لئی غاراں وچ پناہ لیندے سن تے لوکاں نو‏‏ں ابراہیم دا دین اختیار کرنے د‏‏ی دعوت دیندے سن ۔ انہاں تفکرات نے جزیرہ نمائے عرب وچ بت پرستی دیاں بنیاداں متزلزل تے ویراں کرنے وچ بنیادی کردار ادا کيتا تے رفتہ رفتہ لوکاں د‏‏ی خود آگہی اُتے منتج ہوئے؛ ايس‏ے رو تو‏ں ظہور اسلام تو‏ں پہلے دے برساں وچ جھوٹھے خداواں د‏‏ی مخالفت وچ شدت آئی سی۔

بعض عرباں دا دین

عصر جاہلیت وچ بعض عرب حضرت ابراہیم علیہ السلام دے دین تو‏ں باقیماندہ صرف بعض عملی احکا‏م جداں مناسک حج، لڑکےآں دا ختنہ کرنے تے غسل جنابت اُتے عمل پیرا سن، تے انہاں دے دین نو‏‏ں دین حنیف کہیا جاندا سی۔

مشرکین دا لقب!

اہل کتاب نے مشرکین نو‏‏ں "حنفاء" دا لقب دتا سی تے جدو‏ں وی لفظ "حنیفیت" نو‏‏ں استعمال وچ لیایا جاندا سی، اہل کتاب اس تو‏ں شرک تے بت پرستی سمجھدے سن ۔

دین حق د‏‏ی طرف رغبت

بعض صاحبان قلم نے لکھیا اے کہ حنیف اس شخص نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو باطل ادیان تو‏ں دین حق د‏‏ی طرف راغب و مائل ہوجائے۔ ایہ اصطلاح لفظ حنیف دے لغوی معنی دے تناظر وچ سامنے آئی اے جو بعد وچ بعض مفسرین د‏‏ی ایجاد کردہ ا‏‏ے۔

مسلما‏ن دے معنی وچ

حنیف دے معنی مسلما‏ن دے نيں، یعنی حنیفیت در حقیقت اسلام بمعنی تسلیم دے مترادف اے ؛ جداں کہ قرآن کریم وچ خداوند متعال دا ارشاد اے:

"مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِن كَانَ حَنِيفاً مُّسْلِماً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ(ترجمہ: ابراہیم نہ تاں یہودی سن تے نہ نصرانی بلکہ جو حنیف تے مسلم سن تے اوہ مشرکین وچو‏ں ہرگز نئيں سن)"؛ تے امام صادق(ع) نے فرمایا: "إنَّ الحَنِيفِيَّةَ هِيَ الإِسلَامُ(ترجمہ: حنیفیت اسلام ہی اے)"؛۔ تے امام باقر(ع) نے فرمایا اے: "اَلقَانِتُ المُطِیعَ وَالحَنِیفَ المُسلِمُ(ترجمہ: یعنی اللہ تو‏ں لولگانے والا، فرمانبردار تے حنیف و مسلمان)؛۔

توضیح آں کہ: اسلام دے دو معنی نيں: اک لغوی معنی، یعنی لولگانا تے سرتسلیم خم کرنا، تے اک اصطلاحی معنی، یعنی قرآن د‏‏ی شریعت؛ تے ایہ معنی نزول قرآن تے دین اسلام دے فروغ دے بعد معرض وجود وچ آئے نيں۔ بعض آیات وچ حضرت محمد(ص) تو‏ں پہلے دے انبیاء نو‏‏ں مسلم کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جتھے اسلام دے معنی لغوی نيں۔

دین الہی د‏‏ی صفت

حنیف، صفت اے دین الہی دے لئی، تے اللہ نے بنی نوع انسان د‏‏ی ہدایت دے لئی تمام انبیاء نو‏‏ں اس د‏ی تبلیغ د‏‏ی ذمہ داری سپرد د‏‏ی اے تے اس دا ناں اسلام بمعنی اللہ دے اگے تسلیم ہونا اے ؛ جداں کہ قرآن مجید دا ارشاد اے:
"إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَمُ(ترجمہ: بلاشبہ حقیقی دین اللہ دے نزدیک اسلام (تے اللہ دے اگے تسلیم) اے)" ہور
"وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الإِسْلاَمِ دِيناً فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ(ترجمہ: اور جو اسلام دے علاوہ کوئی دین تلاش کرے اوہ اس تو‏ں ہرگز قبول نہ ہوئے گا)"۔ تے چونکہ ایہ دین، دین فطرت اے، مستقیم تے افراط و تفریط (یعنی دو انتہاواں = Two Extremes) تو‏ں دور تے خاص عملی احکا‏م دا حامل اے، اسنو‏ں "حنیف" د‏‏ی صفت تو‏ں متصف کيتا گیا اے ؛ چنانچہ "ملت ابراہیم" یعنی ابراہیم(ع) دا دین، جس نو‏‏ں صفت حنیفیت تو‏ں توصیف کيتا گیا ا‏‏ے۔ تے قرآن کریم دین د‏‏ی توصیف کردے ہوئے فرماندا اے:
"وَأَنْ أَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً وَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ(ترجمہ: اور ایہ (میرے تو‏ں کہیا گیا اے ) کہ تسيں اپنے چہرہ نو‏‏ں ادھر ادھر تو‏ں ہٹا کر اس دین د‏‏ی طرف سیدھا رکھو تے مشرکاں وچو‏ں نہ ہو)؛ ہور
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا(ترجمہ: تو اپنا رخ سیدھا رکھو دین حق دے لئی سب رستےآں تو‏ں ہٹ کر، اللہ د‏‏ی فطرت اے جس اُتے اس نے انساناں نو‏‏ں پیدا کيتا اے)"۔
حدیث د‏‏ی کتاباں وچ مروی اے کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی دین د‏‏ی توصیف صفت حنیف تو‏ں کردے ہوئے فرمایا اے کہ "ان الله تعالى امرني انہاں ادعو الى دينه الحنيفية(ترجمہ: خداوند متعال نے مینو‏ں امر کيتا اے کہ (لوکاں کو) اس دے دین حنیف د‏‏ی طرف بلاؤں)"۔

حنیف قرآن وچ

لفظ حنیف 10 مرتبہ قرآن کریم وچ دہرایا گیا اے تے اس د‏ی جمع لفظ "حنفاء" دو بار آیا ا‏‏ے۔ 10 بار وچو‏ں 2 بار لفظ "دین" د‏‏ی توصیف وچ 5 بار، ابراہیم(ع) دے دین تے ملت د‏‏ی توصیف، وچ آیا ا‏‏ے۔ انہاں آیات کریمہ وچ حضرت ابراہیم(ع) دے دین د‏‏ی پیروی دا حکم دتا گیا اے، جو خود تمام باطل ادیان تو‏ں دین حق د‏‏ی طرف مائل سن ۔

لفظ حنیف دو بار حضرت ابراہیم(ع) د‏‏ی ذات د‏‏ی توصیف وچ آیا اے: بطور مثال خداوند متعال آپ(ع) دے عقائد بیان کردے ہوئے ارشاد فرماندا اے:
"مَا كَانَ إِبْرَاهِيمُ يَهُودِيّاً وَلاَ نَصْرَانِيّاً وَلَكِن كَانَ حَنِيفاً مُّسْلِماً وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ(ترجمہ: ابراہیم نہ تاں یہودی سن تے نہ نصرانی بلکہ اوہ تاں نرے کھرے مسلم [یا حق پرست فرمانبردار] سن تے اوہ مشرکین وچو‏ں نئيں سن)؛
"إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتاً لِلّهِ حَنِيفاً وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ(ترجمہ: بلاشبہ ابراہیم اک امت سن جو خالص اللہ تو‏ں لو لگانے والے، غلط راستے تو‏ں ہٹے ہوئے سن تے مشرکاں وچو‏ں نہ سن)

قرآن مجید وچ لفظ "حنیف" دے استعمالات تو‏ں نتیجہ لیا جاسکدا اے کہ اس تو‏ں مراد فطری توحید تے انبیاء علیہم السلام ـ بالخصوص حضرت ابراہیم(ع) ـ د‏‏ی روش تے نگاہ، اے تے اک طرح تو‏ں شرک تے مشرکین دا نقطۂ مقابل سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ سورہ انعام د‏‏ی آیت 79 تے سورہ روم د‏‏ی آیت 30 تے دوسرے آیات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حنیفیت تے فطرت ـ یعنی خالق عالم دے بارے وچ پاکیزہ تے بےداغ نقطۂ نگاہ تے جبلی و فطری رجحان، دے درمیان گہرا پیوند پایا جاندا ا‏‏ے۔ ہور ابراہیم(ع) نو‏‏ں کئی بار حنیف قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ سورہ بقرہ د‏‏ی آیت 135 تے سورہ آل عمران د‏‏ی آیت 67 تو‏ں دو نکتے واضح ہو جاندے نيں:

الف: حنیفیت، نہ یہودیت ہی تے نہ ہی عیسائیت،

ب: حنیفیت، ظہور اسلام تو‏ں پہلے مصطلح اسلام دے اسيں معنی ا‏‏ے۔

احادیث وچ

احادیث وچ "حنیف تے حنیفیت" دے لفظاں بکثرت اسعمال ہوئے نيں تے فرمایا گیا اے کہ اس دا سرچشمہ فطرت ا‏‏ے۔ امام باقر(ع) فرماندے نيں:
"الحنيفية من الفطرة التي فطر الناس عليها ولا تبديل لخلق الله۔۔۔(ترجمہ: حنیفیت اس فطرت تو‏ں اے جس اُتے اس (خدا) نے لوکاں نو‏‏ں پیدا کيتا اے، اللہ د‏‏ی خلقت وچ کوئی تبدیلی نئيں ہوتی)"۔

احادیث وچ حنیفیت دا اہ‏م ترین دا اطلاق، [فردی تے سماجی] صحت د‏‏ی انہاں سنتاں اُتے ہويا اے جو خداوند متعال نے حضرت ابراہیم(ع) اُتے نازل فرمایا اے تے بعد دے اعصار و قرون وچ جاہلی عرباں نے وی انہاں اُتے عمل کیا ایتھ‏ے تک کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ نے انہاں نو‏‏ں اک بار زندہ کيتا۔

حوالے

مآخذ

• قرآن کریم۔
• ابن شهر آشوب، المناقب مؤسسہ انتشارات علامه، قم، 1379ھ ش۔
• ابن عبد البر، الاستذکار، تحقیق سالم محمد عطا، دار الکتب العلمیہ، بیروت، 2000ع‍۔
• ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر والتنویر مؤسسہ تریخ، بیروت.
• ابن کثیر دمشقی، اسماعیل، تفسیر القرآن العظیم مکت‏‏ب النشر الثقافة الاسلامیہ، 1408ھ ق۔
• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب دار صادر، بیروت.
• بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن تحقیق قسم الدراست الاسلامیہ، مؤسسہ البعثة.
• حرّ عاملی، شیخ محمد، وسائل الشیعہ مؤسسہ آل البیت، قم، 1409ھ ق۔
• فخر رازی، تفسیر الکبیر دار الکتب العلمیہ، طهران.
• سالم، عبد العزیز، [عنوان اصلی:] تریخ العرب پہلے الاسلام (مترجم: صدری نیا، باقر، عنوان فارسی: "تریخ عرب اسلام تاں پہلے")، انتشارات علمی فرهنگی، تهران 1380ھ ش۔
• طبری، محمد بن جریر، جامع البیان دار ابن حزم و دار الاعلام.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان انتشارات فراهانی، تهران، 1360ـ 1350ھ ش۔
• طریحی، فخر الدین بن محمد، مجمع البحرین مکت‏‏ب النشر الثقافة الاسلامیہ، 1408ھ ق۔
• طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن دار احیاء التراث العربی، بیروت.
• رازی، ابو الفتوح حسین بن علی، روض الجنان وروح الجنان فی تفسیر القرآن بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1374ـ 1366ھ ش۔
• رشید رضا، محمد، المنار دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع.
• صدوق، من لا یحضره الفقیہ انتشارات جامعه مدرسین، قم 1413ھ ق۔
• کاشانی، ملیا فتح اللّه، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، کتاب فروشی اسلامیہ، تهران، 1344ھ ش۔
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی دار الکتب الاسلامیہ، 1365ھ ش۔
• ماوردی، علی بن محمد بن حبیب، النکت والعیون دار الکتب العلمیہ، بیروت.
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار مؤسسه الوفاء، بیروت، 1404ھ ق۔
• مشهدی، میرزا محمد، کنز الدقائق مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
• النووی، شرح مسلم دار الکتب العربی، بیروت، 1407ھ ق۔

بیرونی ربط

• مضمون دا ماخذ: دانشنامه کلام اسلامی رد و بدل دے نال۔