رام پرشاد بسمل
رام پرشاد بسمل | |
---|---|
جم | 11 جون 1897 |
وفات | 19 دسمبر 1927 (30 سال)[۱] |
وجہ وفات | پھانسی |
طرز وفات | سزائے موت |
رہائش | شاہ جہاں پور |
شہریت | برطانوی ہندستان |
عملی زندگی | |
پیشہ | لکھاری ، انقلابی ، شاعر ، مورخ ، حریت پسند |
پیشہ ورانہ زبان | اردو ، ہندی [۲]، سنسکرت |
باب ادب | |
ترمیم |
رام پرساد بسمل تلفظ (help·info) (پ۔ 11 جون، [۳] 1897ء سانچہ:Dash و۔ 19 دسمبر، 1927ء[۴]) ہندوستان دے اک انقلابی تے معروف مجاہد آزادی سن ہور اوہ معروف شاعر، مترجم، ماہر السنہ، مورخ تے ادیب وی سن ۔ہندوستان دی آزادی دے لئی انہاں دی کوششاں نوں دیکھ کے انگریزاں نے انہاں نوں خطرہ جاندے ہوئے پھانسی دی سزا دے دتی سی۔[۵]
اوہ کانگریس دے رکن سن تے انہاں دی رکنیت دے حوالے توں کانگریسی رہنما اکثر بحث کردے سن، جس دی وجہ بسمل دا آزادی دے حوالے توں انقلابی رویہ سی، بسمل کاکوری ٹرین ڈکيتی وچ شامل رہے سن، جس وچ اک مسافر ہلاک ہوئے گيا سی۔[۶] 11 جون 1897ء (ہندو جنتری دے مطابق بروز جمعہ نرجلا ایکادشی بكرمی سن 1954) نوں اتر پردیش دے شاہجہان پور وچ پیدا ہوئے۔ رام پرساد نوں 30 سال دی عمر وچ 19 دسمبر 1927ء (پیر پوش کرشن نرجلا ایکادشی (جسنوں سپھل ایکادشی وی کہیا جاندا اے ) بكرمی سن 1984) نوں برطانوی حکومت نے گورکھپور جیل وچ پھانسی دے دی۔
بسمل انہاں دا اردو تخلص سی جس دا مطلب مجروح (روحانی طور اُتے ) اے۔ بسمل دے علاوہ اوہ رام تے نا معلوم دے ناں توں وی مضمون لکھدے سن تے شاعری کردے سن ۔ انہاں نے سن 1916ء وچ 19 سال دی عمر وچ انقلابی راستے وچ قدم رکھیا تے 30 سال دی عمر وچ پھانسی چڑھ گئے۔
11 سال دی انقلابی زندگی وچ انہاں نے کئی کتاباں لکھياں تے خود ہی انہاں نوں شائع کيتا۔ انہاں کتاباں نوں فروخت کرکے جو پیسہ ملیا اس توں اوہ ہتھیار خریدتا کردے تے ایہ ہتھیار اوہ انگریزاں دے خلاف استعمال کيتا کردے۔ انہاں نے کئی کتاباں لکھياں، جنہاں وچ 11 کتاباں ہی انہاں زندگی دے دور وچ شائع ہوئیاں۔ برطانوی حکومت نے انہاں تمام کتاباں نوں ضبط کر ليا۔[۷]
بنكم چندر چٹوپادھیائے نوشتہ وندے ماترم دے بعد رام پرساد بسمل دی تخلیق سرفروشی دی تمنا نے کارکنانِ تحریکِ آزادی وچ بہت مقبولیت پائی۔
رام پرساد بسمل (11 جون 1897[۸] – 19 دسمبر 1927[۹]) بھارت دے مہان انقلابی اتے موہری آزادی کارکن اتے شاعر، مترجم ، بہبھاشائی اتے اتہاسکار سن جہناں نے بھارت دی آزادی لئی اپنے پراناں دی آہوتی دے دتی۔[۱۰] جمعہ جیٹھ شکل اکادشی (نرجلا اکادشی) وکرمی سنوت 1954 نوں اتر پردیش دے شاہ جہان پور وچ جمے رام پرساد جی نوں 30 سال دی عمر وچ سوموار پوہ کرشن اکادشی (سپھلا اکادشی) وکرمی سنوت 1984 نوں برطانوی سرکار نے گورکھپور جیل وچ پھانسی دے دتی۔ بسمل اوہناں دا اردو تخلص سی جسدا ہندی وچ مطلب ہندا اے روحانی طور تے آہت۔ بسمل دے علاوہ اوہ رام اتے اگیات دے نام نال وی لیکھ اتے کویتاواں لکھدے سن۔ اوہناں نے سن 1916 وچ 19 سال دی عمر وچ انقلابی رستے تے قدم رکھیا اتے 30 سال دی عمر وچ پھانسی چڑھ گئے۔ گیاراں سال دے انقلابی جیون وچ اوہناں نے کئی کتاباں لکھیاں جہناں وچوں گیاراں اوہناں دے جیون دور وچ شائع وی ہوئیاں۔ برطانوی سرکار نے اوہناں دیاں ساریاں کتاباں نوں ضبط کر لیا۔
بھگت سنگھ کرتی وچ اوہناں بارے اک لیکھ لکھیا سی۔[۱۱] جس وچ اوہ لکھدے ہن:
"رامپرساد بسمل وڈے ہونہار نوجوان سن۔ غضب دے شاعر سن۔ دیکھن وچ وی بہت سندر سن۔ لایق بہت سن۔ جانن والے کہندے ہن کہ جیکر کسے ہور جگہ جاں کسے ہور دیش جاں کسے ہور ویلے پیدا ہوئے ہندے تاں سپہ سالار بندے۔ اوہناں نوں پورے چھڑآلہ دا نیتا منیا گیا۔ چااے بہت زیادہ پڑھے ہوئے نہیں سن لیکن پھر وی پنڈت جگتنارائن ورگے سرکاری وکیل دی سدھّ-بدھ بھلا دندے سن۔ چیف کورٹ وچ اپنی اپیل اپنے آپ ہی لکھی سی، جسدے نال کہ منصفیاں نوں کہنا پیا کہ اسنوں لکھن وچ ضرور ہی کسے سوجھ وان اتے لایق انسان دا ہتھ اے۔"[۱۲]
رام پرشاد بسمل | |
---|---|
جم | 11 جون 1897 |
وفات | 19 دسمبر 1927 (30 سال)[۱] |
وجہ وفات | پھانسی |
طرز وفات | سزائے موت |
رہائش | شاہ جہاں پور |
شہریت | برطانوی ہندستان |
مذہب | ہندو |
عملی زندگی | |
پیشہ | لکھاری ، انقلابی ، شاعر ، مورخ ، حریت پسند |
پیشہ ورانہ زبان | اردو ، ہندی [۲]، سنسکرت |
تحریک | بھارت دی آزادی تحریک |
ترمیم |
دادا تے والد
[سودھو]بسمل دے دادا نارائن لال دا آبائی پنڈ بربائی سی جو اس وقت ریاست گوالیر وچ دریائے چمبل دے بیهڑو دے درمیان واقع تومرگھار علاقے دے مورینا ضلع ( موجودہ مدھیہ پردیش ) وچ اج وی اے۔ بربائی دے دیہاندی وڈے ہی غیر ملنسار فطرت دے سن ۔ اوہ آئے دن انگریزاں تے انہاں دے قبضہ والے دیہاتیاں نوں تنگ کردے سن ۔ خاندانی اختلاف دی وجہ توں نارائن لال نے اپنی بیوی وچترا دیوی تے دونے بیٹےآں مرلیدھر تے كلیان مل سمیت اپنا آبائی پنڈ چھڈ دتا۔[۱۳] انہاں دے پنڈ چھڈنے دے بعد بربائی وچ صرف انہاں دے دو بھائی - امن سنگھ تے سمان سنگھ ہی رہ گئے جنہاں دے خاندان اج وی ايسے پنڈ وچ رہندے نيں۔ اج بربائی پنڈ دے اک پارک وچ مدھیہ پردیش حکومت کیتی طرف توں رام پرساد بسمل دا اک مجسمہ نصب کر دتا گیا اے۔ اس دے علاوہ مورینا وچ بسمل دا اک مندر وی بنا دتا گیا اے۔[۱۴] وقت گزرنے دے نال نال ایہ خاندان اترپردیش دے تاریخی شہر شاہجہان پور آ گیا۔ شاہجہان پور وچ منوگنج دے دروازے دے نیڑے واقع اک عطار دی دکان اُتے صرف تن روپے ماہانہ اُتے نارائن لال نے نوکری کر لئی۔ اِنّے کم پیتوں ميں انہاں دے خاندان دا گزاریا نہ ہُندا سی۔ دونے بچےآں نوں روٹی بنا کے دتی جاندی لیکن شوہر تے بیوی نصف بھوکے پیٹ ہی اُتے گزاریا کردے۔ نال ہی کپڑےآں تے کرایہ دا مسئلہ وی سی۔ بسمل دی دادی وچترا دیوی نے اپنے شوہر دا ہتھ بٹانے دے لئی مزدوری کرنے اُتے غور کيتاسی، لیکن نامعلوم خاتون نوں کوئی وی آسانی توں اپنے گھر وچ کم اُتے نہ رکھدا سی۔ آخر انہاں نے اناج پیسنے دا کم شروع کر دتا۔ اس کم وچ انہاں نوں تن چار گھینٹے اناج پیسنے دے بعد اک یا ڈیڑھ پیسہ مل جاندا سی۔ ایہ سلسلہ تقریباً دو تن سال تک چلدا رہیا۔[۱۳]
نارائن لال سن تاں تومر ذات دے چھتریہ لیکن انہاں دے افکارواعمال، سنجیدگی تے مذہبی رجحان دی وجہ توں مقامی لوک اکثر انہاں نوں " پنڈت جی " ہی کہہ کے مخاطب کردے سن ۔ اس توں انہاں نوں اک فائدہ ایہ وی ہُندا سی کہ ہر تہوار اُتے دان دکشنا تے کھانے وغیرہ گھر وچ آ جایا کردے سن ۔ ايسے درمیان نارائن لال نوں مقامی باشندےآں دی مدد توں اک اسکول وچ ست روپیے ماہانہ اُتے نوکری مل گئی۔ کچھ وقت بعد انہاں نے ایہ کم وی چھڈ دتا تے ریزگاری ( اک آنہ - دو آنہ - چونی دے سکے ) فروخت کرنے دا کاروبار شروع کر دتا۔ اس توں انہاں نوں روزانہ پنج - ست آنے دی آمدنی ہونے لگی۔ اس توں انہاں دی معاشی حالت سدھرنے لگی۔ نارائن لال نے رہنے دے لئی اک مکان وی شہر دے كھرنی باغ محلے وچ خرید لیا تے وڈے بیٹے مرلی دھر دی شادی اپنے سسرال والےآں دے خاندان دی ہی اک نیک طینت مول متی توں کر کے اسنوں اس نويں گھر وچ لے آئے۔ گھر وچ بہو کے قدم پڑدے ہی بیٹے دی وی قسمت بدلی تے مرلی دھر نوں شاہجہان پور دی بلدیہ وچ 15 روپیے ماہانہ تنخواہ اُتے نوکری مل گئی۔ لیکن انہاں نوں ایہ کم پسند نئيں آیا۔ کچھ دن بعد انہاں نے ملازمت ترک کرکے کچہری وچ سٹامپ پیپر فروخت کرنے دا کم شروع کر دتا۔ اس کاروبار وچ انہاں نے چنگا خاصا پیسہ کمایا۔ تن بیل گڈیاں کرایہ اُتے چلنے لگاں تے سود اُتے روپیہ وی دینے لگے۔[۱۳]
پیدائش، مڈھلا جیون تے تعلیم
[سودھو]جون 1897ء نوں اتر پردیش دے شاہجہان پور شہر دے كھیرنی باغ محلے وچ پنڈت مرلیدھر دی بیوی مولمتی دے بطن توں پیدا ہوئے بسمل اپنے ماں باپ دی دوسری اولاد سن ۔ انہاں توں پہلے اک بیٹے پیدا ہُندے ہی مر گیا سی۔ بچے دا زائچہ تے دونے ہتھ دی دساں انگلیاں دی گولائی دیکھ کے اک نجومی نے پیش گوئی دی سی۔ " جے اس بچے دی زندگی کسی طرح دی نظریاتی بندش توں بچی رہے، جس دا امکان بوہت گھٹ اے، تاں اسنوں عنان حکومت سنبھالنے توں دنیا دی کوئی وی طاقت روک نئيں پائے گی۔[۱۵] ماں باپ دونے ہی زائچہ دے ستارے "اسد" دے حامل سن تے بچہ وی ایہی صفت رکھتاسی۔ لہذا نجومی نے بہت سوچ بچار کرکے زائچہ دے اعتبار توں میزان دے حرف ناں "ر" ہی اُتے ناں رکھنے دا مشورہ دتا۔ ماں باپ دونے ہی رام دے پرستار سن، لہذا بچے دا ناں رام پرساد رکھیا گیا۔ ماں مول متی تاں ہمیشہ ایہی کہدیاں سن کہ انہاں نوں رام جداں بیٹا چاہیے سی سو رام نے انہاں دی عبادت توں خوش ہوئے کے پرساد دے طور اُتے ایہ بیٹا دتا، ایسا ایہ لوک مندے سن ۔ بچے نوں گھر وچ تمام لوک محبت توں رام کہ کر ہی پکاردے سن ۔ رام پرساد دی پیدائش توں پہلے انہاں دی ماں اک بیٹے نوں کھو چکيتیاں سن لہذا جادو ٹونے دا سہارا وی لیا گیا۔ اک خرگوش لیایا گیا تے نوزائیدہ بچے دے اُتے توں اتار کر آنگن وچ چھڈ دتا گیا۔ خرگوش نے آنگن دے دو چار چکر لگائے تے فورًا مر گیا۔ ایہ واقعہ عجیب ضرور لگدا اے لیکن حقیقی واقعہ اے تے تحقیق دا موضوع اے۔ اس دا ذکر رام پرساد بسمل نے خود اپنی آپ بيتی وچ کیہ اے۔ مرلیدھر دے کل 9 اولاداں ہوئیاں جنہاں وچ پنج بیٹیاں تے چار بیٹے سن ۔ رام پرساد انہاں دی دوسری اولاد سن ۔ اگے چل کے دو بیٹیاں تے دو بیٹےآں دا وی انتقال ہوئے گیا۔[۱۳]
عالم طفلی ہی توں رام پرساد دی تعلیم اُتے خصوصی توجہ دتی جانے لگی۔ جتھے کدرے اوہ غلط حروف لکھدا، اس دی خوب پٹائی کيتی جاندی لیکن اس وچ شوخی تے شرارت وی کم نہ سی۔ موقع پاندے ہی پاس دے باغ وچ وڑ کے پھل وغیرہ توڑ لاندا سی۔ شکایت آنے اُتے اس دی پٹائی وی ہويا کردی لیکن اوہ شیطانی توں باز نئيں آندا سی۔ اس دا دل کھیلنے وچ زیادہ لیکن پڑھنے وچ کم لگدا سی۔ اس دی وجہ توں اس دے والد تاں اس دی خوب پٹائی لگاندے لیکن ماں ہمیشہ انال پیار توں ایہی سمجھاندی کہ بیٹا رام ! ایہ بہت بری گل اے مت کرو۔ اس محبت بھری سیکھ دا اس دے دل اُتے کدرے نہ کدرے اثر ضرور پيا۔ اس دے والد نے پہلے ہندی حروف شناسی کرائی لیکن ہندی حرف उ (اُ) توں الو نہ تاں اس نے پڑھنا سکھیا تے نہ ہی لکھ کے دکھایا۔ انہاں دناں ہندی دے حروف تہجی وچ " उ (اُ) توں الو " ہی پڑھایا جاندا سی۔ اس گل کيتی اوہ مخالفت کردا سی تے بدلے وچ والد دی مار وی کھاندا سی، ہار کر اسنوں اردو دے اسکول وچ داخل کرا دتا گیا۔ شاید ایہی فطرتی خصوصیات رام پرساد نوں اک انقلابی بنا پاواں۔ یعنی اوہ اپنے خیالات وچ پیدائش توں ہی وڈا پکا سی۔
تقریبًا 14 سال دی عمر وچ رام پرساد نوں اپنے والد دے صندوقچے توں رقم چرانے دی لت پڑ گئی۔ چرائے گئے روپے توں اس نے ناول وغیرہ خرید کر پڑھنا شروع کر دتا تے سگریٹ پینے تے بھانگ چڑھانے دی عادت وی پڑ گئی سی۔ مجموعی طور اُتے روپیے چوری دا سلسلہ چلدا رہیا تے رام پرساد ہن اردو دے عشق ایہ ناولاں تے غزلاں دیاں کتاباں پڑھنے دا عادی ہوئے گیا سی۔ اتفاق توں اک دن بھانگ دے نشے وچ ہونے دی وجہ توں رام پرساد نوں چوری کردے ہوئے پھڑ لیا گیا۔ خوب پٹائی ہوئی، ناول تے ہور کتاباں پھاڑ پائی گئی لیکن روپیے چرانے دی عادت نئيں چھوٹی۔ اگے چل کے جدوں انہاں نوں تھوڑی سمجھ آئی تبھی اوہ اس لت توں آزاد ہوئے سکے۔[۱۳]
رام پرساد نے اردو مِڈِل دے امتحان وچ پاس نہ ہونے اُتے انگریزی پڑھنا شروع کيتا۔ نال ہی پڑوس دے اک پجاری نے رام پرساد نوں پوجا دا طریقہ کار دا علم کروا دتا۔ پجاری اک سلجھی ہوئی علمی شخصیت دے حامل سن ۔ انہاں دی شخصیت دا اثر رام پرساد دی زندگی اُتے وی پيا۔ پجاری دی تعلیمات دی وجہ توں رام پرساد پوجا دے نال تجرد اُتے عمل کرنے لگا۔ پجاری دی دیکھیا دیکھی رام پرساد نے ورزش کرنا وی شروع کر دتا۔ سن بلوغ دی جِنّی وی بری عادات ذہن وچ سن اوہ وی چھُٹ گئی۔ صرف سگریٹ پینے دی لت نئيں چھوٹی۔ لیکن اوہ وی کچھ دناں بعد اسکول دے اک اسيں درس سشیل چندر سین دی مصاحبت توں چھُٹ گئی۔ سگریٹ چھوٹنے دے بعد رام پرساد دا من پڑھائی وچ لگنے لگا۔ بہت جلد ہی اوہ انگریزی دے پنجويں درجے وچ آ گیا۔[۱۳]
رام پرساد وچ غیر متوقع تبدیلی ہوئے چکی سی۔ جسم خوبصورت تے طاقتور ہوئے گیا سی۔ اوہ باقاعدہ پوجا وچ وقت گزارنے لگیا سی۔ ايسے دوران مندر وچ آنے والے نمائندے اندرجیت توں اس دا رابطہ ہويا۔ منشی اندرجیت نے رام پرساد نوں آریہ سماج دے بارے وچ دسیا تے سوامی دیانند سرسوتی دی لکھی کتاب ستیارتھ پرکاش پڑھنے نوں دتی۔ ستیارتھ پرکاش دے سنجیدہ مطالعے توں رام پرساد دی زندگی اُتے حیرت انگیز اثر پيا۔[۱۳]
سوامی سوم دیو نال ملاقات
[سودھو]جب رام پرساد گورنمنٹ اسکول شاہجہان پور وچ نويں جماعت دے طالب علم سن، تبھی اتفاق توں سوامی سوم دیو دی آریہ سماج بھون وچ آمد ہوئی۔ منشی اندرجیت نے رام پرساد نوں سوامی جی دی خدمت وچ مقرر کر دتا۔ ایتھے توں انہاں دی زندگی دے حال تے سمت دونے وچ تبدیلی شروع ہوئی۔ اک طرف ستیارتھ پرکاش دا سنجیدہ مطالعہ تے دوسری طرف سوامی سوم دیو دے نال سیاسی موضوعات اُتے کھلی بحث توں انہاں دے ذہن وچ حب الوطنی دا جذبہ بیدار ہويا۔ 1916ء دے آل انڈیا کانگریس اجلاس وچ صدراستقبالیہ پنڈت جگت نارائن ' ملیا ' دے حکم دی دھجیاں بكھیردے ہوئے رام پرساد نے جدوں برسرعام بال گنگادھر تلک کا، پورے لکھنؤ شہر وچ پروقارجلوس کڈیا تاں سبھی نوجواناں دی توجہ انہاں دے عزم وحوصلہ اُتے مرکوز ہوئی۔ اجلاس دے دوران انہاں دا تعارف کیشو چکرورتی، سوم دیو شرما تے مكندی لال وغیرہ توں ہويا۔ بعد وچ انہاں ہی سوم دیو شرما نے کسی سدھ گوپال شکل دے نال مل کے شہری ادبی مطبع، کانپور توں اک کتاب وی شائع دی جس دا عنوان رکھیا گیا سی امریکا دی آزادی دی تریخ۔ ایہ کتاب بابو گنیش پرساد دے زیراہتمام کرمی پریس، لکھنؤ وچ 1916ء وچ شائع ہوئی سی۔ رام پرساد نے ایہ کتاب اپنی ماتاجی توں دو وکھ وقتاں وچ دو دو سو روپے لے کے شائع دی سی۔ اس دا ذکر انہاں نے اپنی سوانح عمری وچ کیہ اے۔ ایہ کتاب شائع ہُندے ہی ضبط کر لئی گئی سی بعد وچ جدوں كاكوری سازش دا مقدمہ چلا تاں ثبوت دے طور اُتے ایہی کتاب پیش کيتی گئی سی۔ ہن ایہ کتاب تبدیلی کرکے سرفروشی دی تمنا نامی مجموعہ کتاباں دے حصہ سوم وچ مرتب کيتی جا چکی اے تے تن مورتی بھون کتب خانہ، نويں دہلی سمیت کئی ہور کتاباں خاناں وچ دیکھی جا سکدی اے۔
مین پوری سازش
[سودھو]1915ء وچ بھائی پرمانند دی پھانسی دی خبر سن کر رام پرساد برطانوی سلطنت نوں ہندوستان باہر کرنے دا عہد کر چکے سن ۔ 1916ء وچ اک کتاب شائع ہوئے كر آ چکيتی سی، کچھ نوجوان انہاں توں جڑ چکے سن ۔ سوامی سوم دیو دا آشیرباد وی انہاں نوں حاصل ہوئے چکيا سی۔ ہن تلاش سی تاں اک تنظیم دی جو انہاں نے پنڈت گیندالال دیکشت دی رہنمائی وچ ماتروویدی دے ناں توں خود ہی بنا لی سی۔ اس تنظیم دی طرف توں اک اشتہار تے اک عہد وی شائع کيتا گیا۔ تنظیم دے لئی فنڈز جمع کرنے دے مقصد توں رام پرساد نے، جو ہن تک بسمل دے ناں توں مشہور ہوئے چکے سن، جون 1918ء وچ دو تے ستمبر 1918ء وچ اک - مجموعی طور اُتے تن ڈکیتیاں وی کر پائی، جس توں پولیس ہوشیار ہوئے کے انہاں نوجواناں دی تلاش وچ جگہ جگہ چھاپے ڈال رہی سی۔ 26 توں 31 دسمبر 1918ء تک دہلی وچ لال قلعہ دے سامنے ہوئے کانگریس اجلاس وچ اس تنظیم دے نوجواناں نے چلا چلیا کے جداں ہی کتاباں فروخت کرنا شروع کيتا کہ پولیس نے چھاپہ مار ڈالیا سی، لیکن بسمل دی سجھ بجھ توں تمام کتاباں بچ گئياں۔
پنڈت گیندالال دیکشت دی پیدائش جمنا کنارے واقع مئی پنڈ وچ ہوئی سی۔ اٹاوہ ضلع دے اک مشہور قصبے اوریا دے ڈی اے وی اسکول وچ استاد سن ۔ حب الوطنی دا جذبہ سوار ہويا تاں شیواجی کمیٹی دے ناں توں اک تنظیم بنا لی تے ہتھیار جمع کرنے شروع کر دتے۔ آگرہ وچ ہتھیار لاندے ہوئے پکڑے گئے سن ۔ قلعہ وچ قید سن اوتھے توں پولیس نوں چکما دے کے رفوچكر ہوئے گئے۔ بسمل دی ماتروویدی ادارے دا الحاق شیواجی کمیٹی وچ کرنے دے بعد دونے نے مل کے کئی کم انجام دیے۔ پنڈت صاحب اک بار دوبارہ وی پکڑے گئے سن ۔ فرار ہوئے تاں پولیس پِچھے پئی سی، بھج کر دہلی چلے گئے اوتھے آپ اس جہان فانی توں کوچ کر گئے۔ بسمل نے اپنی آپ بيتی وچ پنڈت گیندا لال دا وڈے ہی دل نوں چھولینے والے انداز وچ بیان کيتا اے۔
مین پوری سازش وچ شاہجہان پور توں 6 نوجوان شامل ہوئے سن جنہاں دے لیڈر رام پرساد بسمل سن لیکن اوہ پولیس دے ہتھ نئيں آئے، فوری طور اُتے فرار ہوئے گئے۔ 1 نومبر 1919ء نوں مجسٹریٹ بی ایس کرس نے مین پوری سازش دا فیصلہ سنیا دتا۔ جنہاں جنہاں نوں سزاواں ہوئیاں انہاں وچ مكندیلال دے علاوہ تمام نوں فروری 1920ء وچ عام معافی دے اعلان اُتے چھڈ دتا گیا۔ بسمل پورے 2 سال روپوش رہے۔ انہاں دی پارٹی دے ہی کچھ ساتھیاں نے شاہجہان پور وچ جا کے ایہ افواہ پھیلا دتی کہ بھائی رام پرساد تاں پولیس دی گولی توں ہلاک ہوئے۔ جدوں کہ حقیقت ایہ سی کہ اوہ پولیس تصادم دے دوران جمنا وچ چھلانگ لگیا کر پانی دے اندر ہی یوگا دی طاقت توں تیردے ہوئے کافی دور اگے جا کے دریا توں باہر نکلے تے جتھے اج کل گریٹر نوئیڈا آباد ہوئے چکيا اے اوتھے دے غیر آباد علاقےآں وچ چلے گئے۔ اوتھے انہاں دناں صرف ببول دے ہی پیڑ ہويا کردے سن ۔ چونکہ ایہ اک بنجر زمین سی، اس لئی آدمی تاں کدرے دور دور تک نظر ہی نہ آندا سی۔
روپوشی تے ادبی تخلیق
[سودھو]رام پرساد بسمل نے ایتھے دے اک چھوٹے توں پنڈ رام پور جاگیر ( رامپور جہانگیر ) وچ پناہ لی تے کئی ماہ ایتھے دے اجاڑ جنگلاں وچ گھمدے ہوئے پنڈ دے گوجراں دی گائے بھینس چرائی۔ اس دا وڈا دلچسپ بیان انہاں نے اپنی آپ بيتی دے دوسرے باب وچ کیہ اے۔ ایتھے رہ کے انہاں نے اپنا انقلابی ناول بولشیویكاں دے کرتوت لکھیا۔ عملی طور اُتے ایہ ناول اصل وچ بنگالی زبان وچ چھپی کتاب نهلسٹ رہسیہ دا ہندی ترجمہ اے جس دی بولی تے انداز دونے ہی وڈے دلچسپ نيں۔ اروند گھوش دی اک انتہائی بہترین بنگالی کتاب یوگیک سادھن دا ہندی ترجمہ وی انہاں نے زیر زمین رہندے ہوئے ہی کيتا سی۔ جمنا کنارے دی كھادر زمین انہاں دناں پولیس توں بچنے دے لئی محفوظ سمجھی جاندی سی اس لئی بسمل نے اس غیر مخاطرہ مقام دا بھرپور استعمال کيتا۔ موجودہ وقت وچ ایہ پنڈ چونکہ گریٹر نوئیڈا دے بیٹا ون سیکٹر دے تحت آندا اے اس لئی ریاستی حکومت نے رام پور جاگیر پنڈ دے علاقے وچ آنے والی محکمہ جنگلات دی محفوظ زمین اُتے انہاں دی یاد وچ امر شہید پنڈت رام پرساد بسمل باغ تیار کر دتا اے جس دی نگرانی گریٹر نوئیڈا انتظامیہ دا ریاستی محکمہ جنگلات کردا اے۔[۱۶]
بسمل دی اک خصوصیت ایہ وی سی کہ اوہ کسی وی مقام اُتے زیادہ دناں تک ٹھہردے نہ سن ۔ کچھ دن رام پور جاگیر وچ رہ کے اپنی سگی بہن شاستری دیوی دے پنڈ كوسما ضلع مین پوری وچ وی رہے۔ اک دلچسپ پہلو ایہ اے کہ انہاں دی اپنی بہن تک انہاں نوں پہچان نہ پائی۔ كوسما توں چل کے باه پہنچے۔ کچھ دن باه رہے فیر اوتھے توں پنهٹ، آگرہ ہُندے ہوئے گوالیار ریاست وچ واقع اپنے دادا دے پنڈ بربائی ( ضلع مورینا، مدھیہ پردیش ) چلے گئے۔ انہاں نے اوتھے کسان دے بھیس وچ رہ کے کچھ دناں ہل وی چلیایا۔ جیساکہ اُتے مذکور اے کہ انہاں دی بہن تک پہچان نہ پائی، اس طرح پولیس تاں بالکل وی نئيں پہچان پائی۔ نقل مقام دے دوران، انہاں نے 1918ء وچ شائع انگریزی کتاب دی گرینڈمدر آف رشین روولیوشن دا ہندی ترجمہ کيتا۔ انہاں دے تمام ساتھیاں نوں ایہ کتاب بہت پسند آئی۔ اس کتاب دا ناں انہاں نے كیتھے ران رکھیا سی۔ اِنّا ہی نئيں، بسمل نے سشیل مالا سیریز توں کچھ کتاباں وی شائع کيتیاں سن جنہاں وچ دماغ دی لہر نامی نظماں دا مجموعہ، کیتھے رائن یا آزادی دی دیوی، برشكووسكی دی مختصر سوانح عمری تے دیسی رنگ تے انہاں دے علاوہ بولشیویكیاں دے کرتوت نامی ناول شامل سن ۔ دیسی رنگ دے علاوہ ہور تِناں کتاباں عام قارئین دے لئی اج دور وچ وی کتاباں خاناں وچ دستیاب نيں۔
چوری چورا واقعہ
[سودھو]تحریک خلافت دے عروج وچ چوری چورا، اترپردیش وچ گورکھپور دے نیڑے اک قصبہ اے جتھے 4 فروری، 1922ء نوں ہندوستانیاں نے برطانوی حکومت کیتی اک پولیس چوکی نوں اگ لگیا دتی سی جس توں اس وچ چھپے ہوئے 22 پولیس ملازم زندہ جل دے مر گئے سن ۔ اس واقعہ نوں 'چوری چورا سانحہ' دے ناں توں جانیا جاندا اے۔
اس واقعہ دے فوراً بعد گاندھی نے عدم تعاون تحریک نوں ختم کرنے دا اعلان کر دتا۔ بوہت سارے لوکاں نوں گاندھی دا ایہ فیصلہ مناسب نئيں لگا۔ بالخصوص انقلابیاں نے اس دی براہ راست یا بالواسطہ مخالفت کيتی۔ گایا کانگریس وچ رام پرساد بسمل تے انہاں نوجوان ساتھیاں نے گاندھی دی مخالفت کيتی۔ کانگریس وچ كھنہ تے انہاں دے ساتھیاں نے رام پرساد بسمل دے نال کندھے توں کندھا ملاكر گاندھی مخالف ایسا احتجاج کيتا کہ کانگریس وچ دو گروپ بن گئے - اک اعتدال پسند یا لبرل تے دوسرا باغی یا انقلابی۔ گاندھی باغی نظریے دے حامیاں نوں کانگریس دے عام جلساں وچ احتجاج کرنے دی وجہ توں ہمیشہ ہلڑباز کہیا کردے سن ۔ گاندھی نے عوامی سول نافرمانی دی مہم دے خاتمے دا اعلان کيتا۔ گاندھی دے اس کم توں تحریک خلافت نوں نقصان پہنچیا تے اِنّی وڈی تحریک دم توڑ گئی ہندو مسلم اتحاد و اعتماد پارہ پارہ ہوئے گیا۔
ایچ آر اے دی تشکیل
[سودھو]جنوری 1923ء وچ موندی لال نہرو تے دیش بندھو چترجن داس جداں دولت مند لوکاں نے مل کے سوراج پارٹی بنا لئی۔ نوجواناں نے ایڈہاک پارٹی دے طور اُتے ریولیوشنری پارٹی دا اعلان کر دتا۔ ستمبر 1923ء وچ ہوئے دہلی دے خصوصی کانگریس اجلاس وچ اسنتشٹ نوجواناں نے ایہ فیصلہ کيتا کہ اوہ وی اپنی پارٹی دا ناں و آئین وغیرہ دا یقین کرکے سیاست وچ دخل ہونا شروع کرن گے۔ دوسری جانب وچ ملک وچ جمہوریت دے ناں اُتے غاصبیت حاوی ہوئے نے دا اندیشہ سی۔ دیکھیا جائے تاں اس وقت انہاں دی ایہ وڈی بصیرت افروز سوچ سی۔ مشہور انقلابی لالہ ہردیال، جو انہاں دناں بیرون ملک رہ کے ہندوستان نوں آزاد کرانے دی حکمت عملی بنانے وچ لگے ہوئے سن، رام پرساد بسمل دے رابطہ وچ سوامی سوم دیو دے وقت توں ہی سن ۔ لالہ جی نے ہی خط لکھ کے رام پرساد بسمل نوں شچیدرناتھ سانیال تے ید گوپال مکھرجی توں مل کے نويں پارٹی دا آئین تیار کرنے دی صلاح دتی سی۔ لالہ جی دا مشورہ مان کر رام پرساد الہ آباد گئے تے شچیدرناتھ سانیال دے گھر اُتے پارٹی دا آئین تیار کيتا۔[۱۷]
نوتشکیل شدہ پارٹی دا ناں مختصر وچ ایچ آر اے رکھیا گیا تے اس دا آئین پیلے رنگ دے پرچے اُتے ٹائپ کرکے ارکان نوں بھیجیا گیا۔ 3 اکتوبر 1924ء نوں اس پارٹی (ہندوستان ریپبلکن ایسوسی ایشن) دی اک مجلس عاملہ دا اجلاس کانپور وچ ہويا جس وچ شچیندرناتھ سانیال، یوگیش چندر چٹرجی تے رام پرساد بسمل وغیرہ کئی اہم رکن شامل ہوئے۔ اس اجلاس وچ پارٹی دی قیادت بسمل نوں سونپ كر سانیال تے چٹرجی بنگال چلے گئے۔ پارٹی دے لئی چندہ جمع کرنے وچ مشکل نوں دیکھدے ہوئے آئرلینڈ دے انقلابیاں دا طریقہ اپنایا گیا سی تے پارٹی دی طرف توں پہلی ڈکيتی 25 دسمبر 1924ء (کرسمس دی رات ) نوں بمرولی وچ پائی گئی جس دی قیادت بسمل نے دی سی۔ اس دا ذکر چیف کورٹ آف اودھ دے فیصلے وچ ملدا اے۔[۱۸]
دتی ریوولیوشنری " (اعلامیہ) دی اشاعت
[سودھو]انقلابی پارٹی دی طرف توں 1 جنوری، 1925ء نوں کسی گمنام جگہ توں شائع تے 28 توں 31 جنوری، 1925ء دے درمیان پورے ہندوستان دے تمام اہم تھاںواں اُتے تقسیم 4 صفحہ دے پمفلٹ " دتی ریوولیوشنری " وچ رام پرساد بسمل نے وجے کمار دے تخلص توں اپنے دل دی خیالات دا تحریری طور اُتے اظہار کردے ہوئے صاف لفظاں وچ اعلان کر دتا سی کہ انقلابی اس ملک دے نظام حکومت وچ کس طرح دی تبدیلی کرنا چاہندے نيں تے اس دے لئی اوہ کایہ کیہ کر سکدے نيں؟ صرف اِنّا ہی نئيں، انہاں نے موہن داس گاندھی دی پالیسیاں دا مذاق بناتے ہوئے ایہ سوال وی کيتا سی کہ جو شخص خود نوں روحانی کہندا اے اوہ انگریزاں توں کھل دے گل کرنے وچ ڈردا کیوں اے ؟ انہاں نے ہندوستان دے تمام نوجواناں نوں ایداں دے فرضی مہاتما دے بہکاوے وچ نہ آنے دا مشورہ دیندے ہوئے انہاں دی انقلابی پارٹی وچ شامل ہوئے کے انگریزاں توں ٹکر لینے دا کھلا مطالبہ کيتا سی۔ دی ریوولیوشنری دے ناں توں انگریزی وچ شائع اس انقلابی ( منشور ) وچ انقلابیاں دے نظریاتی تفکر [۱۹] نوں بہ حسن طرز سمجھیا جا سکدا اے۔ اس خط دا عکس ہندی كاویانواد وچ [۲۰] ہن دستیاب اے۔
كاكوری سانحہ
[سودھو]دی روولیوشنری ناں توں شائع اس 4 صفحاندی منشور نوں دیکھدے ہی برطانوی حکومت اس دے مصنف نوں بنگال وچ تلاش کرنے لگی۔ اتفاق توں شچیندر ناتھ سانیال باكرا وچ اس وقت گرفتار کر لئی گئے جدوں اوہ ایہ پمفلٹ اپنے کسی ساتھی نوں پوسٹ کرنے جا رہے سن ۔ ايسے طرح یوگیش چندر چٹرجی کانپور توں پارٹی دی میٹنگ کرکے جداں ہی ہاوڑہ اسٹیشن اُتے ٹرین توں اترے کہ ایچ آر اے دے آئین دی ڈھیر ساری نقول دے نال پھڑ لئی گئے۔ انہاں نوں ہزاری باغ جیل وچ بند کر دتا گیا۔ دونے رہنماواں دے گرفتار ہوئے جانے توں رام پرساد بسمل دے کندھےآں اُتے اترپردیش دے نال نال بنگال دے انقلابی ارکان دی ذمہ داری وی آ گئی۔ بسمل دا مزاج سی کہ اوہ یا تاں کسی کم نوں ہتھ وچ لیندے نہ سن تے جے اک بار کم ہتھ وچ لے لیا تاں اسنوں مکمل کیتے بغیر چھوڑدے نہ سن ۔ پارٹی دے کم دے لئی رقم دی ضرورت پہلے وی سی لیکن ہن تاں تے وی زیادہ اضافہ ہوئے گیا اے۔ کدرے توں وی پیسہ حاصل ہُندا نہ دیکھ انہاں نے 7 مارچ 1925ء نوں بچپری تے 24 مئی 1925ء نوں دواركاپور وچ دو سیاسی ڈكیتیاں کيتیاں ۔ لیکن انہاں وچ کچھ خاص دولت نوں حاصل نہ ہوئے سکيتی۔
ان دونے ڈکیتیاں وچ اک اک شخص موقع اُتے ہی ہلاک ہوئے گیا۔ اس توں بسمل نوں بے انتہا تکلیف ہوئی۔ آخر کار انہاں نے ایہ پکا فیصلہ کر ليا کہ اوہ ہن صرف سرکاری خزانہ ہی لوٹاں گے، ہندوستان دے کسی وی رئیس دے گھر چوری بالکل نہ ڈالاں گے۔
شاہجہان پور وچ انہاں دے گھر اُتے ہوئی اک ایمرجنسی میٹنگ وچ فیصلہ لے کے منصوبہ بنا تے 9 اگست 1925ء نوں شاہجہان پور ریلوے اسٹیشن توں بسمل دی قیادت وچ کل 10 لوک، جنہاں وچ اشفاق اللہ خان، راجندر لهری، چندر شیکھر آزاد، شچیندرناتھ بخشی، منمتھ ناتھ گپت، مكندی لال، کیشو چکرورتی (فرضٰی ناں یا تخلص)، مراری شرما ( اصلی ناں مراری گپت ) تے بنواری لال شامل سن، 8 ڈاؤن سہارنپور - لکھنؤ پسینجر ٹرین وچ سوار ہوئے۔ انہاں سب دے پاس عام پستولاں دے علاوہ جرمنی دے بنے چار موزر پستول وی سن جنہاں دے بٹ وچ كندا لگیا لینے توں اوہ چھوٹی آٹومیٹك رائفل دی طرح لگدا سی تے سامنے والے دے دل وچ ہور خوف پیدا کر دیندا سی۔ انہاں دے ٹریگراں دی صلاحیت [۲۱] وی عام پستولاں توں زیادہ ہُندی سی۔ انہاں دناں ایہ ٹریگر اج دی اے دے - 47 رائفل دی طرح مشہور سن ۔ لکھنؤ توں پہلے كاكوری ریلوے اسٹیشن اُتے رک کر جداں ہی گڈی اگے بڑھی، انقلابیاں نے چین کھچ کر اسنوں روک لیا تے گارڈ دے ڈبے توں سرکاری خزانے دا بکس تھلے گرا دتا۔ اسنوں کھولنے دی کوشش کيتی گئی لیکن جدوں اوہ نئيں کھلا تاں اشفاق اللہ خاں نے اپنا پستول منمتھ ناتھ نوں پھڑیا دتا تے ہتھوڑا لے کے تالا توڑنے وچ مصروف ہوئے گئے۔ منمتھ ناتھ گپت نے غلطی توں ٹریگر دبا دتا جس توں گولی چلی تے احمد علی ناں دے مسافر نوں لگ گئی تے اوہ موقع اُتے ہی انتقال کر گیا۔ چاندی دے سکےآں تے نوٹاں توں بھرے چمڑے دے تھیلے شیٹ وچ بنھ کر اوتھے توں فرار ایہ لوکاں دی جلدی وچ انہاں دی اک چادر اوتھے چھُٹ گئی۔ اگلے دن اخبارات دے ذریعے اس ڈکيتی دی خبر پوری دنیا وچ پھیل گئی۔ برطانوی حکومت نے اس ٹرین ڈکيتی نوں سنجیدگی توں لیا تے ڈی آئی جی۔ دے اسسٹنٹ ( سی آئی ڈی انسپکٹر ) آر اے ہارٹن [۲۲] دی قیادت وچ سب توں تیز طرار پولیس اہلکاراں نوں اس دی جانچ دا کم سونپ دتا۔
گرفتاری تے مقدمہ
[سودھو]سی آئی ڈی نے بہ تعمق چھان بین کرکے حکومت نوں اس گل کيتی تصدیق دی کہ كاكوری ٹرین ڈکيتی انقلابیاں دی اک منصوبہ بند سازش اے۔ پولیس نے كاكوری سانحہ دے بارے وچ معلومات دینے تے سازش وچ شامل کسی وی شخص نوں گرفتار کروانے دے لئی انعام دا اعلان کرکے اشتہار تمام اہم تھاںواں اُتے لگیا دتا۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ پولیس نوں جائے واردات اُتے ملی چادر وچ لگے دھوبی دے نشان توں اس گل دا پتہ چل گیا کہ چادر شاہجہان پور دے ہی کسی شخص دی اے۔ شاہجہان پور دے دھوبیاں توں تفتیش اُتے معلوم ہويا کہ چادر بنارسی لال دی اے۔ بنارسی لال توں مل کے پولیس نے سارا ماجرا حاصل کر ليا۔ ایہ وی پتہ چل گیا کہ 9 اگست 1925ء نوں شاہجہان پور توں اس دی پارٹی دے کون کون لوک شہر توں باہر گئے سن تے اوہ کدوں کب واپس آئے؟ جدوں خفیہ طور توں اس گل کيتی تصدیق ہوئے گئی کہ رام پرساد بسمل، جو ایچ آر اے دا لیڈر سی، اس دن شہر وچ نئيں سی تاں 26 ستمبر 1925ء دی رات وچ بسمل دے نال پورے ہندوستان توں 40 توں وی زیادہ [۲۳] لوکاں نوں گرفتار کر ليا گیا۔
كاكوری سانحہ وچ صرف 10 ہی لوک حقیقی طور اُتے شامل سن اس لئی انہاں تمام نوں نامزد کيتا گیا۔ انہاں وچوں پنج، چندر شیکھر آزاد، مراری شرما [۲۴] (فرضی ناں )، کیشو چکرورتی ( فرضی ناں )، اشفاق اللہ خان تے شچیندر ناتھ بخشی نوں چھڈ کے، جو پولیس دے ہتھ نئيں آئے، باقی تمام افراد اُتے مقدمہ چلا تے انہاں نوں 5 سال دی قید توں لے کے پھانسی دی سزا سنائی گئی۔ فرار ملزمین دے علاوہ جنہاں جن انقلابیاں نوں ایچ آر اے دا سرگرم کارکن ہونے دے شبہ وچ گرفتار کيتا گیا سی انہاں وچوں 16 نوں ثبوت نہ ملنے دی وجہ توں رہیا کر دتا گیا۔ اسپیشل مجسٹریٹ عین الدین نے ہر انقلابی دی کافی پوچھ تاچھ کيتی۔ صرف اِنّا ہی نئيں، کیس نوں سیشن کورٹ وچ بھیجنے توں پہلے ہی اس گل دے تمام گواہ تے ثبوت جمع کر لئی سن کہ جے اپیل وی کيتی جائے تاں اک وی ملزم بغیر سزا دے چھوٹنے نہ پائے۔
بنارسی لال نوں حوالات وچ ہی پولیس نے سخت سزا دا خوف دکھا کر اپنا ہمنوا بنالیا۔ شاہجہان پور ضلع کانگریس کمیٹی وچ پارٹی فنڈ نوں لے کے ايسے بنارسی دا بسمل توں جھگڑا ہوئے چکيا سی۔ بسمل نے، جو اس وقت ضلع کانگریس کمیٹی دے آڈیٹر سن، بنارسی اُتے پارٹی فنڈ وچ خردبرد دا الزام ثابت کردے ہوئے اسنوں کانگریس پارٹی دی ابتدائی رکنیت توں معطل کر دتا سی۔ بعد وچ جدوں موہن داس گاندھی 16 اکتوبر 1920ء ( ہفتہ ) نوں شاہجہان پور آئے تاں بنارسی نے انہاں توں مل کے اپنا موقف ركھا۔ گاندھی جی نے اس وقت ایہ کہ کر کہ چھوٹی موٹی ہیرا پھیری نوں اِنّا طول نئيں دینا چاہیے، انہاں دونے وچ صلح کرا دی۔ لیکن بنارسی وڈا ہی کدورت والا آدمی سی۔ اس نے پہلے تاں بسمل توں معافی منگ لی فیر گاندھی جی نوں وکھ لے جا کے انہاں دے کان بھر دتے کہ رام پرساد وڈا ہی مجرم قسم دا شخص اے۔ اوہ اس دی کسی گل دا نہ تاں خود یقین کرن نہ ہی کسی تے نوں کرنے دتیاں
اگے چل کے ايسے بنارسی لال نے بسمل توں دوستی کر لئی تے میٹھی میٹھی گلاں توں پہلے انہاں دا اعتماد حاصل کيتا تے اس دے بعد انہاں دے نال کپڑے دے کاروبار وچ حصہ دار بن گیا۔ جدوں بسمل نے موہن داس گاندھی دی تنقید کردے ہوئے اپنی وکھ پارٹی بنا لی تاں بنارسی لال انتہائی خوش ہويا تے موقع دی تلاش وچ چپ سادھے بیٹھیا رہیا۔ پولیس نے مقامی لوکاں توں بسمل تے بنارسی دے گزشتہ جھگڑے دا قضیہ جان کے ہی بنارسی لال نوں اپروور ( سرکاری گواہ ) بنایا تے بسمل دے خلاف پورے مقدمہ وچ اک معصوم اوزار دی طرح استعمال کيتا۔ بنارسی لال کاروبار وچ حصہ دار ہونے دی وجہ توں پارٹی توں متعلق ایسی ایسی خفیہ گلاں جاندا سی، جنہاں نوں بسمل دے علاوہ تے کوئی نہ جان سکدا سی۔ اس دا ذکر رام پرساد بسمل نے اپنی آپ بيتی وچ کیہ اے۔
لکھنؤ جیل [۲۵] وچ تمام انقلابیاں نوں اک نال ركھا گیا تے ہجرت گنج چوراہے دے پاس رنگ تھیٹر ناں دی اک عالی شان عمارت وچ عارضی عدالت دا انعقاد کيتا گیا۔ رنگ تھیٹر ناں دی ایہ بلڈنگ کوٹھی حیات بخش تے ملکہ عہد سلطنت دے درمیان ہويا کردی سی جس وچ برطانوی افسر آ کے فلم تے ڈراما وغیرہ دیکھ کے تفریح کيتا کردے سن ۔ ايسے رنگ تھیٹر وچ مسلسل 18 ماہ تک کنگ امپرر ورسیس رام پرساد بسمل اینڈ ادرس (King Emperor v. Ram Prasad Bismil) دے ناں توں چلائے گئے تاریخی مقدمے دا ڈراما کرنے وچ برطانوی حکومت نے 10 لکھ روپے [۲۳] اس وقت خرچ کیتے سن جدوں سونے دی قیمت 20 روپیے تولہ ( 12 گرام ) ہويا کردا سی۔ اس توں زیادہ دلچسپ گل ایہ ہوئی کہ برطانوی حکمراناں دے حکم توں ایہ عمارت وی بعد وچ منہدم کر دتی گئی تے اس دی جگہ سن 1929ء-1932ء وچ جی پی او (جنرل پوسٹ آفس ) لکھنؤ [۲۶] دے ناں توں اک دوسری شاندار عمارت برطانوی حکومت کیتی جانب توں کھڑی کر دتی گئی۔ مگر جدوں 1947ء وچ جدوں بھارت آزاد ہوئے گیا تاں ایتھے گاندھی دی شاندار مورتی نصب کيتی گئی۔ جدوں مرکز وچ غیر كانگریسی جنتا پارٹی حکومت پہلی بار تشکیل ہوئی تاں اس وقت دے زندہ انقلابیاں دی اجتماعی کوششاں توں 1977ء وچ منعقد كاكوری شہید نصف صدی تقریب دے وقت ایتھے اُتے كاكوری کالمز دا سورج اتر پردیش دے گورنر گنپتی راؤ دیوراؤ تپاسنوں نے نصب کيتا تاکہ اس مقام دی یاد قائم رہے۔
اس تاریخی مقدمے وچ سرکاری خرچ توں ہركرن ناتھ مشرا نوں انقلابیاں دا وکیل مقرر کيتا گیا جدوں کہ جواہر لال نہرو دے رشتے وچ سالے لگنے والے مشہور وکیل دے جگت نارائن ' ملیا ' نوں اک سوچی سمجھی حکمت عملی دے تحت سرکاری وکیل بنایا گیا۔ جگت نارائن نے اپنی طرف توں تمام انقلابیاں نوں سخت توں سخت سزا دلوانے وچ کوئی کسر باقی نہ ركھی۔ ایہ اوہی جگت نارائن سن جنہاں دی مرضی دے خلاف 1916ء وچ بسمل نے مقبول عام رہنما بال گنگادھر تلک دا شاندار تے اُتے وقار جلوس پورے لکھنؤ شہر وچ کڈیا سی۔ ايسے گل توں چڑ کر مین پوری سازش وچ وی انہاں ملاجی نے سرکاری وکیل دی حیثیت توں زور تاں کافی لگایا لیکن اوہ رام پرساد بسمل دا اک وی بال بانكا نہ کر پائے سن، کیونجے مین پوری سازش وچ بسمل فرار ہوئے گئے سن تے دو سال تک پولیس دے ہتھ ہی نہ آئے۔
مقدمے دی کارروائی دا اک غیر ارادی پہلو
[سودھو]غیر منقسم ہندوستان وچ کچھ سجے بازو دی تنظیماں کانگریس دی پالیسیاں دی مخالف سن کہ تحریک خلافت تے بعض معاملےآں وچ اوہ مسلماناں دے مفادات نوں ہندوواں دے مقابلے ترجیح دے رہی اے۔ ایداں دے وچ ایہ دعوٰی وی کيتا گیا کہ رام پرساد بسمل مقدمے دی تیاری وچ مسلمان پولیس افسراں دا نمایاں رول رہیا جنہاں نے مقدمے دی تیاری تے پھانسی یا سخت ترین سزا دی بھرپور کوشش کيتی۔[۲۷] اُتے پروپگنڈا پھیلانے والے ایہ لوک اس گل نوں فراموش کر بیٹھے کہ بسمل دے اک نیڑے ترین ساتھی جنہاں نے وی تختہ دار توں جان گنوائی سی اک مسلمان سن تے انہاں دا ناں اشفاق اللہ خان سی۔[۲۸]
پھانسی دی سزا تے اپیل
[سودھو]6 اپریل 1927ء نوں خصوصی سیشن جج اے ہیملٹن نے 115 صفحات دے فیصلے وچ ہراس انقلابی اُتے لگائے گئے الزامات اُتے غور کردے ہوئے لکھیا کہ ایہ کوئی عام ٹرین ڈکيتی نئيں، بلکہ برطانوی سلطنت نوں اکھاڑ پھینکنے دی اک سوچی سمجھی سازش اے۔ حالانکہ انہاں وچوں کوئی وی ملزم اپنے ذاتی مفاد دے لئی اس منصوبے وچ شامل نئيں ہويا لیکن چونکہ کسی نے وی نہ تاں اپنے کیتے اُتے کوئی توبہ کيتا اے تے نہ ہی مستقبل وچ اس طرح دی سرگرمیاں توں خود نوں وکھ رکھنے دا وعدہ دتا اے، لہذا جو وی سزا دتی گئی اے سوچ سمجھ کر دتی گئی اے تے اس حالت وچ اس وچ کِسے وی قسم دی کوئی چھُٹ نئيں دتی جا سکدی۔ فیر وی، انہاں وچوں کوئی وی ملزم جے تحریری وچ توبہ ظاہر کردا اے تے مستقبل وچ ایسا نہ کرنے دا وعدہ دیندا اے تاں انہاں دی اپیل اُتے ایڈیشنل کورٹ غور کر سکدی اے۔
فرار انقلابیاں وچ اشفاق اللہ خان تے شچیندر ناتھ بخشی نوں بہت بعد وچ پولیس گرفتار کر پائی۔ اسپیشل جج جے آر ڈبلیو بینٹ دی عدالت وچ كاكوری سازش دا سپلیمنٹری کیس دائر کيتا گیا تے 13 جولائی 1927ء نوں ایہی گل دہراندے ہوئے اشفاق اللہ خان نوں پھانسی تے شچیندرناتھ بخشی نوں عمر قید دی سزا سنیا دتی گئی۔ سیشن جج دے فیصلے دے خلاف 18 جولائی 1927ء نوں اودھ چیف کورٹ وچ اپیل دائر کيتی گئی۔ چیف کورٹ دے چیف جسٹس سر لوئیس شرٹس تے خصوصی جج محمد رضا دے سامنے دونے معاملے پیش ہوئے۔ جگت نارائن ' ملیا ' نوں سرکاری موقف رکھنے دا کم سونپیا گیا جدوں کہ سزا یافتہ انقلابیاں دی طرف توں دے سی دت، جےكرن ناتھ مشرا تے كرپا شنكر ہجیلا نے بالترتیب راجندر ناتھ لاہڑی، ٹھاکر روشن سنگھ تے اشفاق اللہ خان دی پیروی کيتی۔ رام پرساد بسمل نے اپنی پیروی خود دی کیونجے سرکاری خرچ اُتے انہاں نوں لكشمی شنكر مشرا ناں دا اک وڈا عام سا وکیل دتا گیا سی جس نوں لینے توں انہاں نے صاف انکار کر دتا۔ بسمل نے چیف کورٹ دے سامنے جدوں رواں انگریزی وچ فیصلے دے خلاف بحث کيتی تاں سرکاری وکیل جگت ناراین ' ملیا ' چونک گئے سن ۔ بسمل دی اس دلیلی صلاحیت اُتے چیف جسٹس لوئیس شرٹس نوں انہاں توں ایہ پوچھنا پيا - مسٹر رام پرساد ! فرام ویچ یونیورسٹی ڈیڈ یو ٹیک دتی ڈگری آف لا؟ ( رام پرساد ! تسيں نے کس یونیورسٹی توں قانون دی ڈگری لی؟ ) اس اُتے انہاں نے ہنس کر کہیا سی - ایكسكیوز می سر! اے كنگ میكر ڈزنٹ ریكوائر اے ڈگری۔ ( معذرت چاہیے ! بادشاہ بنانے والے نوں کسی ڈگری دی ضرورت نئيں ہُندی۔) عدالت نے اس دے جواب وچ سختی توں بسمل دی طرف توں 18 جولائی، 1927ء نوں دتی گئی خود وکالت کرنے دی درخواست مسترد کر دتی۔ اس دے بعد انہاں نے 76 صفحہ دی تحریری بحث پیش کيتی۔ اسنوں پڑھ کر ججاں نے ایہ خیال ظاہر کيتا کہ ایہ بحث بسمل نے خود نہ لکھ کے کسی پیشہ ور توں لكھوائی اے۔ آخر کار عدالت دی طرف توں انہاں نوں لكشمی شنكر مشرا نوں بحث کرنے دی اجازت دتی گئی جنہاں نوں لینے توں بسمل نے منع کر دتا سی۔
كاكوری سانحہ دا مقدمہ لکھنؤ وچ چل رہیا سی۔ پنڈت جگت نارائن ملیا سرکاری وکیل دے نال اردو دے شاعر وی سن ۔ انہاں نے ملزمان دے لئی " ملازم " لفظ بول دتا۔ فیر کيتا سی، پنڈت رام پرساد بسمل نے جھٹ توں انہاں اُتے ایہ چٹیلی پھبتی کسی:
- ملازم ہم کو مت کہئے، بڑا افسوس ہوتا ہے
- عدالت کے ادب سے ہم یہاں تشریف لائے ہیں
- پلٹ دیتے ہیں ہم موج حوادث اپنی جرات سے
- کہ ہم نے آندھیوں میں بھی چراغ اکثر جلائے ہیں۔
انہاں دے کہنے دا مطلب سی کہ ملازم اوہ ( بسمل ) نئيں، بلکہ ملا نيں جو حکومت توں تنخواہ پاندے نيں۔ اوہ ( بسمل وغیرہ ) تاں سیاسی قیدی نيں اس لئی انہاں دے نال تمیز توں پیش آئیاں ۔ اس دے نال ہی ایہ انتباہ وی دے پائی کہ اوہ سمندر دی لہراں تک نوں اپنے حوصلہ توں پلٹنے دا دم رکھدے نيں ؛ مقدمے دی بازی پلٹنا کیہڑی وڈی گل اے ؟ ملا نے اس دن کوئی جرح نئيں کيتی کیونجے اوہ اس حاضرجوابی دے لئی تیار نئيں سن ۔
چیف کورٹ وچ شچیندر ناتھ سانیال، بھوپندر ناتھ سانیال تے بنواری لال نوں چھڈ کے باقی تمام انقلابیاں نے اپیل دی سی۔ 22 اگست، 1927ء نوں جو فیصلہ سنایا گیا اس دے مطابق رام پرساد بسمل، راجندر ناتھ لاہڑی تے اشفاق اللہ خان نوں آئی پی سی دی دفعہ 121 ( اے ) تے 120 ( بی ) دے تحت عمر قید تے 302 تے 396 دے مطابق پھانسی تے ٹھاکر روشن سنگھ نوں پہلی دو دفعہ وچ 5 +5 = کل 10 سال دی سخت قید تے اگلی دو دفعہ دے مطابق پھانسی دا حکم ہويا۔ شچیندر ناتھ سانیال، جدوں جیل وچ سن تبھی تحریری طور اُتے اپنے کیتے اُتے توبہ دا اظہار کردے ہوئے مستقبل وچ کِسے وی انقلابی کارروائی وچ حصہ نہ لینے دا وعدہ دے چکے سن ۔ اس دی بنیاد اُتے انہاں دی عمر قید برقرار رہی۔ شچیندر دے چھوٹے بھائی بھوپندر ناتھ سانیال تے بنواری لال نے اپنا اپنا جرم قبول کردے ہوئے عدالت دی کوئی وی سزا بھگتنے دی رضامندی پہلے ہی دے رکھی سی اس لئی انہاں نے اپیل نئيں کيتی تے دوناں نوں 5-5 سال دی سزا دے حکم جاں دی تاں رہی۔ چیف کورٹ وچ اپیل کرنے دے باوجود یوگیش چندر چٹرجی، مكندی لال تے گووندچرن کار دی سزاواں 10-10 سال توں ودھیا کر عمر قید وچ تبدیل کر دتی گئی۔ شچندر بھٹاچاریہ تے وشنوشرن دبلش دی سزاواں وی جاں دی تاں ( 7 – 7 سال) قائم رنيں۔ اپنی انفرادی خوشخطی دا مظاہرہ کردے ہوئے اپیل دینے دی وجہ صرف پرویش چٹرجی دی سزا نوں 5 سال توں کم کرکے 4 سال کر دتا گیا۔ اس سانحہ وچ سب توں کم سزا ( 3 سال) رام ناتھ پانڈے [۲۹] نوں ہوئی۔ منمتھ ناتھ گپت، جنہاں دی گولی توں اک مسافر ہلاک ہويا سی، دی سزا 10 توں ودھیا کر 14 سال کر دتی گئی۔[۳۰] كاكوری سانحہ وچ استعمال ماجر پستول دے کارتوس چونکہ پریم كرش کھنہ دے ہتھیار - لائسنس اُتے خریدے گئے سن جس دے کافی ثبوت مل جانے دی وجہ توں پریم كرش کھنہ نوں 5 سال دے سخت قید دی سزا بھگتنا پئی۔
چیف کورٹ دا فیصلہ آندے ہی پورے ملک وچ سنسنی پھیل گئی۔ ٹھاکر منجیت سنگھ راٹھور نے مرکزی لیجسلیٹیوکاؤنسل وچ كاكوری سانحہ دے تمام پھانسی ( سزائے موت) حاصل قیدیاں دی سزاواں کم کرکے عمر قید وچ تبدیل کرنے دی تجویز پیش کرنے دی اطلاع دی۔ كونسل دے کئی ارکان نے سر ولیم مورس کو، جو اس وقت متحدہ علاقہ دے گورنر سن، اس ارادے دی اک عرضداشت وی دتی لیکن انہاں نے اسنوں مسترد کر دتا۔ نويں مرکزی كونسل دے 78 ارکان نے اس وقت دے وائسرائے تے گورنر جنرل ایڈورڈ فریڈرک لڈلے ووڈ نوں شملہ وچ دستخط اُتے مشتمل میمورنڈم بھیجیا جس اُتے خاص طور اُتے پنڈت مدن موہن مالویہ، محمد علی جناح، این سی دے لكر، لالہ لاجپت رائے، گووند ولبھ پنت، وغیرہ نے دستخط کیتے سن لیکن وائسرائے اُتے اس دا وی کوئی اثر نہ ہويا۔ آخر وچ مدن موہن مالویہ دی قیادت وچ پنج افراد دا اک نمائندہ منڈل شملہ جا کے وائسرائے توں ملیا تے انہاں توں ایہ درخواست کيتی کہ چونکہ انہاں چاراں ملزمان نے تحریری طور اُتے حکومت نوں ایہ وعدہ دتا اے کہ اوہ مستقبل وچ اس قسم دی کسی وی سرگرمی وچ حصہ نہ لاں گے تے انہاں نے اپنے کیتے اُتے توبہ دا اظہار کيتا اے لہذا ججمینٹ اُتے نظر ثانی دی جا سکدی اے۔ چیف کورٹ نے اپنے فیصلے وچ وی ایہ گل لکھی سی۔ اس دے باوجود وائسرائے نے انہاں نوں صاف انکار کر دتا۔
آخر کار بیرسٹر موہن لال سکسینہ نے شاہی كونسل وچ درخواست معافی دے دستاویز تیار کر کے انگلینڈ دے مشہور وکیل ایس ایل پولک دے پاس بھجوائے لیکن لندن دے ججاں تے بادشاہ دے قانونی صلاح کاراں نے اس اُتے وڈی سخت دلیل دتی کہ اس سازش دا محرک رام پرساد بسمل وڈا ہی خطرناک تے پیشہ ورانہ مجرم اے۔ جے اسنوں معاف کر دتا گیا تاں اوہ مستقبل وچ اس توں وی وڈا تے شدید سانحہ کر سکدا اے۔ اس صورت حال وچ حکومت نوں ہندوستان وچ حکومت کرنا ناممکن ہوئے جائے گا۔ اس سب دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شاہی كونسل وچ بھیجی گئی درخواست معافی دی اپیل وی مسترد ہوئے گئی۔
پھانسی دی سزا دے لئی بسمل تے اس دی ماں دی آمادگی
[سودھو]بسمل دی سزائے موت دی تعمیل توں اک رات پہلے انہاں دی ماں انہاں نال ملن آئیاں ۔ بسمل آبدیدہ ہوئے جدوں کہ انہاں دی ماں اس اُتے سوال پُچھنے لگی: "ہو گیا انقلاب، ہوئے گئی کراندی؟ کیوں کایراں (بُزدلاں) دی طرح آنسو بہا رہے ہو؟" اس اُتے بسمل گویا ہوئے: "تواڈا بیٹا کایر نئيں اے۔ آنسو اس لئی اے کہ نہ تواڈی ورگی ماں تے نہ تواڈی ورگی گود فیر ملے گی"۔ حالانکہ بسمل دی ماں کدی وی عملی سیاست دا حصہ نئيں رہی، اُتے بسمل دی سزائے موت دے بعد اک تقریر وچ اس نے اپنے دوسرے بیٹے دا ہتھ اٹھاکر کہیا کہ ملک دے لئی دینے دے لئی اس دے پاس اک ہور بیٹا وی موجود اے۔ اس دے علاوہ اس نے وضاحت کيتی کہ اس قربانی دے بدلے اوہ کچھ نئيں چاہندی۔[۳۱]
جیل وچ سوانح نگاری تے اس دی روانگی
[سودھو]سیشن کورٹ نے اپنے فیصلے وچ پھانسی دی تریخ 16 ستمبر، 1927ء متعین کيتی سی جسنوں چیف کورٹ دے فیصلے اُتے اگے ودھیا کر 11 اکتوبر 1927ء کر دتا گیا۔ كاكوری سانحہ دے انقلابیاں دی مدد دے لئی گنیش شنكر ودیارتھی نے اک ڈیفینس کمیٹی بنائی سی جس وچ شیو پرساد گپت، گووند ولبھ پنت تے شری پرکاش وغیرہ شامل سن ۔ اس کمیٹی نے کلکتہ دے مشہور وکیل بی دے چودھری تے اک ہور ایڈووکیٹ موہن لال سکسینہ نوں شاہی كونسل وچ عرضی دائر کرنے دی ذمہ داری تفویض کيتی۔ گورکھپور دی جیل وچ جدوں موہن لال سکسینہ بسمل نال ملن گئے تاں اپنے نال بوہت سارے سادہ کاغذ، پینسل، ربڑ تے تھلے رکھنے دے لئی اک فل اسکیاپ سائز دا کتابی رجسٹر وی لے گئے سن تے جیلر دی اجازت توں اس شرط دے نال کہ ملزم انہاں سب دا استعمال اپنی اپیل لکھنے دے لئی ہی کريں گا، بسمل نوں دے آئے سن ۔
بسمل نے اپیل تیار کرنے وچ بوہت گھٹ کاغذ خرچ کیتے تے باقی بچی اسٹیشنری دا استعمال اپنی سوانح عمری لکھنے وچ کر ڈالیا۔ ایہ سی انہاں دی سجھ بجھ تے محدود وسائل توں اپنا کم چلا لینے دی غیر معمولی قابلیت ! شاہی كونسل توں اپیل منسوخ ہونے دے بعد پھانسی دی نويں تریخ 19 دسمبر، 1927ء دی نوٹس گورکھپور جیل وچ بسمل نوں دے دتی گئی سی لیکن اوہ اس توں ذرا وی متزلزل نئيں ہوئے تے وڈے بے فکر انداز توں اپنی آپ بيتی، جسنوں انہاں نے "نجی زندگی دا اک چھٹا" ناں دتا سی، پوری کرنے وچ دن رات ڈٹے رہے، اک لمحے نوں وی نہ سستائے تے نہ سوئے۔ انہاں نوں ایہ یقین ہوئے گیا سی کہ برطانوی حکومت انہاں نوں مکمل طور اُتے ختم کر کے ہی دم لے گی تبھی تاں انہاں نے سوانح عمری وچ اک جگہ اردو دا ایہ شعر لکھیا سی:کیا ہی لذت ہے کہ رگ رگ سے یہ آتی ہے صدا | دم نہ لے تلوار جب تک جان بسمل میں رہے |
جب بسمل کو شاہی كونسل سے اپیل مسترد ہو جانے کی اطلاع ملی تو انہوں نے اپنی ایک غزل لکھ کر گورکھپور جیل سے باہر بھجوائی جس کا مطلع ( مکھڑا ) یہ تھا۔
مٹ گیا جب مٹنے والا پھر سلام آیا تو کیا | دل کی بربادی کے بعد ان کا پیام آیا تو کیا |
جداں انہاں نے اپنی آپ بيتی وچ لکھیا وی تے انہاں دی ایہ تڑپ وی سی کہ کدرے توں کوئی انہاں نوں اک ریوالور جیل وچ بھیج دیندا تاں فیر ساری دنیا ایہ دیکھدی کہ اوہ کایہ کیہ کردے؟ انہاں دی ساری حسرتاں انہاں دے نال ہی مٹ گئياں۔ مرنے توں پہلے آپ بيتی دے طور اُتے اوہ اک ایسی وراثت سانوں ضرور سونپ گئے جسنوں اپنا کرکے ہندوستان ہی نئيں، ساری دنیا وچ جمہوریت دی جڑاں مضبوط دی جا سکدی نيں۔ اگرچہ انہاں دی ایہ حیرت انگیز سوانح اج انٹرنیٹ اُتے بنیادی طور اُتے ہندی زبان وچ وی دستیاب اے اُتے ایتھے اُتے ایہ بتا دینا وی ضروری اے کہ ایہ سب کس طرح ممکن ہوئے سکیا۔
بسمل نوں جیل دے تمام ملازمین وڈی عزت کردے سن ۔ ایسی صورت وچ جے اوہ اپنے مضامین تے شعری کلام جیل توں باہر گھلدے وی رہے ہاں تاں انہاں نوں اس دی سہولت ضرور ہی جیل دے انہاں ملازمین نے دستیاب کرائی ہوئے گی۔ بہرحال اِنّا سچ اے کہ ایہ سوانح عمری اس وقت دے برطانوی دور اقتدار وچ جِنّی بار شائع ہوئی، اِنّی بار ضبط ہوئی۔
پرتاپ پریس کانپور توں كاكوری دے شہید نامی کتاب دے اندر جو سوانح عمری شائع ہوئی سی اسنوں برطانوی حکومت نے نہ صرف ضبط کيتا بلکہ انگریزی زبان وچ ترجمہ کراکر پورے ہندوستان دی خفیہ پولیس تے ضلع كلیكٹرس نوں سرکاری تبصرے دے نال بھیجیا سی۔[۳۲] سرکاری تبصرے وچ صاف لکھیا سی کہ اپنی آپ بيتی وچ جو کچھ رام پرساد بسمل نے لکھیا اے اوہ اک دم سچ نئيں اے۔ اس نے حکومت اُتے جو الزام لگائے گئے نيں اوہ بے بنیاد نيں۔ کوئی وی ہندوستانی، جو سرکاری خدمت وچ اے، اسنوں سچ نہ مانے۔ اس سرکاری بیان توں اس گل دا انکشاف اپنے آپ ہوئے جاندا اے کہ برطانوی حکومت نے بسمل نوں اِنّا خطرناک سازشی سمجھ لیا سی کہ انہاں دی سوانح عمری پڑھنے تک توں اسنوں سرکاری معاملات وچ بغاوت پھیل جانے دا خوف ہوئے گیا سی۔ موجودہ دور دے یو پی دے سی آئی ڈی ہیڈ کوارٹر، لکھنؤ دے خفیہ محکمہ وچ اصل سوانح عمری دا انگریزی ترجمہ اج وی محفوظ رکھیا ہويا اے۔ بسمل دی جو سوانح كاكوری سازش دے ناں توں موجودہ پاکستان دے سندھ صوبے وچ اس وقت کتاب پبلیشر بھجن لال بكسیلر نے آرٹ پریس، سندھ ( موجودہ پاکستان ) توں پہلی بار 1927ء وچ بسمل نوں پھانسی دتے جانے دے کچھ دناں بعد ہی شائع کر دتی سی اوہ وی سرفروشی دی تمنا گرنتھاولی (مجموعہ کلام) دے تن حصےآں وچ مدون ہوئے کے 1927ء وچ آ چکی اے۔
گورکھپور جیل وچ پھانسی
[سودھو]16 دسمبر 1927ء نوں بسمل نے اپنی آپ بيتی دا آخری باب ( آخری بار وقت دیاں گلاں ) مکمل کرکے جیل توں باہر بھجوا دتا۔ 18 دسمبر 1927 نوں ماں باپ توں آخری بار ملاقات کيتی تے پیر 19 دسمبر 1927 نوں صبح دے 6 بج کر 30 منٹ اُتے گورکھپور دی ضلع جیل وچ انہاں نوں پھانسی دے دتی گئی۔ بسمل دے قربانی دی خبر سن کر بہت وڈی تعداد وچ عوام جیل دے دروازے اُتے جمع ہوئے گئے۔ جیل دا اہم دروازہ بند ہی ركھا گیا تے پھانسی گھر دے سامنے والی دیوار نوں توڑ کر بسمل دی لاش انہاں دے اہل خانہ دے حوالے کے دتا گیا۔ لاش نوں ڈیڑھ لکھ لوکاں نے جلوس کڈ کے پورے شہر وچ گھماندے ہوئے راپتی دریا دے کنارے راج گھاٹ اُتے آخری رسومات دے نال سپرد آتش کر دتا۔[۳۳]
پھانسی دے بعد انقلابی تحریک دی مشتعل شکل
[سودھو]1927ء وچ بسمل دے نال 3 ہور انقلابیاں دی قربانی نے پورے ہندوستان دے دل نوں ہلیا کے رکھ دتا۔ چونکہ ایہ چاراں انقلابی سماج دے عام طبقے دی نمائندگی کردے سن تے انہاں نے کوئی ذاتی جائداد یا جاگیر حاصل کرنے دے مقصد توں وادئ غربت یافیر کانٹاں بھری راہ وچ قدم نئيں ركھا سی لہذا اس دا پورے ملک دے عوام دی نفسیات اُتے اثر ہونا فطری سی تے اوہ اثر ہويا بھی۔ 9 اگست 1925ء دے كاكوری سانحہ دے فیصلے توں پیدا صورت حال نے ہندوستانی آزادی دی جدوجہد دی ہیئت تے سمت دونے ہی تبدیل کر دتی۔ پورے ملک وچ جگہ جگہ اُتے چنگاریاں دے طور اُتے نويں - نويں کمیٹیاں قائم ہوئے گئياں۔ بیتیا ( بہار) وچ پھیندرناتھ دا ہندوستانی سیوا ٹیم، پنجاب وچ سردار بھگت سنگھ دی نوجوان سبھا تے لاہور (پاکستان ) وچ سكھدیو دی گپت سمیندی دے ناں توں کئی انقلابی ادارے جنم لے چکے سن ۔ ہندوستان دے کونے کونے وچ انقلاب دی اگ سیلاب دی طرح پھیل چکی سی۔ کانپور توں گنیش شنكر ودیارتھی دا پرتاپ تے گورکھپور توں دشرتھ پرساد دویدی دا سودیس جداں اخبار اس اگ نوں ہويا دے رہے سن ۔
كاكوری سانحہ دے اک اہم انقلابی چندر شیکھر آزاد، جنہاں نوں رام پرساد بسمل انہاں دے پارے ( mercury ) جداں چنچل مزاج دی وجہ توں "کویک سلور" (Quick Silver) کہیا کردے سن، پورے ہندوستان وچ بھیس بدل کے گھمدے رہے۔ انہاں نے مختلف کمیٹیاں دے سربراہاں نال رابطہ کرکے ساری انقلابی سرگرمیاں نوں اک تسبیح وچ پرونے دا کم کيتا۔ 8 تے 9 ستمبر، 1928ء وچ فیروز شاہ کوٹلہ دہلی وچ ایچ آر اے، نوجوان سبھا، ہندوستانی سیوا دل تے گپت سمیندی دا الحاق کرکے ایچ ایس آر اے ناں توں اک نويں انقلابی پارٹی دی تشکیل ہوئی۔ اس پارٹی نوں بسمل دے دسے راستے اُتے چل کے ہی ملک نوں آزاد کرانا سی لیکن برطانیہ دے ظالمانہ شکنجاں نے ایسا وی نئيں ہونے دتا۔
30 اکتوبر 1928ء نوں سائمن کمیشن دی مخالفت کردے ہوئے لالہ لاجپت رائے، ڈپٹی سپرٹینڈینٹ جے پی سانڈرس دے وحشیانہ لاٹھی چارج توں بری طرح زخمی ہوئے تے 17 نومبر 1928ء نوں انہاں دی موت ہوئے گئی۔ اس واقعہ توں ناراض ایچ ایس آر اے دے چار نوجوان 17 دسمبر 1928ء نوں لاہور جا کے دن دہاڑے سانڈرس دا قتل کرکے فرار ہوئے گئے، ساڈرس سانحہ قتل دے اہم ملزم سردار بھگت سنگھ نوں پولیس پنجاب وچ تلاش کر رہی سی جدوں کہ اوہ یورپی بھیس وچ کلکتہ جاکے بنگال دے انقلابیاں توں بم بنانے دی ٹیکنالوجی تے مواد حاصل کرنے وچ لگے ہوئے سن ۔ دہلی توں 20 میل دور گریٹر نوئیڈا ایکسپریس وے دے نیڑے واقع نلگڑھا پنڈ وچ رہ کے بھگت سنگھ نے دو بم تیار کیتے تے بٹُو كیشور دت دے نال جا کے 8 اپریل 1929ءکو دہلی دی نويں مرکزی اسمبلی وچ اس وقت دھماکا کر دتا جدوں حکومت عوام مخالف قانون منظور کرنے جا رہی سی۔ اس دھماکے نے سرکار اُتے بھلے ہی اثر نہ کيتا ہوئے لیکن پورے ملک وچ حیرت انگیز بے داری دا کم ضرور کيتا۔
بم دھماکے دے بعد دونے نے " انقلاب ! زندہ باد ! " تے " سامراج ! مردہ باد ! ! " دے زبردست نعرے لگائے تے ایچ ایس آر اے دے پمفلٹ ہويا وچ اچھال دیے۔ اسمبلی وچ موجود سکیورٹی سارجنٹ ٹیری تے انسپکٹر جانسن نے انہاں نوں اوتھے گرفتار کر کے جیل بھیج دتا۔ ایہ سنسنی خیز خبر اگلے ہی دن پورے ملک وچ پھیل گئی۔ 4 مئی 1929ء دے "ابھیُدئے" وچ الہ آباد توں ایہ خبراں شائع - اسمبلی دا بم کیس : كاكوری کیس توں اس دا تعلق اے۔ آئی پی سی دی دفعہ 307 تے ایکسپلوسیو ایکٹ دی دفعہ 3 دے تحت انہاں دوناں نوں عمرقید دی سزا دے کے وکھ - وکھ جیلاں وچ ركھا گیا۔ جیل وچ سیاسی قیدیاں ورگی خصوصیات دی منگ کردے ہوئے جدوں دونے نے بھکھ ہڑتال شروع دی تاں انہاں دونے دا تعلق سانڈرس قتل توں جوڑدے ہوئے اک ہور کیس قائم کيتا گیا جسنوں لاہور سازش کیس دے ناں توں جانیا جاندا اے۔ اس کیس وچ کل 24 لوک نامزد ہوئے، انہاں وچوں 5 فرار ہوئے گئے، 1 نوں پہلے ہی سزا ہوئے چکيتی سی، باقی 18 اُتے کیس چلا۔ انہاں وچوں اک - یتیندرناتھ داس دی بورسٹل جیل لاہور وچ مسلسل بھکھ ہڑتال کرنے توں موت ہوئے گئی، باقی بچے 17 وچوں 3 نوں پھانسی، 7 نوں عمرقید، اک نوں 7 سال تے اک نوں 5 سال دی سزا دا حکم ہويا۔ تن نوں ٹربیونل نے رہیا کر دتا۔ باقی بچے تن ملزمان نوں عدالت نے ثبوت نہ ملنے دی وجہ توں چھڈ دتا۔
پھانسی دی سزا پائے تِناں ملزمان - بھگت سنگھ، شیو رام راج گرو تے سكھ دیو نے اپیل کرنے توں صاف انکار کر دتا۔ ہور سزا یافتہ ملزمانہاں وچوں صرف 3 نے ہی شاہی كونسل وچ اپیل کيتی۔ 11 فروری 1931ء نوں لندن دی شاہی كونسل وچ اپیل دی سماعت ہوئی۔ ملزمان دی طرف توں ایڈوکیٹ پرنٹ نے بحث کيتی اجازت منگی سی لیکن انہاں نوں اجازت نئيں ملی تے بحث سنے بغیر ہی اپیل مسترد کر دتی گئی۔ چندر شیکھر آزاد نے انہاں دی سزا کم کرانے دا کافی کوشش کيتی۔ اوہ سیتاپور جیل وچ جا کے گنیش شنكر ودیارتھی توں ملے۔ ودیارتھی توں مشورہ کرکے اوہ الہ آباد گئے تے جواہر لال نہرو توں انہاں دی رہائش گاہ بمقام آنند بھون وچ ملاقات کيتی تے انہاں توں ایہ درخواست کيتی کہ اوہ گاندھی اُتے لارڈ ارون توں انہاں تِناں دی پھانسی نوں عمرقید وچ بدلوانے دے لئی زور ڈالاں۔ نہرو نے جدوں آزاد دی گل نئيں منی تاں آزاد نے انہاں توں کافی دیر تک بحث کيتی۔ اس اُتے نہرو نے غصے وچ آکے آزاد نوں فوری طور اُتے اوتھے توں چلے جانے نوں کہیا۔ آزاد اپنے تكیہ كلام " سالا " دے نال بھنبھناتے ہوئے نہرو دے ڈرائنگ روم توں باہر نکلے تے اپنی سائیکل اُتے بیٹھ کر الفریڈ پارک دی طرف چلے گئے۔ الفریڈ پارک وچ اپنے اک دوست سكھ دیو راج توں محو گفتگو ہی سن تبھی سی آئی ڈی دا ایس ایس پی بابر جیپ اُتے اوتھے آ پہنچیا۔ اس دے پِچھے پِچھے بھاری تعداد وچ كرنل گنج سینے توں پولیس وی آ گئی۔ دونے طرف توں ہوئی شدید فائرنگ وچ آزاد دی موت واقع ہوئی۔ ایہ 27 فروری 1931ء دا واقعہ اے۔ 23 مارچ 1931ء نوں مقررہ وقت توں 13 گھینٹے پہلے بھگت سنگھ، سكھ دیو تے راج گر نوں لاہور دی مرکزی جیل وچ شام نوں 7 بجے پھانسی دے دتی گئی۔ ایہ جیل قوانین دی کھلی خلاف ورزی سی۔ انہاں تِناں دی پھانسی دی خبر ملدے ہی پورے ملک وچ ماركاٹ مچ گئی۔ کانپور وچ ہندو - مسلم فسادات بھڑک اٹھے جسنوں خاموش کروانے دی کوشش وچ انقلابیاں دے خیرخواہ گنیش شنكر ودیارتھی وی مارے گئے۔ اس طرح دسمبر 1927ء توں مارچ 1931ء تک اک اک کرکے ملک دے 11 مجاہدین آزادی جان گنوا بیٹھے سن ۔
شمالی بھارت دی انقلابی سرگرمیاں دے علاوہ بنگال دے واقعات دا حساب تے انہاں دا ریکارڈ وی تریخ وچ درج اے۔ ہندوستان ریپبلکن ایسوسی ایشن وچ بنگال دے وی کئی انقلابی شامل سن جنہاں وچوں اک راجیندرناتھ لاهڑی نوں مقرر تریخ توں 2 دن پہلے 17 دسمبر 1927ء نوں پھانسی دتے جانے دی وجہ صرف ایہ سی کہ بنگال دے انقلابیاں نے پھانسی دی مقررہ تریخ توں اک دن پہلے یعنی 18 دسمبر 1927ء نوں ہی انہاں نوں گوڈا جیل توں چھڑا لینے دا منصوبہ بنا لیا سی۔ اس دی اطلاع سی آئی ڈی نے برطانوی حکومت نوں دے دتی سی۔ 13 جنوری 1928ء نوں میندرناتھ بنرجی نے چندر شیکھر آزاد دے اکسانے اُتے اپنے سگے چچا کو، جنہاں نوں كاكوری سانحہ وچ اہم کردار ادا کرنے دے انعام دے طور اُتے ڈی ایس پی دے عہدے اُتے فائز کيتا گیا سی، انہاں دی سروس ریوالور توں موت دے گھاٹ اتار دتا۔ دسمبر 1929ء وچ مچھا مارکیٹ گلی واقع نرنجنہاں توں نگپتا دے گھر چھاپا پيا، جس وچ 27 انقلابیاں نوں گرفتار کرکے کیس قائم ہويا تے 5 نوں كالے پانی دی سزا دتی گئی۔ 18 اپریل، 1930ء نوں ماسٹر سورج سین دی قیادت وچ چاٹگام وچ ہتھیاراں نوں پرتن دی کوشش ہوئی جس وچ سورج سین تے تارکیشور دستیگار نوں پھانسی تے 12 ہور نوں عمر قید دی سزا ہوئی۔ 8 اگست، 1930ء نوں کے۔ کے۔ شکلا نے جھانسی دے کمشنر اسمتھ اُتے گولی چلا دی، اسنوں موت دی سزا ملی۔ 27 اکتوبر، 1930ء نوں یگانتر پارٹی دے ارکان نے سریش چندر داس دی قیادت وچ کلکتہ وچ تلا تحصیل دی ٹریژری پرتن دی کوشش کيتی، تمام پکڑے گئے تے كالے پانی دی سزا ہوئی۔ اپریل 1931ء وچ میمنسه ڈکيتی پائی گئی جس وچ گوپال آچاریہ، ستیش چندر ہومی تے هیمیندر چکرورتی نوں عمر قید دی سزا ملی۔ انہاں واقعات دی بہت لمبی لسٹ اے جو سرفروشی دی تمنا گرنتھاولی دے حصہ اک وچ صفحات 155 توں لے کے 161 تک تفصیل توں دتی گئی اے۔
ان سب واقعات دا کانگریس پارٹی اُتے وی وسیع اثر پيا۔ سبھاش چندر بوس جداں نوجوان گاندھی جی دی پالیسیاں دی سخت مخالفت کرنے لگے سن ۔ جو گاندھی سن 1922ء توں 1927ء تک سیاسی منظر توں بالکل پوشیدہ ہوئے چکے سن ہن اوہی گاندھی جی رام پرساد بسمل تے انہاں دے ساتھیاں دی قربانی دے بعد فیر توں تیور بدلدے ہوئے کانگریس وچ اپنی من مرضی دا صدر چنوانے تے حسب منشا پالیسیاں نوں نافذ کروانے لگے سن ۔ انہاں توں تنگ آکے سبھاش چندر بوس نے مسلسل دو بار - 1938ء دے ميں تریپورہ تے 1939ء دے ہری پورہ انتخابات وچ کانگریس صدر دا عہدہ جِتیا سی۔ لیکن گاندھی نے کانگریس ورکنگ کمیٹی وچ لابیئنگ کرکے سبھاش نوں تنگ کرنا شروع کر دتا جس توں دکھی ہوئے کے انہاں نے آل انڈیا کانگریس چھڈ دتی تے فارورڈ بلاک دے ناں توں اپنی وکھ پارٹی بنا لئی۔ اس دے بعد جدوں انہاں نوں لگیا کہ گاندھی حکومت توں مل کے انہاں دے کم وچ رکاوٹ اٹکاندے ہی رہن گے تاں انہاں نے اک دن ہندوستان چھڈ دتا تے جاپان پہنچ کے آئی این اے یعنی آزاد ہند فوج دی کمان سنبھال لی۔
دوسری جنگ عظیم وچ انگلینڈ نوں بری طرح الجھدا دیکھ کرجداں ہی نیندا جی نے آزاد ہند فوج نوں " دلی چلو " دا نعرہ دتا، گاندھی نے موقع دی نزاکت نوں بھانپتے ہوئے 8 اگست، 1942ء دی رات وچ ہی بمبئی توں انگریزاں نوں " بھارت چھڈو " تے بھارت نوں " کرو یا مرو " دا حکم جاری کيتا تے سرکاری سیکیورٹی وچ یرودا ( پونے ) واقع آغا خان محل وچ چلے گئے۔ 9 اگست، 1942ء دے دن اس تحریک نوں لال بہادر شاستری جداں اک چھوٹے توں شخص نے ہنگامی شکل دے دتا۔ 19 اگست، 1942ء نوں شاستری جی گرفتار ہوئے گئے۔ 9 اگست، 1942ء نوں برطانوی حکومت دا تختہ الٹنے دے مقصد توں بسمل دی قیادت وچ ہندوستان پرجاتنتر یونین دے دس محنتی کارکناں نے كاكوری سانحہ کيتا سی جس دی یادگار تازہ رکھنے دے لئی پورے ملک وچ ہر سال 9 اگست نوں " كاكوری سانحہ دا یادگار دن" منانے دی روایت بھگت سنگھ نے شروع کر دتی سی تے اس دن بہت وڈی تعداد وچ نوجوان جمع ہُندے سن ۔ گاندھی نے ايسے 9 اگست، 1942ءکے دن دا انتخاب کيتا سی۔
9 اگست، 1942ء نوں دن نکلنے توں پہلے ہی کانگریس ورکنگ کمیٹی دے تمام رکن گرفتار ہوئے چکے سن تے کانگریس نوں غیر قانونی تنظیم قرار دتا گیا۔ گاندھی دے نال سروجنی نائیڈو نوں یرودا ( پونے ) دے آغا خان محل وچ ساری مراعات دے نال، ڈاکٹر راجندر پرساد نوں پٹنہ جیل وچ تے ہور تمام ارکان نوں احمدنگر دے قلعہ وچ نظربند رکھنے دا ڈراما برطانوی سلطنت نے کيتا سی تاکہ عوامی تحریک نوں دبانے وچ زور استعمال کرنے توں انہاں وچوں کسی نوں کوئی نقصان نہ ہوئے۔ سرکاری اعداد و شمار دے مطابق اس عوامی تحریک وچ 940 افراد ہلاک تے 1630 زخمی ہوئے، 18000 نظربند ہوئے تے 60229 گرفتار ہوئے۔ تحریک نوں کچلنے دے ایہ اعداد و شمار دہلی دی مرکزی اسمبلی وچ آنریبل ہوم ممبر نے پیش کیتے سن ۔
سن 1943ء توں 1945ء تک سبھاش چندر بوس نے آزاد ہند فوج دی قیادت کيتی۔ انہاں دے فوجی " سرفروشی دی تمنا ہن ساڈے دل وچ اے ؛ دیکھنا اے زور کتنا بازوئے قاتل وچ اے ؟ " جداں معنی خیز گیت تے " قدم قدم بڈھائے جا، خوشی دے گیت گائے جا ؛ ایہ زندگی اے قوم کی، تاں قوم پہ لٹائے جا ! " جداں قومی ترانے فوجی بینڈ دی دھن دے نال گاندے ہوئے سنگاپور دے راستے كوہیما ( ناگالینڈ ) تک آ پہنچے۔ تبھی جاپان اُتے امریکی ایٹمی حملے دی وجہ توں بوس نوں اپنی حکمت عملی تبدیل کرنی پئی۔ اوہ طیارے توں روس جانے دی تیاری وچ جداں ہی فارموسا دے تایهوكو ائیر ویہہ توں اڑے کہ 18 اگست 1945ء نوں انہاں دے 97-2 ماڈل ہیوی بمبار جہاز وچ اگ لگ گئی۔ انہاں نوں زخمی حالت وچ تایهوكو آرمی اسپتال لے جایا گیا جتھے رات 9 بجے انہاں دی موت ہوئے گئی۔[۳۴]
بوس دی موت تے آزاد ہند فوج دے افسران اُتے مقدمے دی خبر نے پورے ہندوستان وچ طوفان مچا دتا۔ اس دے نتیجے وچ دوسری عالمی جنگ دے بعد بمبئی بندرگاہ اُتے اترے بحری دستے نے بغاوت کر دتی۔ 18 فروری 1946ء نوں بمبئی توں شروع ہوئی ایہ فوجی بغاوت ملک دے تمام بندرگاہاں تے وڈے شہراں وچ پھیل گئی۔ 21 فروری 1946ء نوں برطانوی آرمی نے بمبئی پہنچ کے ہندوستانی بحری دستے اُتے گولیاں چلاواں۔ نتیجے وچ صرف 22 فروری 1946ء نوں ہی 228 افراد ہلاک تے 1046 زخمی ہوئے۔
بسمل دا انقلابی فلسفہ
[سودھو]ہندوستان نوں برطانوی سلطنت توں آزاد کرانے وچ ایويں تاں ہزا رہیا بہادراں نے اپنی انمول قربانی دتی لیکن رام پرساد بسمل اک ایداں دے حیرت انگیز انقلابی سن جنہاں نے انتہائی غریب خاندان وچ پیدائش لے کے عام تعلیم دے باوجود غیر معمولی حوصلہ تے غیر متزلزل عزم دے زور اُتے ہندوستان پرجاتنتر یونین دے ناں توں ملک گیر تنظیم قائم کيتی جس وچ اک توں ودھ کے اک شاندار تے عظیم الفطرت نوجوان شامل سن بسمل دی پہلی کتاب سن 1916ء وچ شائع ہوئی سی جس دا ناں سی "امریکا دی آزادی دی تریخ" سی۔ بسمل دے پیدائش دے سو سال دے موقع اُتے 1996ء-1997ء وچ ایہ کتاب آزاد بھارت وچ فیر توں شائع ہوئی جس دی رسم رونمائی بھارت دے سابق وزیر اعظم اٹل بہاری واجپائی نے کيتی۔ اس پروگرام وچ آر ایس ایس دے اس وقت دے سرسنگھچالك پروفیسر راجندر سنگھ (رجو بھیا ) وی موجود سن ۔ اس مکمل گرنتھاولی (مجموعہ کلام) وچ بسمل دی تقریبًا دو سو توں ودھ نظماں دے علاوہ پنج کتاباں وی شامل کيتیاں گئیاں سن۔ لیکن اج تک کسی وی حکومت نے بسمل دے انقلابی فلسفہ نوں سمجھنے تے اس اُتے تحقیق کروانے دی کوشش ہی نئيں کيتی۔ جدوں کہ گاندھی دی طرف توں 1909ء وچ ولایت توں ہندوستان لوٹتے وقت پانی دے جہاز اُتے لکھی گئی کتاب ہند سوراج کئی مذاکرے ہوئے۔
بھارت تے عالمی ادب وچ بسمل
[سودھو]سال 1985ء وچ وگیان بھون، نويں دہلی وچ منعقد "بھارت تے وشو ساہتیہ اُتے انتراشٹریہ سنگوشٹھی" (بھارت تے عالمی ادب اُتے بین الاقوامی مذاکرہ) وچ اک بھارتی نمائندے[۳۵] نے اپنے مضمون دے نال پنڈت رام پرساد بسمل دے کچھ مقبول عام کلام دی دو لسانی شعری صورتگری (ہندی/ اردو تے انگریزی وچ ) پیش کيتی سی۔ اس دا کچھ اقتباس اگے دے قطعاں وچ دتا گیا اے ۔
سرفروشی کی تمنا
[سودھو](بسمل دی مشہور تخلیق)
سرفروشی کی تمنا اب ہمارے دل میں ہے | دیکھنا ہے زور کتنا بازوئے قاتل میں ہے | |
وقت آنے دے بتا دیں گے تجھے اے آسماں | ہم ابھی سے کیا بتائیں کیا ہمارے دل میں ہے؟ | |
رہروئے راہ محبت! رہ نہ جانا راہ میں | لذّت صحرانووردی دوری منزل میں ہے | |
کھینچ کر لائی ہے سب کو قتل ہونے کی امید | عاشقوں کا آج جمگھٹ کوچہ قاتل میں ہے | |
اب نہ اگلے ولولے ہیں اور نہ ارمانوں کی بھیڑ | ایک مٹ جانے کی حسرت اب دل 'بسمل' میں ہے |
اس غزل دی شہرت رام پرساد بسمل دی وجہ توں ہی اے، اُتے محققاں نے اس حقیقت نوں آشکارا کرنے دی کوشش کيتی اے کہ اس دے مطلع دے خالق رام پرساد بسمل نئيں بلکہ اس دے خالق شاعر بسمل عظیم آبادی سن تے انہاں دے مجموعہ کلام حکایت ہستی وچ بقیہ کچھ مختلف ابیات دے نال موجود اے۔ مگر رام پرساد بسمل نے وی ايسے مطلع نوں لے کے ايسے زمین اُتے غزل کہی سی۔ تے آخری ایام وچ آخری دم تک انہاں دا ورد زباں رہی۔
اس طرح بسمل دی درج بالا پسندیدہ غزل انقلابی گاکر قیدی جیل توں پولیس دی لاری وچ عدالت وچ جاندے ہوئے، عدالت وچ مجسٹریٹ نوں چڑھاندے ہوئے تے عدالت توں پرت کر واپس جیل آندے ہوئے کورس دے روپ وچ گایا کردے سن ۔ بسمل دے انتقال دے بعد تاں ایہ انتخاب سبھی انقلابیاں وچ بولی زد عام ہوئے گیا سی۔۔[۳۶] جِنّی تحریر ایتھے دتی جا رہی اے اوہ لوک اِنّی ہی گاندے سن ۔ لیکن بعد وچ ایہ نظم سب توں پہلے 1965ء وچ منوج کمار دی فلم ’’ شہید آن دا لائف ‘‘ بھگت سنگھ وچ شامل کيتی گئی سی۔ دوبارہ اس صدی دے شروع دے دور وچ اسنوں کچھ مبدل سطور دے نال 2002ء وچ ہندی فلم ’’ لیجنڈ بھگت سنگھ ‘‘ وچ شامل کيتا گیا سی، اس دے بعد 2006ء وچ اس دی سطور ’’ رنگ دے بسندی ‘‘ وچ استعمال کیتی گئياں،اور ایہی نظم اک بار فیر 2009ء وچ اورنگ کاشیپ دی فلم ’’ گلال‘‘ وچ وی شامل کيتی گئی سی۔
جذبہ شہید
[سودھو](بسمل دی مشہور اردو مخمس)
ہم بھی آرام اٹھا سکتے تھے گھر پر رہ کر | ||
ہم کو بھی پالا تھا ماں باپ نے دکھ سہہ سہہ کر | ||
وقت رخصت انہیں اتنا بھی نہ آئے کہہ کر | ||
گود میں اشک جو ٹپکیں کبھی رخ سے بہہ کر | ||
طفل ان کو ہی سمجھ لینا جی بہلانے کو |
اپنی قسمت میں اجل ہی سے ستم رکھا تھا | ||
رنج رکھا تھا محن رکھی تھی غم رکھا تھا | ||
کس کو پروا تھی اور کس میں یہ دم رکھا تھا | ||
ہم نے جب وادی غربت میں قدم رکھا تھا | ||
دور تک یاد وطن آئی تھی سمجھانے کو |
اپنا کچھ غم نہیں لیکن یہ خیال آتا ہے | ||
مادر ہند پہ کب تک یہ زوال آتا ہے | ||
قومی آزادی کا کب ہند پہ سال آتا ہے | ||
قوم اپنی پہ تو رہ رہ کے ملال آتا ہے | ||
منتظر رہتے ہیں ہم خاک میں مل جانے کو ! |
نوجوانوں! جو طبیعت میں تمہاری کھٹکے | ||
یاد کر لینا کبھی ہم کو بھی بھولے بھٹکے | ||
آپ کے عضو بدن ہوویں جدا کٹ کٹ کے | ||
اور صد چاک ہو ماتا کا کلیجا پھٹ کے | ||
پر نہ ماتھے پہ شکن آئے قسم کھانے کو ! |
ایک پروانے کا بہتا ہے لہو نس نس میں | ||
اب تو کھا بیٹھے ہیں چتوڑ کے گڑھ کی قسمیں | ||
سرفروشی کی ادا ہوتی ہیں یوں ہی رسمیں | ||
بھائی خنجر سے گلے ملتے ہیں سب آپس میں | ||
بہنیں تیار چتاؤں سے لپٹ جانے کو ! |
سر فدا کرتے ہیں قربان جگر کرتے ہیں | ||
پاس جو کچھ ہے وہ ماتا کی نظر کرتے ہیں | ||
خانہ ویران کہاں دیکھیے گھر کرتے ہیں! | ||
خوش رہو اہل وطن! ہم تو سفر کرتے ہیں | ||
جا کے آباد کریں گے کسی ویرانے کو ! |
نوجوانو ! یہی موقع ہے اٹھو کھل کھیلو | ||
خدمت قوم میں جو آئے بلا سب جھیلو | ||
دیش کے واسطے سب اپنی زبانیں دے دو | ||
پھر ملیں گی نہ یہ ماتا کی دعائیں لے لو | ||
دیکھیں کون آتا ہے یہ فرض بجا لانے کو ؟ |
نوٹ: بسمل دا ایہ اپروکت اردو مخمس وی انہاں دناں مقبول عام ہويا کردا سی ایہ انہاں دی غیر معمولی تخلیق اے ایہ اِنّی زیادہ جذباتی اے کہ لاہور کانسپریسی کیس دے وقت جدوں پریمدت ناں دے اک قیدی نے عدالت وچ گاکر سنائی سی تاں سامعین رو پئے سن ۔[۳۷] جج اپنا فیصلہ فورًا بدلنے نوں مجبور ہوئے گیا تے اس نے پریمدت دی سزا ايسے وقت کم کر دتی تھی۔
زندگی دا راز
[سودھو]( بسمل دی اک ہور اردو غزل )
چرچا اپنے قتل کا اب دشمنوں کے دل میں ہے | دیکھنا ہے یہ تماشا کون سی منزل میں ہے ؟ | |
قوم پر قربان ہونا سیکھ لو اے ہندیو ! | زندگی کا راز مضمر خنجر قاتل میں ہے ! | |
ساحل مقصود پر لے چل خدارا ناخدا ! | آج ہندوستان کی کشتی بڑی مشکل میں ہے ! | |
دور ہو اب ہند سے تاریکی بغض و حسد | اب یہی حسرت یہی ارماں ہمارے دل میں ہے ! | |
بام رفعت پر چڑھا دو دیش پر ہوکر فنا | بسمل' اب اتنا ہوش باقی ہمارے دل میں ہے ! |
نوٹ :بسمل دی مندرجہ بالا غزل وچ زندگی دا اصلی فلسفہ موجود اے شاید ایہی وجہ اے کہ انہاں نے اس دا عنوان زندگی دا راز [۳۸] دتا سی۔ اصل وچ اپنے لئی جینے والے مرنے دے بعد معدوم ہوئے جاندے نيں اُتے دوسرےآں دے لئی جینے والے ہمیشہ دے لئی حیات ابدی پاندے نيں۔
بسمل دی تڑپ
[سودھو](بسمل دی آخری تخلیق[۳۹])
مٹ گیا جب مٹنے والا پھر سلام آیا تو کیا ! | دل کی بربادی کے بعد ان کا پیام آیا تو کیا ! | |
مٹ گئیں جب سب امیدیں مٹ گئے جب سب خیال | اس گھڑی گر نام اور لیکر پیام آیا تو کیا ! | |
اے دل نادان مٹ جا تو بھی کوئے یار میں | پھر میری ناکامیوں کے بعد کام آیا تو کیا ! | |
کاش! اپنی زندگی میں ہم وہ منظر دیکھتے | یوں سرے تربت کوئی محشرخرام آیا تو کیا ! | |
آخری شب دید کے قابل تھی 'بسمل' کی تڑپ | صبح دم کوئی اگر بالائے بام آیا تو کیا ! |
نوٹ: گورکھپور جیل توں چوری چھپے باہر بھجوائی گئی اس غزل وچ علامتاں دے ذریعے اپنے ساتھیاں نوں ایہ پیام بھیجیا سی کہ جے کچھ کر سکدے ہوئے تاں جلد کر لو ورنہ پچھتاوے دے علاوہ کچھ وی ہتھ نہ آئے گا۔ بسمل دی آپ بيتی دے مطابق اس گل دا انہاں نوں ملال ہی رہ گیا کہ انہاں دی پارٹی دا کوئی اک وی نوجوان انہاں دے پاس انہاں دا ریوالور تک نہ پہنچیا سکیا۔ انہاں دے اپنے وطن شاہجهاں پور دے لوک وی اس وچ بھج دوڑ دے علاوہ کچھ نہ کر پائے۔ بعد وچ تریخ داناں نے نہ جانے کیہ کيتا حسب مرضی لکھ دتا۔
بسمل اُتے لکھی گئی کتاباں تے تحقیقی مواد
[سودھو]- سرفروشی کی تمنا (حصہ اول): کرانتی کاری بسمل کے سمپورن وِیَکْتِتْو اور کری تِتْو کا 25 اَدھیایوں میں سندربھ سہِت مُولیانکن۔[۴۰]
- سرفروشی کی تمنا (حصہ 1): امر شہید رام پرساد بسمل کی دو سو سے ادھیک ضبط شدہ آشیں شعری تخلیقات حوالہ جات، قطعات کا مجموعہ۔
- سرفروشی کی تمنا (حصہ 2): امر شہید رام پرساد بسمل کی اصلی خود نوشت آتم کتھا- نج جیون کی ایک چھٹا، 1916 میں ضبط۔
- امریکا کی سوتنترتا کا اتہاس، بسمل کا بنگالی سے ہندی میں مترجم یوگیک سادھن (اصلی تخلیق کار: اروند گھوش)، اس کے علاوہ بنیادی طور پر انگریزی سے ہندی میں لکھی گئی سوانح کیتیھرائن سوتنترتا کی دیوی۔
- سرفروشی کی تمنا (آخری قسط): کرانتی کاری جیون (بسمل کے خود کے مضامین اور ان کی شخصیت پر دیگر انقلابیوں کے مضامین)۔[۴۱]
- بولشیویکوں کے کرتوت[۴۲]:بھارت کی آزادی کے بعد بسمل کا پہلا مطبوعہ ناول جو 2006 میں شائع ہوا۔
- دماغ کی لہر[۴۳]: آزاد ہند میں طبع ہونے والا بسمل کا پہلا نظمی مجموعہ جو سن 2006ء میں شائع ہوا۔
- کرانتی گیتانجلی[۴۴]: آزاد ہند میں چھپنے والا نظمی مجموعہ جو سن 2006ء میں شائع ہوا۔
انہاں دے علاوہ جنہاں کتاباں وچ رام پرساد بسمل دا خصوصی تذکرہ ملدا اے، اوہ اس طرح ہیں:[۴۵]
- مین پوری شڈينتر
- دیسی رنگ
- چینی شڈینتر (چین کی سازش)
- تپونشٹھ اروند کی داستان اسیری
- اشفاق کی یاد میں
- سوناكھان کے امر شہید' وير نارائن سنگھ
- جنرل جارج واشنگٹن
- امریکا کیسے خود مختار ہوا؟
بسمل دی آپ بيتی نوں ہندی وچ كاكوری شڈینتر نامی اک کتاب دے اندر نج زندگی دی اک چھٹا دے ناں توں بھجن لال بكسیلر نے آرٹ پریس سندھ ( پاکستان ) توں تے كاكوری دے شہید عنوان توں گنیش شنکر ودیارتھی نے پرتاپ پریس، کانپور توں طبع کيتا سی۔ سپرٹینڈینٹ گورنمنٹ پریس الہ آباد توں کسی بھیشم دے فرضی ناں توں ترجمہ شدہ ہوئے کے ایہی کتاب 1929ء وچ انگریزی وچ وی شائع ہوئی سی۔ برطانوی راج دے دوران متحدہ علاقہ آگرہ تے اودھ دے خفیہ محکمہ نے ایہ کتاب ہر ضلع دے پولیس افسران نوں بھجوائی سی۔[۳۲]
ہندی – انگریزی دے علاوہ كاكوری شڈینتر عنوان توں بنگالی وچ ،[۴۶] امر انقلابی : رام پرساد بسمل دے ناں توں سنسکرت وچ ،[۴۷] اتمكتھا رام پرساد بسمل دے عنوان توں پنجابی وچ ،[۴۸] رام پرساد بسمل دے ناں توں گجراتی وچ ،[۴۹] بسمل سوانح عنوان توں تیلگو وچ [۵۰] تے رام پرسادو بسمورا جدین دے ناں توں جاپانی زبان [۵۱] سمیت اٹھ زباناں وچ اس دا ترجمہ شائع ہوئے چکيا اے۔[۵۲]
بھگت سنگھ دے افکار
[سودھو]جنوری 1928 دے "كیرتی" وچ بھگت سنگھ نے كاكوری دے شہیداں دے بارے وچ مضمون لکھیا سی۔ "كاكوری دے شہیداں دی پھانسی دے حالات" عنوان توں مضمون وچ بھگت سنگھ بسمل دے بارے وچ لکھدے نيں :
" مسٹر رام پرساد بسمل وڈے ذہین نوجوان سن ۔ غضب دے شاعر سن ۔ دیکھنے وچ وی بہت خوبصورت سن ۔ قابل بہت سن ۔ جاننے والے کہندے نيں کہ جے کسی تے جگہ یا کسی تے ملک یا کسی تے وقت پیدا ہوئے ہُندے تاں چیف بندے۔ پوری سازش دا لیڈر منیا گیا اے۔ چاہے بہت زیادہ پڑھے ہوئے نئيں سن لیکن فیر وی پنڈت جگت نارائن جداں سرکاری وکیل دی سدھ بدھ ہلا دیندے سن ۔ چیف کورٹ وچ اپنی اپیل خود ہی لکھی سی، جس توں کہ ججاں نوں کہنا پيا کہ اسنوں لکھنے وچ ضرور ہی کسی ذہین تے قابل شخص دا ہتھ اے۔" [۵۳]
رجو بھیا دے افکار
[سودھو]آر ایس ایس دے چوتھے سرسگھچالك رجو بھیا نے اک کتاب [۵۴] وچ بسمل دے بارے وچ لکھیا اے :
میرے والد صاحب سن 1921–22 دے نیڑےی دور وچ شاہجہان پور وچ انجینئر سن ۔ انہاں دے نیڑے ہی انجینئرز دی اس کالونی وچ كاكوری سانحہ دے اک اہم فرد مسٹر پریم كرشن کھنہ دے والد جناب رائے بہادر رام كرشن کھنہ وی رہندے سن ۔ شری رام پرساد بسمل پریم كرشن کھنہ دے نال اکثر اس کالونی دے لوکاں نال ملن آندے سن ۔ میرے والد صاحب مینوں دسیا کردے سن کہ بسمل جی دے تئاں تمام دے دل وچ بے پناہ عقیدت سی۔ انہاں دی زندگی وڈی خالص تے سادہ، روزانہ باقاعدگی توں یوگا تے ورزش دی وجہ توں جسیم سن ۔ انہاں دی مردانہ وجاہت انہاں اُتے زندگی بھر قائم رہی۔ مینوں وی اک سماجی کارکن مان کر اوہ اکثر بسمل جی دے بارے وچ بہت ساریاں گلاں دسیا کردے سن ۔
اردو ادب تے بسمل دی سدابہار یاد
[سودھو]اردو ادبی حلفےآں وچ بسمل نوں جو مقام حاصل اے، ايسے دی مناسبت توں اکثر اہل علم نوں انہاں توں جوڑا جاندا رہیا اے۔ پروفیسر قمر رئیس تے شبنم رومانی دے سانحات رحلت نوں سپردقلم کردے ہوئے اہل قلم نے بسمل نوں اس دی شاعری تے شاہجہان پور دی ولادت دے لئی یاد کيتا گیا جتھے توں انہاں اہل علم دا وی تعلق رہیا اے۔[۵۵]
باہرلے جوڑ
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb13526986b — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb13526986b — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
- ↑ आशारानी व्होरा स्वाधीनता सेनानी लेखक-पत्रकार पृष्ठ-१८१
- ↑ आशारानी व्होरा स्वाधीनता सेनानी लेखक-पत्रकार पृष्ठ-१८३
- ↑ आशारानी व्होरा स्वाधीनता सेनानी लेखक-पत्रकार (प्रस्तावना)
- ↑ "{{{title}}}". دا کاکوری ریل ڈکیتی.
- ↑ Verma, 'Krant' Madan Lal (1998) (Hindi में) Krantikari Bismil Aur Unki Shayri (1 ed.) Delhi: Prakhar Prakashan प॰ 18 OCLC 466558602۔
- ↑ آشارانی وھورا، سوادھینتا سینانی لیکھک-صحافی پٹھ-
- ↑ آشارانی وھورا، سوادھینتا سینانی لیکھک-صحافی پٹھ-
- ↑ آشارانی وھورا، سوادھینتا سینانی لیکھک-صحافی (پرستاونا)
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ بھگتسنہ اور انکے ساتھیوں کے دستاویز، جگموہن سنہ اور چمنلال، گوگل بک پٹھ
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ सरफरोशी की तमन्ना भाग-१ पृष्ठ १७
- ↑ "वतन की ख्वाहिशों पे जिंदगानी कुर्बान". दैनिक जागरण (जागरण सिटी-ग्रेटर नोएडा नई दिल्ली: p. 24. 12 अगस्त 2012.
- ↑ जितेन्द्र नाथ सान्याल. अमर शहीद सरदार भगतसिंह.
- ↑ चीफ कोर्ट ऑफ अवध जजमेंट १९२७ नवलकिशोर प्रेस लखनऊ पृष्ठ ६२ (Kept with political file 53/27 of Home department in the National Archives of India)
- ↑ सरफरोशी की तमन्ना ( भाग-एक) पृष्ठ १७० से १७४ तक
- ↑ स्वाधीनता संग्राम के क्रान्तिकारी साहित्य का इतिहास (लेखक:मदनलाल वर्मा 'क्रान्त') पुस्तक के भाग-तीन में पृष्ठ ६४४ से ६४८ तक
- ↑ मन्मथनाथ गुप्त भारतीय क्रान्तिकारी आन्दोलन का इतिहास पृष्ठ-२१० (१००० गज तक)
- ↑ चीफ कोर्ट आफ अवध जजमेण्ट फाइल १९२७, नवल किशोर प्रेस, लखनऊ पृष्ठ सं० १
- ↑ ۲۳.۰ ۲۳.۱ मन्मथनाथ गुप्त भारतीय क्रान्तिकारी आन्दोलन का इतिहास पृष्ठ-२१२
- ↑ [जगदीश 'जगेश' कलम आज उनकी जय बोल पृष्ठ १५७-१५८
- ↑ एक बैरक में इतिहास (History in a barrack) – 12 जुलाई 2009 इंडियन एक्सप्रेस का एक समाचार
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ डा० भगवान दास माहौर काकोरी शहीद स्मृति पृष्ठ-७८
- ↑ विद्यार्णव शर्मा युग के देवता-बिस्मिल और अशफाक पृष्ठ-११८/११९
- ↑ http://www.sagepub.in/SAGEClassics/images/SAGE%20Classics_Thapar.pdf
- ↑ ۳۲.۰ ۳۲.۱ Bhishma, (pseud) (1929). Kakori-ke-shahid : martyrs of the Kakori conspiracy case. Government Press, United Provinces, Allahabad. pp. 125. अभिगमन तिथि: 7 March 2014.
- ↑ Verma, 'Krant' Madan Lal (1998) (Hindi में) Krantikari Bismil Aur Unki Shayri (1 ed.) Delhi: Prakhar Prakashan प॰ १३-१४ OCLC 466558602۔ अभिगमन तिथि: ५ मार्च २०१४ "मातृभूमि का यह अनन्य भक्त अपनी भेंट चढ़ाकर मरते-मरते भी यही कहकर गया था - मरते बिस्मिल रोशन लहड़ी अशफ़ाक अत्याचार से, होंगे पैदा सैकड़ों उनके रुधिर की धार से!"
- ↑ स्वाधीनता संग्राम के क्रान्तिकारी साहित्य का इतिहास भाग-३ प.८४६
- ↑ Dr.A.K.Maurya, International Symposium On India & World Literature 1985, Department Of Modern Europeon Languages, University Of Delhi, India, Page 81
- ↑ आशारानी व्होरा स्वाधीनता सेनानी लेखक-पत्रकार पृष्ठ-१८
- ↑ खलीक अंजुम मुज्तबा हुसैन जब्तशुदा नज्में पृष्ठ-१८ नूरनबी अब्बासी जब्तशुदा नज्में पृष्ठ-२९
- ↑ खलीक अंजुम मुज्तबा हुसैन जब्तशुदा नज्में पृष्ठ-१४ नूरनबी अब्बासी जब्तशुदा नज्में पृष्ठ-२५
- ↑ मन्मथनाथ गुप्त भारतीय क्रान्तिकारी आन्दोलन का इतिहास पृष्ठ २१५
- ↑ आशारानी व्होरा स्वाधीनता सेनानी लेखक-पत्रकार पृष्ठ-१८१
- ↑ मदन लाल वर्मा 'क्रान्त' प्रवीण प्रकाशन दिल्ली
- ↑ आशारानी व्होरा स्वाधीनता सेनानी लेखक-पत्रकार पृष्ठ-१८३
- ↑ आशारानी व्होरास्वाधीनता सेनानी लेखक-पत्रकार पृष्ठ-१८३
- ↑ प्रवीण प्रकाशन दरियागंज दिल्ली
- ↑ स्वाधीनता संग्राम के क्रान्तिकारी साहित्य का इतिहास (भाग-दो) पृष्ठ-५२३ से ५३२
- ↑ Perti, Rajesh (1984) (English में). Patriotic Writings Banned by the Raj. National Archives of India, New Delhi. प॰ 8.
- ↑ Śarmā, Keśavarāma (2001) (Sanskrit में). Amarakrāntikārī Paṃ. Rāmaprasāda "Bismilaḥ". Śakti Prakāśana, Dillī. pp. 56. अभिगमन तिथि: 7 March 2014.
- ↑ Rāhī, Prītama Siṅgha (2009) (Panjabi में). Ātamakathā : Rāmaprasāda Bisamila. Bishana Canda,Dillī. pp. 104. अभिगमन तिथि: 7 March 2014.
- ↑ Śeṭh, Dhāraṇā (2006) (Gujrati में). Rāmaprasāda Bismila. Āra. Āra. Śeṭhanī Kampanī, Mumbaī. pp. 125. अभिगमन तिथि: 7 March 2014.
- ↑ Śarma, Mallikārjuna (1989) (Telugu में). Bismil ātmakatha. Mārksisṭu Adhyayana Vēdika, Haidarābādu, (Iṇḍiyā). pp. 156. अभिगमन तिथि: 7 March 2014.
- ↑ Koga, Katsuro (Japanese में). ラームプラサード・ビスミル自伝 / Ramupurasado bisumiru jiden. Koga Katsuro, 古賀勝郎. pp. 94. अभिगमन तिथि: 7 March 2014.
- ↑ विश्व पुस्तक सूचीपत्र (वर्ल्डकैट) में राम प्रसाद 'बिस्मिल' की पुस्तकों की सूची, accessdate=7 March 2014
- ↑ भगतसिंह और उनके साथियों के दस्तावेज़, जगमोहन सिंह और चमनलाल, गूगल बुक पृष्ठ ८६
- ↑ मदनलाल वर्मा 'क्रान्त' सरफ़रोशी की तमन्ना (भाग-१) पृष्ठ ७ १९९७ प्रवीण प्रकाशन दिल्ली
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: رام پرشاد بسمل |
سانچہ:Wikisource category سانچہ:Indian independence movement
حوالے
[سودھو]Further reading
[سودھو]٭Rāhī, Prītama Siṅgha (2009). Ātamakathā: Rāmaprasāda Bisamila (in Panjabi). Bishana Canda،Dillī, 104. Retrieved on 10 مارچ 2014.
- Pages with non-numeric formatnum arguments
- 1897 دے جم
- 11 جون دے جم
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- 1927 دیاں موتاں
- 19 دسمبر دیاں موتاں
- Articles with hAudio microformats
- آزادی ہند دی انقلابی تحریک
- برطانوی ہند توں سزائے موت بذریعہ پھانسی پانے والے
- ویہويں صدی دے بھارتی شاعر
- ویہويں صدی دے شاعر
- بھارتی اردو شاعر
- بھارتی انقلابی
- بھارتی قیدی جنہاں نوں پھانسی دتی گئی
- بھارتی مرد شاعر
- بھارتی مصنفاں
- بھارتی مصنف
- سزائے موت یافتہ بھارتی شخصیتاں
- شاہجہان پور دیاں شخصیتاں
- گورکھپور دیاں شخصیتاں
- منی پور دے شاعر
- ہندوستان سوشلسٹ ریپبلکن ایسوسی ایشن
- ہندی شاعر
- ہندی بولی دے مصنفاں
- برطانوی ہند
- تحریک آزادی ہند
- بھارت دے آزادی کارکن