رسالۃ الحقوق

فائل:رساله حقوق امام سجاد.jpg
حدیث دے کوائف
موضوع:	دوسرےآں دے مقابلے وچ انسان د‏‏ی ذمہ داریاں دا بیان
صادر از:	امام سجادؑ
شیعہ مآخذ:	تحف العقول، الخصال، من لایحضرہ الفقیہ
مشہور احادیث
حدیث سلسلۃ الذہب.حدیث ثقلین.حدیث کساء.مقبولہ عمر بن حنظلہ.حدیث قرب نوافل.حدیث معراج. حدیث ولایت.حدیث وصایت.حدیث جنود عقل و جہل

رسالۃ الحُقوق امام سجادؑ د‏‏ی اک طولانی حدیث ا‏‏ے۔ جس وچ انسان دے ذمہ 50 حقوق نو‏‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں حقوق وچ خدا دا حق، انسان دے بدن دے اعضاء دا حق، رشتہ داراں دے حقوق ہور نماز، روزہ تے صدقہ دے حقوق شامل نيں۔ سب تو‏ں قدیم مآخذ جنہاں وچ رسالۃ الحقوق دا تذکرہ آیا اے انہاں وچ : ابن‌شُعبہ حَرّانی، (متوفی 381ھ) د‏‏ی کتاب تُحَف‌العقول، تے شیخ صدوق(متوفی 382ھ) د‏‏ی تن کتاباں خصال، من لا یَحضُرُہُ الفقیہ تے اَمالی دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔

علم حدیث دے ماہرین اس حدیث نو‏‏ں اس دے راویاں دے معتبر ہونے تے معبتر کتاباں وچ اس حدیث دا تذکرہ آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں معتبر حدیثاں وچ شمار کردے نيں۔اس حدیث دا کئی زباناں وچ ترجمہ تے شرحاں منظر عام اُتے آ چکيت‏یاں نيں۔

اجمالی تعارف

رسالۃالحقوق امام سجادؑ د‏‏ی اک حدیث اے جس وچ انسان دے ذمہ جو حقوق نيں انہاں دا تذکرہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں حقوق وچ خدا حق، پیشواواں دے حقوق، رشتہ درااں دے حقوق تے اعضائے بدن دے حقوق شامل نيں۔

کتاب خصال وچ شیخ صدوق دے مطابق امام سجادؑ نے اس حدیث نو‏‏ں خطوط د‏‏ی شکل وچ اپنے اک صحابی دے لئی تحریر فرمایا ا‏‏ے۔ شیخ صدوق دے مطابق اس حدیث د‏‏ی ابتداء وچ ایويں آیا اے: "یہ خط علی بن حسین د‏‏ی جانب تو‏ں اپنے اک صحابی دے ناں اے "۔

حدیث دا معتبر ہونا تے اس دے مآخذ

علم حدیث‌ دے ماہرین رسالۃالحقوق دے سند دے تسلسل تے معتبر کتاباں وچ تذکرہ ہونے د‏‏ی بنا اُتے اس حدیث نو‏‏ں معتبر حدیثاں وچ شمار کردے نيں۔ اس حدیث نو‏‏ں ابوحمزہ ثمالی نے امام سجادؑ تو‏ں نقل کيت‏یاں نيں تے علم رجال دے شیعہ علماء ابوحمزہ ثمالی نو‏‏ں "شیعاں دے برگزیدہ شخصیت"، "ثقہ" تے "معتمد" سمجھدے نيں۔

سب تو‏ں قدیم حدیثی مآخذ جنہاں وچ ایہ حدیث بطور کامل نقل ہوئیاں نيں ایہ نيں: ابن‌شُعبہ حَرّانی(متوفی 381ھ) د‏‏ی کتاب تُحَف‌العقول، شیخ صدوق(متوفی 382ھ) د‏‏ی تن کتاباں خصال، من لا یَحضُرُہُ الفقیہ تے اَمالی،۔

مُستَدرَک‌الوسایل وچ محدث نوری دے مطابق سید بن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ھ) وی اس حدیث نو‏‏ں اپنی کتاب فلاح‌السائل وچ نقل کردے ہوئے کہندے نيں کہ انہاں نے اسنو‏ں شیخ کلینی د‏‏ی کتاب رسائل‌الائمہ تو‏ں نقل کيتے نيں۔ البتہ ایہ مطلب کتاب فلاح‌السائل د‏‏ی شایع شدہ نسخے وچ موجود نئيں؛ لیکن مستدرک الوسائل د‏‏ی مصححین کہندے نيں کہ ایہ مطلب اس کتاب دے غیر مطبوع نسخے وچ موجود ا‏‏ے۔ دوسرا نکتہ ایہ کہ شیخ کلینی د‏‏ی کتاب رسائل‌الائمۂ اس وقت نابود ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔

مآخذ وچ اختلاف

حدیثی مآخذ وچ اس حدیث دا متن مختلف عبارتاں دے نال آیا ا‏‏ے۔ من جملہ ایہ کہ تُحَف‌العقول تے خصال وچ ایہ حدیث زیادہ مفصل‌ طور اُتے نقل ہوئی اے تے نال نال اک مقدمہ‌ اُتے وی مشتمل اے جس وچ اس حدیث دا خلاصہ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ مقدمہ کتاب من لا یَحضُرُہُ الفقیہ تے اَمالی وچ موجود نئيں ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح کتاب امالی وچ ایہ حدیث انسان دے اُتے اپنے حقوق تو‏ں شروع ہُندی اے ؛ دوسرے کتاباں د‏‏ی برخلاف جنہاں وچ ایہ حدیث حق‌اللہ تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔

حقوق د‏‏ی تعداد

رسالۃالحقوق وچ بیان ہونے والے حقوق د‏‏ی تعداد کتاب تحف‌العقول وچ 50 نيں۔ اس کتاب وچ اس حدیث دے آخری حصے وچ ایويں آیا اے: "یہ پنجاہ حق نيں..."۔ جدو‏ں کہ شیخ صدوق دے نسخے وچ ایہ عبارت موجود نئيں اے ؛ اگرچہ شیخ صدوق خود وی انہاں حقوق د‏‏ی تعداد پنجاہ قرار دیندے نيں؛ کیونجے آپ نے کتاب خصال وچ اس حدیث نو‏‏ں ایويں عنوان دتا اے: "وہ پنجاہ حقوق جسنو‏ں علی بن الحسین نے اپنے اصحاب دے لئی تحریر فرمایا"۔

‏بعض معاصر مصنفاں جنہاں نے رسالۃ الحقوق دے متن نو‏‏ں نقل کيتے نيں، انہاں حقوق د‏‏ی تعداد اکیاون بیان کيتے نيں۔ اس گل کيتی علت ایويں ذکر کردے نيں کہ کتاب تُحَف‌العقول وچ حج دا حق ذکر نئيں ہويا اے ؛ حالانکہ ایہ چیز شیخ صدوق د‏‏ی روایت وچ آیا ا‏‏ے۔ علم حدیث دے اک ماہر نے اس بارے وچ جو تجزیہ پیش کيتا اے اس دے مطابق حج دا حق‌ اس حدیث دا حصہ سی جو تُحَف‌العقول وچ قلم تو‏ں رہ گیا اے ؛ انہاں تمام گلاں دے باوجود حقوق د‏‏ی تعداد پنجاہ ہی نيں تے مذکورہ مصنفاں نے تحقوق د‏‏ی تعداد گندے وقت اک حق نو‏‏ں زیادہ لکھ دتے نيں۔

مضامین

رسالۃالحقوق وچ موجود پنجاہ حقوق نو‏‏ں ست قسماں وچ تقسیم کيتا گیا اے:

1. خدا دا حق
2. اعضائے بدن دے حقوق: زبان، کان، اکھ، ہتھ، پیر، پیٹ، تے شرم گاہ وغیرہ۔
3. افعال دے حقوق: نماز، حج، روزہ، صدقہ تے قربانی۔
4. پیشواواں دے حقوق: حاکم، معلم، مالک (مالک دا حق غلام پر)۔
5. رعیت دے حقوق: عام لوکاں (حاکماں اُتے عام لوکاں دے حقوق)، شاگرد، ہمسر، غلام (مالک اُتے غلام دا حق)۔
6. رشتہ داراں دے حقوق: ماں، باپ، بہن، بھائی تے اولاد دے حقوق۔
7. متفرق حقوق‌: اس غلام اُتے آپ دے حقوق جسنو‏ں آپ نے آزادی دلا دتی اے، اوہ غلام جسنو‏ں آپ نے آزاد کيتا اے اس دا حق، نیکی‌کرنے والے دا حق، مؤذن دا حق، امام جماعت دا حق، ہمنشین دا حق، ہمسایہ دا حق، دوست دا حق، شریک دا حق، مال دا حق، مقروض دا حق، معاشر دا حق، مدعی دا حق، مدعاعلیہ دا حق، مشورت‌ کرنے والے دا حق، مشورت‌ لینے والے دا حق، نصیحت‌ کرنے والے دا حق، نصیحت‌ لینے والے دا حق، وڈھیاں دے حقوق، چھوٹاں دے حقوق، درخواست کرنے والے دا حق، جس تو‏ں درخواست کيتی گئی اے اس دا حق، بدی کرنے والے دا حق، آپ نو‏‏ں خوشحال کرنے والے دا حق، ہم‌ مذہب دا حق، اہل‌ذِمّہ دا حق۔

شروحات تے ترجمے

ترجمے

اس کتاب دا مختلف زباناں وچ ترجمہ ہويا اے:

	بولی	مترجم	توضیحات
۱	شعر فارسی	حسن راحتی سبزواری
۲	فارسی	سیدابراہیم میانجی
۳	مالایی	کامل زہیری تے حسن عسکری	پیشکش: معاونت امور بین‌الملل مجمع جہانی اہل‌بیت،رقعی، تعداد: 3000
۴	تایلندی	محمد شریف	پیشکش: معاونت امور بین‌الملل مجمع جہانی اہل‌بیت، چاپ اول، 1390شمسی ہجری، تعداد: 3000
۵	تاگالوک (مانیل)	زینب ہاویر	پیشکش: معاونت امور بین‌الملل مجمع جہانی اہل‌بیت، وزیری، چاپ اول، 1391شمسی ہجری، تعداد: 3000
۶	تاجیکی	ح. حکیم جان	پیشکش: معاونت امور بین‌الملل مجمع جہانی اہل‌بیت، چاپ اول، 1391شمسی ہجری، تعداد: 3000
٧	ارمنی	مترجمان	پیشکش: معاونت امور بین‌الملل مجمع جہانی اہل‌بیت، چاپ اول، 1393شمسی ہجری، تعداد: 3000
۸	اردو	نثار احمد زینپوری	پیشکش: معاونت امور بین‌الملل مجمع جہانی اہل‌بیت، چاپ اول، 1393شمسی ہجری، تعداد: 3000
۹	ہندی	مترجمان	پیشکش: معاونت امور بین‌الملل مجمع جہانی اہل‌بیت، چاپ اول، 1393شمسی ہجری، تعداد: 3000
۱۰	امہری (اتیوپی)		پیشکش: معاونت امور بین‌الملل مجمع جہانی اہل‌بیت، چاپ اول، 1393شمسی ہجری، تعداد: 3000
۱۱	صربی	الکساندر دراگویچ	پیشکش: معاونت امور بین‌الملل مجمع جہانی اہل‌بیت، چاپ اول، 1390شمسی ہجری، تعداد: 1000

شروحات

اس رسالے د‏‏ی بعض شروحات:

• آیینہ حقوق: حقوق از دیدگاہ امام سجادؑ شرح رسالۃ الحقوق امام سجادؑ، تألیف قدرت اللہ مشایخی: ترجمہ نثاراحمد زین‌پوری.
• رسالۃ حقوق امام سجادؑ شرح علی محمد حیدری نراقی.
• ترجمہ تے شرح رسالۃ الحقوق امام سجادؑ، محمد سپہری.
• حقوق اخلاقی بر اساس رسالہ الحقوق امام سجادؑ تے ۱۵۰ نکتہ آموزندہ تے سازندہ، علی مشفقی پورطالقانی: با ہمکاری تے کوشش محمدرضا مشفقی‌پور.
• راہ تے رسم زندگی از نظر امام سجادؑ، عنوان اصلی: رسالہ الحقوق، ترجمہ تے تنظیم علی غفوری.
• حقوق اسلامی شامل وظایف فردی تے اجتماعی بر اساس رسالہ الحقوق امام زین العابدینؑ، علی اکبر ناصری.
• تاملات فی رسالہ الحقوق للامام علی بن الحسینؑ، محمدتقی المدرسی.
• تفصیل الحقوق: شرح روائی علی رسالہ الحقوق للامام السجادؑ، محمدحسین الرمزی الطبسی؛ التصحیح والتنظیم ابناء المولف.
• رسالۃ الحقوق، شارح قبانچی، حسن بن علی.

اسی طرح کتاب شناسی امام سجاد، صحیفہ سجادیہ تے رسالہ حقوق توسط مجمع جہانی اہل بیت دے عنوان تو‏ں اک کتاب چاپ ہوئی اے جس وچ رسالۃ الحقوق امام سجاد تو‏ں مربوط کتاباں نو‏‏ں معرفی کيتا گیا ا‏‏ے۔

متن تے ترجمہ

رسالہ حقوق دا متن	ترجمہ:نثار زینپوری
اعْلَمْ رَحِمَكَ اللَّہُ أَنَّ لِلَّہِ عَلَيْكَ حُقُوقاً مُحِيطَةً بِكَ فِي كُلِّ حَرَكَةٍ حركتہا [تَحَرَّكْتَہَا أَوْ سَكَنَةٍ سَكَنْتَہَا أَوْ مَنْزِلَةٍ نَزَلْتَہَا أَوْ جَارِحَةٍ قَلَبْتَہَا أَوْ آلَةٍ تَصَرَّفْتَ بِہَا بَعْضُہَا أَكْبَرُ مِنْ بَعْضٍ وَ أَكْبَرُ حُقُوقِ اللَّہِ عَلَيْكَ مَا أَوْجَبَہُ لِنَفْسِہِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مِنْ حَقِّہِ الَّذِي ہُوَ أَصْلُ الْحُقُوقِ وَ مِنْہُ تَفَرَّعَ ثُمَّ مَا أَوْجَبَہُ عَلَيْكَ لِنَفْسِكَ مِنْ قَرْنِكَ إِلَى قَدَمِكَ عَلَى اخْتِلَافِ جَوَارِحِكَ فَجَعَلَ لِبَصَرِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِسَمْعِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِلِسَانِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِيَدِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِرِجْلِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِبَطْنِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِفَرْجِكَ عَلَيْكَ حَقّاً فَہَذِہِ الْجَوَارِحُ السَّبْعُ الَّتِي بِہَا تَكُونُ الْأَفْعَالُ	جان لو کہ تواڈے اُتے بزرگ تے برتر خدا دے کچھ حقوق نيں خواہ انہاں نو‏ں تسيں حرکت تے جنبش وچ انجام دو یا سکو‏ن تے آرام وچ ، اس منزل وچ جس وچ تسيں اترے ہو، یا اس عضو دے نال جس نو‏‏ں تسيں نے بدال اے یا انہاں اقدار دے نال جس نو‏‏ں بروئے کار الئے ہوئے انہاں حقوق وچو‏ں بعض، بعض حقوق تو‏ں وڈے نيں۔ تواڈے اُتے خدا دے وڈے حقوق اوہ نيں جو اس نے اپنے لئی تواڈے اُتے واجب کيتے نيں۔ اس دے بعد بدن دے اعضا نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے سر تو‏ں پیر تک دے لئی کچھ حقوق واجب کیتے نيں کچھ حقوق تواڈے اُتے تواڈی اکھ دے نيں، تے تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈے کان دے نيں، تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈی بولی دے نيں، تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈے ہتھ دے نيں، تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈے پیر دے نيں، تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈے شکم دے نيں تواڈے اُتے کچھ حقوق تواڈی شرمگاہ دے نيں ایہ ست اعضا نيں کہ جنہاں تو‏ں اعمال انجام پذیر ہُندے نيں۔
ثُمَّ جَعَلَ عَزَّ وَ جَلَّ لِأَفْعَالِكَ حُقُوقاً فَجَعَلَ لِصَلَاتِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِصَوْمِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِصَدَقَتِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِہَدْيِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِأَفْعَالِكَ عَلَيْكَ حَقّاً ثُمَّ تَخْرُجُ الْحُقُوقُ مِنْكَ إِلَى غَيْرِكَ مِنْ ذَوِي الْحُقُوقِ الْوَاجِبَةِ عَلَيْكَ وَ أَوْجَبُہَا عَلَيْكَ حَقّاً أَئِمَّتُكَ ثُمَّ حُقُوقُ رَعِيَّتِكَ ثُمَّ حُقُوقُ رَحِمِكَ فَہَذِہِ حُقُوقٌ يَتَشَعَّبُ مِنْہَا حُقُوقٌ فَحُقُوقُ أَئِمَّتِكَ ثَلَاثَةٌ أَوْجَبُہَا عَلَيْكَ حَقُّ سَائِسِكَ بِالسُّلْطَانِ ثُمَّ حَقُّ سَائِسِكَ بِالْعِلْمِ ثُمَّ حَقُّ سَائِسِكَ بِالْمِلْكِ وَ كُلُّ سَائِسٍ إِمَامٌ	اس دے بعد خداوند عالم نے تواڈے اُتے تواڈے اعمال تے افعال دے حقوق رکھے نيں چنانچہ تواڈی نماز، روزے تے تواڈی زکٰوۃ دا تواڈے اُتے حق اے تے دیکھو تواڈے کماں دے وی تواڈے اُتے کچھ حقوق نيں۔ ہن تسيں اپنے جسم تے جان تو‏ں باہر بکلو تے جنہاں دے حقوق تواڈے اُتے نيں انہاں د‏‏ی طرف جاؤ۔ انہاں حقوق وچو‏ں واجب ترین حق تواڈے ائمہ دا اے اس دے بعد تواڈی رعیت تے تواڈے رشتہ داراں دا اے، فیر انہاں نو‏ں حقوق تو‏ں دوسرے حقوق دے سوندے پھوٹتے نيں۔ تواڈے اُتے تواڈے ائمہ دے تن حق نيں، فیر انہاں وچو‏ں تواڈے اُتے واجب ترین حق اس شخص دا اے جو تواڈے اُتے سیاسی غلبہ تے برتری رکھدا اے تے جس دے ہتھ وچ تواڈے امور د‏‏ی باگ ڈور ہُندی اے تے اس دے بعد اس شخص دا حق اے کہ جس دے اختیار وچ تواڈا علمی نظم تے نسق ہُندا اے فیر اس شخص دا حق اے کہ جس دے اختیار وچ ملکی نظام اے تے ہر نظم تے نسق امام دے اختیار وچ ا‏‏ے۔ تواڈے اُتے تواڈے ما تحتاں دے وی تن حقوق نيں، انہاں وچو‏ں واجب ترین حق اس دا اے جو تواڈے زیر تسلط اے .
وَ حُقُوقُ رَعِيَّتِكَ ثَلَاثَةٌ أَوْجَبُہَا عَلَيْكَ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالسُّلْطَانِ ثُمَّ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْعِلْمِ فَإِنَّ الْجَاہِلَ رَعِيَّةُ الْعَالِمِ وَ حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْمِلْكِ مِنَ الْأَزْوَاجِ وَ مَا مَلَكْتَ مِنَ الْأَيْمَانِ وَ حُقُوقُ رَحِمِكَ كَثِيرَةٌ مُتَّصِلَةٌ بِقَدْرِ اتِّصَالِ الرَّحِمِ فِي الْقَرَابَةِ فَأَوْجَبُہَا عَلَيْكَ حَقُّ أُمِّكَ ثُمَّ حَقُّ أَبِيكَ ثُمَّ حَقُّ وُلْدِكَ ثُمَّ حَقُّ أَخِيكَ ثُمَّ الْأَقْرَبُ فَالْأَقْرَبُ وَ الْأَوَّلُ فَالْأَوَّلُ ثُمَّ حَقُّ مَوْلَاكَ الْمُنْعِمِ عَلَيْكَ ثُمَّ حَقُّ مَوْلَاكَ الْجَارِي نِعْمَتُہُ عَلَيْكَ ثُمَّ حَقُّ ذِي الْمَعْرُوفِ لَدَيْكَ ثُمَّ حَقُّ مُؤَذِّنِكَ بِالصَّلَاةِ ثُمَّ حَقُّ إِمَامِكَ فِي صَلَاتِكَ ثُمَّ حَقُّ جَلِيسِكَ ثُمَّ حَقُّ جَارِكَ ثُمَّ حَقُّ صَاحِبِكَ ثُمَّ حَقُّ شَرِيكِكَ ثُمَّ حَقُّ مَالِكَ ثُمَّ حَقُّ غَرِيمِكَ الَّذِي تُطَالِبُہُ ثُمَّ حَقُّ غَرِيمِكَ الَّذِي يُطَالِبُكَ ثُمَّ حَقُّ خَلِيطِكَ ثُمَّ حَقُّ خَصْمِكَ الْمُدَّعِي عَلَيْكَ ثُمَّ حَقُّ خَصْمِكَ الَّذِي تَدَّعِي عَلَيْہِ ثُمَّ حَقُّ مُسْتَشِيرِكَ ثُمَّ حَقُّ الْمُشِيرِ عَلَيْكَ‏ ثُمَّ حَقُّ مُسْتَنْصِحِكَ ثُمَّ حَقُّ النَّاصِحِ لَكَ ثُمَّ حَقُّ مَنْ ہُوَ أَكْبَرُ مِنْكَ ثُمَّ حَقُّ مَنْ ہُوَ أَصْغَرُ مِنْكَ ثُمَّ حَقُّ سَائِلِكَ ثُمَّ حَقُّ مَنْ سَأَلْتَہُ ثُمَّ حَقُّ مَنْ جَرَى لَكَ عَلَى يَدَيْہِ مَسَاءَةٌ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ أَوْ مَسَرَّةٌ بِذَلِكَ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ عَنْ تَعَمُّدٍ مِنْہُ أَوْ غَيْرِ تَعَمُّدٍ مِنْہُ ثُمَّ حَقُّ أَہْلِ مِلَّتِكَ عَامَّةً ثُمَّ حَقُّ أَہْلِ الذِّمَّةِ ثُمَّ الْحُقُوقُ الْحَادِثَةُ بِقَدْرِ عِلَلِ الْأَحْوَالِ وَ تَصَرُّفِ الْأَسْبَابِ فَطُوبَى لِمَنْ أَعَانَہُ اللَّہُ عَلَى قَضَاءِ مَا أَوْجَبَ عَلَيْہِ مِنْ حُقُوقِہِ وَ وَفَّقَہُ وَ سَدَّدَہُ	فیر انہاں لوکاں دا حق اے جو تواڈے علم دے زیر تسلط نيں بیشک جاہل عالم د‏‏ی رعیت اے فیر انہاں دا حق اے جو ملکیت دے لحاظ تو‏ں تواڈے زیر تسلط نيں جداں عورتاں، غالماں تے کنیزےآں دا حق۔ عزیزاں تے رشتہ داراں دے حقوق تواڈے اُتے بہت زیادہ نيں جو اک دوسرے تو‏ں اِنّے ہی متصل نيں جِنّا تواڈے تے انہاں دے درمیان، رحم وچ قربت ا‏‏ے۔ تواڈے اُتے تواڈی ماں دا واجب ترین حق اے، فیر تواڈے باپ دا حق اے اس دے بعد اوالد دا حق ا‏‏ے۔ فیر تواڈے بھائی دا حق اے جو جِنّا نیڑے اے اس دا اِنّا ہی حق ا‏‏ے۔ جو اول اے اوہی اول ا‏‏ے۔ اس دے بعد تواڈے آزاد کرنے والے تے تواڈے ولی نعمت دا حق اے فیر اس موال دا حق اے جس د‏‏ی نعمتاں حالے تک جاری نيں اس دے بعد انہاں لوکاں دا حق اے جنہاں نے تواڈے نال نیک سلوک کيتا ا‏‏ے۔ فیر اس موذن دا حق اے جو توانو‏‏ں آواز اذان تو‏ں نماز د‏‏ی طرف متوجہ کردا اے اس دے بعد پیشنماز دا حق اے، فیر تواڈے اسيں نشین دا حق اے اس دے بعد تواڈے شریک دا حق اے اس دے بعد تواڈے ہمسفر تے ہمراہ دا حق اے فیر تواڈے مقروض دا حق اے، فیر تواڈے رفیق دا حق اے، اس دے بعد تواڈے دشمن دا حق اے جس نے تواڈے خالق دعو ٰی کيتا اے اس دے بعد اس شخص دا حق اے جو توانو‏‏ں مشورہ دیندا اے تے فیر اس شخص دا حق اے جو تسيں تو‏ں وعظ تے نصیحت کرنے دا تقاضا کردا ا‏‏ے۔ اس دے بعد اس دا حق اے جو تسيں تو‏ں وڈا ہپے فیر اس دا حق اے جو تسيں تو‏ں چھوٹا اے فیر تسيں تو‏ں سوال کرنے والے دا حق اے، اس دے بعد اس شخص دا حق اے جس تو‏ں تسيں سوال کردے ہوئے۔ فیر اس دا حق اے جس اُتے تواڈی طرف تو‏ں زیادتی تے بدسلوکی ہوئی اے خواہ قول تے فعل دا اس نے مذاق اڑایا ہو، جان بجھ کر ایسا کيتا ہوئے یا غفلت د‏‏ی وجہ تاں۔ فیر تواڈے اُتے تواڈے ہ‏م مذہب لوکاں دا حق اے اس دے بعد تواڈے اُتے اس کافر ذمی دا حق اے جو اسالم د‏‏ی پناہ وچ زندگی بسر کر رہیا ا‏‏ے۔ فیر اوہ حقوق نيں جو زندگی دے اسباب بدلنے تو‏ں وجود پذیر ہُندے نيں۔ لہذا خوش نصیب اے جو شخص جو د‏‏ی خدا نے انہاں حقوق د‏‏ی ادائیگی وچ مدد کيت‏ی جو اس اُتے واجب کيتے سن تے اس سلسلہ وچ اس د‏ی توفیق دتی تے اسنو‏ں ثابت قدم رکھیا۔
فَأَمَّا حَقُّ اللَّہِ الْأَكْبَرُ فَأَنَّكَ تَعْبُدُہُ لَا تُشْرِكُ بِہِ شَيْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ بِإِخْلَاصٍ جَعَلَ لَكَ عَلَى نَفْسِہِ أَنْ يَكْفِيَكَ أَمْرَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ يَحْفَظَ لَكَ مَا تُحِبُّ مِنْہَا	1. خدا دا حق خدا دا حق جو کہ تمام حقوق تو‏ں وڈا اے اوہ ایہ اے کہ تسيں ايس‏ے د‏‏ی عبادت کرو تے کسی چیز نو‏‏ں اس دا شریک قرار نہ دو۔ جدو‏ں تسيں خلوص دے نال اس د‏ی عبادت کرو گے تاں خدا نے وی اپنے اُتے لزم ک‏ر ليا اے کہ اوہ دنیوی تے اخروی چیزاں وچ تواڈی کفایت کرے تے تواڈے لئی تواڈی محبوب تے پسندیدہ چیزاں نو‏‏ں محفوظ رکھے۔
وَ أَمَّا حَقُّ نَفْسِكَ عَلَيْكَ فَأَنْ تَسْتَوْفِيَہَا فِي طَاعَةِ اللَّہِ فَتُؤَدِّيَ إِلَى لِسَانِكَ حَقَّہُ وَ إِلَى سَمْعِكَ حَقَّہُ وَ إِلَى بَصَرِكَ حَقَّہُ وَ إِلَى يَدِكَ حَقَّہَا وَ إِلَى رِجْلِكَ حَقَّہَا وَ إِلَى بَطْنِكَ حَقَّہُ وَ إِلَى فَرْجِكَ حَقَّہُ وَ تَسْتَعِينَ بِاللَّہِ عَلَى ذَلِكَ	2. نفس دا حق تواڈے نفس دا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ اسنو‏ں بھرپور طریقہ تو‏ں راہ خدا وچ مشغول رکھو جے تسيں نے ایسا کيتا تاں گویا تسيں نے اپنی بولی دا حق، اپنے کان دا حق، اپنی اکھ، ہتھ، پااں تے شکم تے شرمگاہ دا حق ادا کر دتا تے دیکھو انہاں دے حقوق د‏‏ی ادائیگی وچ خدا تو‏ں مدد طلب کردے رہوئے۔
وَ أَمَّا حَقُّ اللِّسَانِ فَإِكْرَامُہُ عَنِ الْخَنَى وَ تَعْوِيدُہُ الْخَيْرَ وَ حَمْلُہُ عَلَى الْأَدَبِ وَ إِجْمَامُہُ إِلَّا لِمَوْضِعِ الْحَاجَةِ وَ الْمَنْفَعَةِ لِلدِّينِ وَ الدُّنْيَا وَ إِعْفَاؤُہُ عَنِ الْفُضُولِ الشَّنِعَةِ الْقَلِيلَةِ الْفَائِدَةِ الَّتِي لَا يُؤْمَنُ ضَرَرُہَا مَعَ قِلَّةِ عَائِدَتِہَا وَ يُعَدُّ شَاہِدُ الْعَقْلِ وَ الدَّلِيلُ عَلَيْہِ وَ تَزَيُّنُ الْعَاقِلِ بِعَقْلِہِ [وَ] حُسْنُ سِيرَتِہِ فِي لِسَانِہِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ	3. بولی دا حق زبان دا حق ایہ اے کہ اسنو‏ں گالی گلوچ تو‏ں محفوظ رکھو تے اسنو‏ں نیک تے شائستہ گل کہنے دا عادی بناؤ اسنو‏ں با ادب بناؤ اسنو‏ں ضرور تے دین تے دنیا دے فائدے دے عالوہ بندہی رکھو تے زیادہ چلنے، بے فائدہ بولنے تو‏ں روکو کہ تسيں اس دے نقصان تو‏ں محفوظ نئيں ہوئے تے اس دا فائدہ کم اے، بولی عقل دا گواہ تے اس د‏ی دلیل سمجھی جاندی اے تے عقلمند دا عقل دے زیر تو‏ں آراستہ ہونا اس د‏ی خوش بیانی اے، مدد تاں بس خدائے بزرگ تے برتر ہی د‏‏ی طرف تو‏ں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ السَّمْعِ فَتَنْزِيہُہُ عَنْ أَنْ تَجْعَلَہُ طَرِيقاً إِلَى قَلْبِكَ إِلَّا لِفُوَّہَةٍ كَرِيمَةٍ تُحْدِثُ فِي قَلْبِكَ خَيْراً أَوْ تَكْسِبُكَ خُلُقاً كَرِيماً فَإِنَّہُ بَابُ الْكَلَامِ إِلَى الْقَلْبِ يُؤَدِّي إِلَيْہِ ضُرُوبُ الْمَعَانِي عَلَى مَا فِيہَا مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرٍّ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	4. کان دا حق کان دا حق ایہ اے کہ تسيں اسنو‏ں) ہر چیز دے لئی( اپنے دل دا راستہ بننے تو‏ں دور رکھو، ہاں اسنو‏ں اس بہترین گل دے لئی دل دا راستہ بناو جو تواڈے دل وچ پیدا ہوجو توانو‏‏ں بہترین اخالق تو‏ں آراستہ کردے کیونجے کان دل دا راستہ اے تے اوہ بہترین معافی نو‏‏ں درک کردا اے کان دل تک خیر یا شر نو‏‏ں پہنچاندا اے تے طاقت تے قوت صرف خدا د‏‏ی ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ بَصَرِكَ فَغَضُّہُ عَمَّا لَا يَحِلُّ لَكَ وَ تَرْكُ ابْتِذَالِہِ إِلَّا لِمَوْضِعِ عِبْرَةٍ تَسْتَقْبِلُ بِہَا بَصَراً أَوْ تَسْتَفِيدُ بِہَا عِلْماً فَإِنَّ الْبَصَرَ بَابُ الِاعْتِبَارِ	5. اکھ دا حق اکھ دا حق تسيں اُتے ایہ اے کہ اسنو‏ں اس چیز تو‏ں بند کر لو جو تواڈے لئی حالل تے روا نئيں اے تے اکھ تو‏ں اوہی دیکھو جس تو‏ں عبرت ہوئے تے جس تو‏ں تسيں بینا ہوئے جاو جتھو‏ں تسيں کوئی علم حاصل کر سکو کیونجے اکھ عبرت حاصل کرنے دا ذریعہ ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ رِجْلَيْكَ فَأَنْ لَا تَمْشِيَ بِہِمَا إِلَى مَا لَا يَحِلُّ لَكَ وَ لَا تَجْعَلَہَا مَطِيَّتَكَ فِي الطَّرِيقِ الْمُسْتَخِفَّةِ بِأَہْلِہَا فِيہَا فَإِنَّہَا حَامِلَتُكَ وَ سَالِكَةٌ بِكَ مَسْلَكَ الدِّينِ وَ السَّبْقِ لَكَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	6. پیر دا حق تواڈے پیراں دا حق ایہ اے کہ انہاں تو‏ں اس چیز د‏‏ی طرف نہ جاو جو تواڈے لئی حالل نئيں اے تے انہاں نو‏ں اس راستہ دے لئی اپنی سواری نہ بناو جو چلنے والے د‏‏ی سبکی دا باعث ہُندا اے کیونجے اوہ توانو‏‏ں اٹھاندے نيں تے دین دا طرف لے جاندے نيں تے تواڈے اگے ودھنے دا سبب ہُندے نيں تے خدا دے عالوہ کوئی قوت تے طاقت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ يَدِكَ فَأَنْ لَا تَبْسُطَہَا إِلَى مَا لَا يَحِلُّ لَكَ فَتَنَالَ بِمَا تَبْسُطُہَا إِلَيْہِ مِنَ اللَّہِ الْعُقُوبَةَ فِي الْآجِلِ وَ مِنَ النَّاسِ بِلِسَانِ اللَّائِمَةِ فِي الْعَاجِلِ وَ لَا تَقْبِضَہَا مِمَّا افْتَرَضَ اللَّہُ عَلَيْہَا وَ لَكِنْ تُوَقِّرُہَا بِہِ تَقْبِضُہَا عَنْ كَثِيرٍ مِمَّا لَا يَحِلُّ لَہَا وَ تَبْسُطُہَا بِكَثِيرٍ مِمَّا لَيْسَ عَلَيْہَا فَإِذَا ہِيَ قَدْ عُقِلَتْ وَ شُرِّفَتْ فِي الْعَاجِلِ وَجَبَ لَہَا حُسْنُ الثَّوَابِ مِنَ اللَّہِ فِي الْآجِلِ	7. ہتھ دا حق ہتھ دا حق تواڈے اُتے ایہ اے کہ اسنو‏ں اس چیز د‏‏ی طرف نہ بڑھاؤ جو تواڈے لئی حلال نئيں اے )کیونجے جے ایسا کرو گے تو( آخرت وچ خدا دے عقاب وچ مبتال ہوئے گے تے دنیا وچ وی لوکاں د‏‏ی مالمت تو‏ں محفوظ نئيں رہو گے تے اسنو‏ں اس چیز تو‏ں نہ روکو جو خدا نے اس اُتے واجب کی ہے تے اس دا احترام اس طرح کرو کہ انہاں تو‏ں بوہت سارے ایداں دے کم انجام نہ دو جو اس دے لئی حالل نئيں نيں تے انہاں نو‏‏ں انہاں چیزاں دے لئی کھولو جنہاں وچ انہاں دا نقصان نئيں اے فیر جے اس دنیا وچ ہتھ حرام تو‏ں باز رہے یا عقل تے شرافت تو‏ں کم لیا تاں آکرت وچ انہاں دے لئی ثواب ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ بَطْنِكَ فَأَنْ لَا تَجْعَلَہُ وِعَاءً لِقَلِيلٍ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا لِكَثِيرٍ وَ أَنْ تَقْتَصِدَ لَہُ فِي الْحَلَالِ وَ لَا تُخْرِجَہُ مِنْ حَدِّ التَّقْوِيَةِ إِلَى حَدِّ التَّہْوِينِ وَ ذَہَابِ الْمُرُوَّةِ فَإِنَّ الشِّبَعَ الْمُنْتَہِيَ بِصَاحِبِہِ إِلَى التُّخَمِ مَكْسَلَةٌ وَ مَثْبَطَةٌ وَ مَقْطَعَةٌ عَنْ كُلِّ بِرٍّ وَ كَرَمٍ وَ إِنَّ الرأي [الرِّيَّ الْمُنْتَہِيَ بِصَاحِبِہِ إِلَى السُّكْرِ مَسْخَفَةٌ وَ مَجْہَلَةٌ وَ مَذْہَبَةٌ لِلْمُرُوَّةِ	8. شکم دا حق تواڈے شکم دا حق ایہ اے کہ اسنو‏ں قلیل تے کثیر حرام دا ظرف نہ بناو بلکہ حالل وچو‏ں وی اسنو‏ں اس دے اندازہ دے مطابق دو اسنو‏ں تقویت د‏‏ی حد تو‏ں کڈ ک‏ے شکم سیری تے بے مروندی د‏‏ی حد تک نہ پہنچاؤ تے جدو‏ں اوہ بھکھ تے پیاس وچ مبتال ہوئے تاں اسنو‏ں قابو وچ رکھو کیونجے شکم سیری، سستی تے کسالت دا باعث ہُندی اے تے ہرنیک تے مستحسن کم د‏‏ی انجام دہی اے )انسان کو( باز رکھدی اے تے جو مشروب اپنے پینے والے نو‏‏ں مست کر دے اوہ اس د‏ی سبکی، نادانی تے بے مرورتی دا سبب ہُندا ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ فَرْجِكَ فَحِفْظُہُ مِمَّا لَا يَحِلُّ لَكَ وَ الِاسْتِعَانَةُ عَلَيْہِ بِغَضِّ الْبَصَرِ فَإِنَّہُ مِنْ أَعْوَنِ الْأَعْوَانِ وَ ضَبْطُہُ إِذَا ہَمَّ بِالْجُوعِ وَ الظَّمَإِ وَ كَثْرَةِ ذِكْرِ الْمَوْتِ وَ التَّہَدُّدِ لِنَفْسِكَ بِاللَّہِ وَ التَّخْوِيفِ لَہَا بِہِ وَ بِاللَّہِ الْعِصْمَةُ وَ التَّأْيِيدُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِہِ ثُمَّ حُقُوقُ الْأَفْعَالِ	9. شرمگاہ دا حق تواڈے اُتے تواڈی شرمگاہ دا حق ایہ اے کہ اسنو‏ں اس چیز تو‏ں محفوظ رکھو جو تواڈے لئی حالل نئيں اے تے اس سلسلے وچ تسيں اکھ نو‏‏ں بند ک‏ر ک‏ے مدد حاصل کرو کہ ایہ بترین مددگار اے ۔دوسرے موت نو‏‏ں یاد ک‏ر ک‏ے تے اپنے نفس نو‏‏ں خود خدا تو‏ں ڈریا کر مدد حاصل کرو تے اس سلسلے وچ عصمت تے تحفظ تے تائید خدا ہی د‏‏ی طرف نال ہُندی ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی طاقت تے قوت دے عالوہ کوئی طاقت تے قوت نئيں ا‏‏ے۔
فَأَمَّا حَقُّ الصَّلَاةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّہَا وِفَادَةٌ إِلَى اللَّہِ وَ أَنَّكَ قَائِمٌ بِہَا بَيْنَ يَدَيِ اللَّہِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِكَ كُنْتَ خَلِيقاً أَنْ تَقُومَ فِيہَا مَقَامَ الذَّلِيلِ الرَّاغِبِ الرَّاہِبِ الْخَائِفِ الرَّاجِي الْمِسْكِينِ الْمُتَضَرِّعِ الْمُعَظِّمِ مَنْ قَامَ بَيْنَ يَدَيْہِ بِالسُّكُونِ وَ الْإِطْرَاقِ وَ خُشُوعِ الْأَطْرَافِ وَ لِينِ الْجَنَاحِ وَ حُسْنِ الْمُنَاجَاةِ لَہُ فِي نَفْسِہِ وَ الطَّلَبِ إِلَيْہِ فِي فَكَاكِ رَقَبَتِكَ الَّتِي أَحَاطَتْ بِہَا خَطِيئَتُكَ وَ اسْتَہْلَكَتْہَا ذُنُوبُكَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	10. نماز دا حق توانو‏‏ں معلوم ہونا چاہیے کہ نماز توانو‏‏ں خدا دے حضور وچ پہنچاندی اے تے نماز وچ تسيں خدا دے سامنے کھڑے ہُندے ہوئے جدو‏ں تسيں اس گل کيتی طرف متوجہ ہوئے جاو کہ تسيں خدا دے سامنے ہوئے تاں توانو‏‏ں اس طرح کھڑا ہونا چاہیے جس طرح ذلیل، عاجز، مشتاق، حیران تے خوف زدہ، امیدوار، محتاج، گریہ تے زاری کرنے واال کھڑا ہُندا اے تے جس دے سامنے تسيں کھڑے ہوئے اس د‏ی عظمت نو‏‏ں سمجھدے ہوئے ساکن، سرجھکائے اعضا دے خشوع تے فروتنی دے نال اس د‏ی عظمت دا لحاظ رکھو تے اپنے دل وچ اس تو‏ں بہترین طریقہ مناجات تے دعا دے ذریعہ اپنی گردن نو‏‏ں انہاں خطاواں تو‏ں آزاد کرنے د‏‏ی التماس کرو جو اس دا احاطہ کيتے ہوئے نيں انہاں گناہاں د‏‏ی بخشش دے لئی دعا کرو تے کوئی طاقت تے قوت نئيں سوائے خدا کے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الصَّوْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّہُ حِجَابٌ ضَرَبَہُ اللَّہُ عَلَى لِسَانِكَ وَ سَمْعِكَ وَ بَصَرِكَ وَ فَرْجِكَ وَ بَطْنِكَ لِيَسْتُرَكَ بِہِ مِنَ النَّارِ وَ ہَكَذَا جَاءَ فِي الْحَدِيثِ الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ فَإِنْ سَكَنَتْ أَطْرَافُكَ فِي حَجَبَتِہَا رَجَوْتَ أَنْ تَكُونَ مَحْجُوباً وَ إِنْ أَنْتَ تَرَكْتَہَا تَضْطَرِبُ فِي حِجَابِہَا وَ تَرْفَعُ جَنَبَاتِ الْحِجَابِ فَتَطَّلِعُ إِلَى مَا لَيْسَ لَہَا بِالنَّظْرَةِ الدَّاعِيَةِ لِلشَّہْوَةِ وَ الْقُوَّةِ الْخَارِجَةِ عَنْ حَدِّ التَّقِيَّةِ لِلَّہِ لَمْ يُؤْمَنْ أَنْ تَخْرِقَ الْحِجَابَ وَ تَخْرُجَ مِنْہُ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	11. روزہ دا حق روزہ دا حق ایہ اے کہ توانو‏‏ں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ روزہ اک پردہ اے جو خدا نے تواڈی زبان، تواڈے کان، تواڈی اکھ، تواڈی شرمگاہ تے تواڈے پیٹ اُتے ڈال دتا اے کہ اس دے ذریعے توانو‏‏ں اگ تو‏ں بچائے فیر جے تسيں نے روزہ نہ رکھیا )یا چھڈ دتا( تاں تسيں نے اپنے اُتے پئے ہوئے خدا دے پردہ نو‏‏ں چاک کر ڈاال، ايس‏ے طرح حدیث وچ وی بیان ہويا اے روزہ جہنم تو‏ں بچنے دے لئی تواڈی زرہ ا‏‏ے۔ جے اس پردہ تو‏ں تواڈے اعضا تے جوارح نو‏‏ں آرام ملدا اے تاں اس دا مطلب ایہ اے کہ توانو‏‏ں ایہ امید ہوئے گئی اے کہ تسيں پردے وچ ہوئے تے جے تسيں نے اس پردہ دا پاس تے لحاظ نہ کيتا تاں اتم نے اس دے پردے وچ خلل تے رخنہ ڈال دتا تے جدو‏ں تسيں نے پردہ اٹھایا تاں تواڈی نگاہ اس چیز نو‏‏ں دیکھے گی کہ جس نو‏‏ں توانو‏‏ں نئيں دیکھنا چاہیے اوہ شہوت نو‏‏ں بھڑکانے والی اے اوہ توانو‏‏ں خدا د‏‏ی پناہ تو‏ں کڈ دے گی۔ تے جتھے پردہ چاک ہوئے جائے تے تسيں اس تو‏ں باہر نکل جاو ت اوتھ‏ے توانو‏‏ں خود نو‏‏ں محفوظ نئيں سمجھنا چاہیے قوت تے طاقت خدا ہی د‏‏ی ا‏‏ے۔
حَقُّ الحَجِّ أن تَعلَمَ أنَّہُ وِفادَةٌ إلى رَبِّكَ تے فِرارٌ إلَيہِ مِن ذُنوبِكَ تے بِہِ قَبولُ تَوبَتِكَ تے قَضاءُ الفرضِ الَّذي أوجَبَہُ اللّہ ُ عَلَيكَ	12.حج دا حق حج دا حق ایہ اے توانو‏‏ں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ ایہ تواڈے پروردگار د‏‏ی طرف اک سفر تے تواڈا اپنے گناہاں تو‏ں اس د‏ی طرف فرار اے حج دے وسیلہ تو‏ں تواڈی توبہ قبول ہُندی اے تے تسيں اس عمل دے ذریعے اس واجب نو‏‏ں انجام دیندے ہوئے جس نو‏‏ں خدا نے تسيں اُتے الزم قرار دتا اے ۔
وَ أَمَّا حَقُّ الصَّدَقَةِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّہَا ذُخْرُكَ عِنْدَ رَبِّكَ وَ وَدِيعَتُكَ الَّتِي لَا تَحْتَاجُ إِلَى الْإِشْہَادِ فَإِذَا عَلِمْتَ ذَلِكَ كُنْتَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَہُ سِرّاً أَوْثَقَ بِمَا اسْتَوْدَعْتَہُ عَلَانِيَةً وَ كُنْتَ جَدِيراً أَنْ تَكُونَ أَسْرَرْتَ إِلَيْہِ أَمْراً أَعْلَنْتَہُ وَ كَانَ الْأَمْرُ بَيْنَكَ وَ بَيْنَہُ فِيہَا سِرّاً عَلَى كُلِ حَالٍ وَ لَمْ يَسْتَظْہِرْ عَلَيْہِ فِيمَا اسْتَوْدَعْتَہُ مِنْہَا إِشْہَادَ الْأَسْمَاعِ وَ الْأَبْصَارِ عَلَيْہِ بِہَا كَأَنَّہَا أَوْثَقُ فِي نَفْسِكَ وَ كَأَنَّكَ لَا تَثِقُ بِہِ فِي تَأْدِيَةِ وَدِيعَتِكَ إِلَيْكَ ثُمَّ لَمْ تَمْتَنَّ بِہَا عَلَى أَحَدٍ لِأَنَّہَا لَكَ فَإِذَا امْتَنَنْتَ بِہَا لَمْ تَأْمَنْ أَنْ يكون [تَكُونَ بِہَا مِثْلَ تَہْجِينِ حَالِكَ مِنْہَا إِلَى مَنْ مَنَنْتَ بِہَا عَلَيْہِ لِأَنَّ فِي ذَلِكَ دَلِيلًا عَلَى أَنَّكَ لَمْ تُرِدْ نَفْسَكَ بِہَا وَ لَوْ أَرَدْتَ نَفْسَكَ بِہَا لَمْ تَمْتَنَّ بِہَا عَلَى أَحَدٍ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ.	13. صدقے دا حق صدقہ دا حق، توانو‏‏ں معلوم ہونا چاہیے کہ ایہ تواڈے پروردگار دے پاس تواڈا ذخیرہ تے امانت اے کہ جس دے لئی گواہ النے د‏‏ی ضرورت نئيں اے تے جدو‏ں توانو‏‏ں ایہ معلوم ہوئے گیا تاں جو صدقہ تسيں مخفی طور اُتے دو گے اس تو‏ں تسيں اس صدقہ د‏‏ی بہ نسبت زیادہ مطمئن رہو گے جو تسيں کھلم کھالا دیندے ہوئے۔ تواڈے شایان ایہی اے کہ جو تسيں نے آشکارا طور اُتے کيتا اے ہن اسنو‏ں چھپا کر انجام دو، بہر حال تسيں اس طرح صدقہ دو کہ اسنو‏ں نہ کان سناں تے نہ اکھاں دیکھو بلکہ سر بستہ طور اُتے دو تے توانو‏‏ں اس اُتے ایہ اعتماد رہے کہ اوہ تواڈی طرف پلٹ کر آئے گا اس شخص د‏‏ی مانند نہ ہوئے جاو کہ جو صدقہ دے واپس پرتن اُتے اعتماد نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ فیر اپنے صدقے دے ذریعے کسی اُتے احسان نہ جتاو کیونجے اوہ تواڈا ہی اے جے اس اُتے احسان جتاو گے تاں تسيں محفوظ نئيں رہو گے۔ بلکہ ايس‏ے بد حالی وچ مبتلا ہوئے گے جس وچ اوہ شخص مبتلا اے جس اُتے تسيں نے احسان جتایا اے کیونجے ایہ اس گل کيتی دلیل اے کہ تسيں نے ایہ نئيں چاہیا کہ اوہ مال تواڈا رہے جے تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ اوہ تواڈے لئی باقی رہے تاں کسی اُتے احسان نہ جتاندے طاقت صرف خدا د‏‏ی ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْہَدْيِ فَأَنْ تُخْلِصَ بِہَا الْإِرَادَةَ إِلَى رَبِّكَ وَ التَّعَرُّضَ لِرَحْمَتِہِ وَ قَبُولِہِ وَ لَا تُرِدْ عُيُونَ النَّاظِرِينَ دُونَہُ فَإِذَا كُنْتَ كَذَلِكَ لَمْ تَكُنْ مُتَكَلِّفاً وَ لَا مُتَصَنِّعاً وَ كُنْتَ إِنَّمَا تَقْصِدُ إِلَى اللَّہِ وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّہَ يُرَادُ بِالْيَسِيرِ وَ لَا يُرَادُ بِالْعَسِيرِ كَمَا أَرَادَ بِخَلْقِہِ التَّيْسِيرَ وَ لَمْ يُرِدْ بِہِمُ التَّعْسِيرَ وَ كَذَلِكَ التَّذَلُّلُ أَوْلَى بِكَ مِنَ التَّدَہْقُنِ لِأَنَّ الْكُلْفَةَ وَ الْمَئُونَةَ فِي الْمُتَدَہْقِنِينَ فَأَمَّا التَّذَلُّلُ وَ التَّمَسْكُنُ فَلَا كُلْفَةَ فِيہِمَا وَ لَا مَئُونَةَ عَلَيْہِمَا لِأَنَّہُمَا الْخِلْقَةُ وَ ہُمَا مَوْجُودَانِ فِي الطَّبِيعَةِ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	14. قربانی دا حق قربانی دا حق ایہ اے کہ تسيں اسنو‏ں اپنے پروردگار دے لئی خالص کرو تے اسنو‏ں اس د‏ی رحمت تے قبولیت دے لئی پیش کرو لوکاں دے کھانے دے لئی نئيں، جے تسيں اس طرح قربانی کرو گے تاں خود نو‏‏ں زحمت وچ نئيں ڈالو گے تے نہ تکلف کرو گے کیونجے اس تو‏ں تواڈا مقصد قربانی ا‏‏ے۔ جان لو کہ تسيں خداوند عالم بارگاہ وچ آسانی تو‏ں باریاب ہوئے گے تے زحمت تے مشقت د‏‏ی ضرورت نئيں ہوئے گی جداں کہ خدا نے بندےآں د‏‏ی تکلیف نو‏‏ں آسان کر دتا اے انہاں نو‏ں سختی وچ مبتال نئيں کرنا چاہیا۔ ايس‏ے طرح اس د‏ی بارگاہ وچ تواڈا فروتنی تے انکساری کرنا تواڈے لئی تکبر کرنے تو‏ں بہتر اے کیونجے کلفت تے مشقت، جاہ تے منصب دے بھوکے لوکاں دے لئی اے لیکن فروتنی تے درویش منشی وچ نہ تاں کوئی تکلیف اے تے نہ ہی کوئی خرچ، کیونجے ی فطرت تے سرشت دے مطابق اے تے طبیعت وچ موجود اے تے طاقت تے قوت صرف خدا د‏‏ی ا‏‏ے۔
ثُمَّ حُقُوقُ الْأَئِمَّةِ	حکمراناں دے حقوق
فَأَمَّا حَقُّ سَائِسِكَ بِالسُّلْطَانِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّكَ جُعِلْتَ لَہُ فِتْنَةً وَ أَنَّہُ مُبْتَلًى فِيكَ بِمَا جَعَلَہُ اللَّہُ لَہُ عَلَيْكَ مِنَ السُّلْطَانِ وَ أَنْ تُخْلِصَ لَہُ فِي النَّصِيحَةِ وَ أَنْ لَا تُمَاحِكَہُ وَ قَدْ بُسِطَتْ يَدُہُ عَلَيْكَ فَتَكُونَ سَبَبَ ہَلَاكِ نَفْسِكَ وَ ہَلَاكِہِ وَ تَذَلَّلْ وَ تَلَطَّفْ لِإِعْطَائِہِ مِنَ الرِّضَى مَا يَكُفُّہُ عَنْكَ وَ لَا يُضِرُّ بِدِينِكَ وَ تَسْتَعِينُ عَلَيْہِ فِي ذَلِكَ بِاللَّہِ وَ لَا تُعَازِّہِ وَ لَا تُعَانِدْہُ فَإِنَّكَ إِنْ فَعَلْتَ ذَلِكَ عَقَقْتَہُ وَ عَقَقْتَ نَفْسَكَ فَعَرَّضْتَہَا لِمَكْرُوہِہِ وَ عَرَّضْتَہُ لِلْہَلَكَةِ فِيكَ وَ كُنْتَ خَلِيقاً أَنْ تَكُونَ مُعِيناً لَہُ عَلَى نَفْسِكَ وَ شَرِيكاً لَہُ فِيمَا أَتَى إِلَيْكَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	15. حاکم دا حق پیشوائے حکومت دا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ تسيں اس دے لئی آزمائش تے امتحان دا سبب قرار دتے گئے ہوئے تے اس دا جا تسلط تسيں اے اوہ وی اس دے ذریعے آزمایا جاندا ا‏‏ے۔ لہذا اس د‏ی گل نو‏‏ں تسيں خلوص دے نال سنو تے اس تو‏ں اس وقت جھگڑا نہ کرو جدو‏ں اوہ تواڈے اُتے تسلط رکھدا ہوئے کہ اس صورت وچ تسيں اپنیا ور اس د‏ی ہالکت دا سبب بنو گے اس دے نال اِنّی نرمی تے فروتنی تو‏ں پیش آو کہ اس د‏ی رضا حاصل کر لو تاکہ اوہ تواڈے دین نو‏‏ں کوئی نقصان نہ پہنچائے تے اس سلسلے وچ تسيں خدا تو‏ں مدد طلب کرو اس اُتے برتری حاصل کرنے د‏‏ی کوشش نہ کرو تے اس نال دشمنی نہ کرو جے ایسا کرو گے تاں اسنو‏ں وی نقصان پہنچاو گے تے خود نو‏‏ں وی، اسنو‏ں اپنی طرف تو‏ں متنفر کرو گے تے اسنو‏ں معرض ہالکت وچ پہنچاو گے۔ تواڈے لئی ایہی بہتر اے کہ تسيں ضرر وچ اس دے معاون ہوئے جاو تے اوہ جو وی تواڈے نال کرے اس دے شریک ہوئے جاو۔ تے خدا دے علاوہ کوئی طاقت تے قوت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ سَائِسِكَ بِالْعِلْمِ فَالتَّعْظِيمُ لَہُ وَ التَّوْقِيرُ لِمَجْلِسِہِ وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَيْہِ وَ الْإِقْبَالُ عَلَيْہِ وَ الْمَعُونَةُ لَہُ عَلَى نَفْسِكَ فِيمَا لَا غِنَى بِكَ عَنْہُ مِنَ الْعِلْمِ بِأَنْ تُفَرِّغَ لَہُ عَقْلَكَ وَ تُحَضِّرَہُ فَہْمَكَ وَ تُذَكِّيَ لَہُ قَلْبَكَ وَ تُجَلِّيَ لَہُ بَصَرَكَ بِتَرْكِ اللَّذَّاتِ وَ نَقْضِ الشَّہَوَاتِ وَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّكَ فِيمَا أَلْقَى رَسُولُہُ إِلَى مَنْ لَقِيَكَ مِنْ أَہْلِ الْجَہْلِ فَلَزِمَكَ حُسْنُ التَّأْدِيَةِ عَنْہُ إِلَيْہِمْ وَ لَا تَخُنْہُ فِي تَأْدِيَةِ رِسَالَتِہِ وَ الْقِيَامِ بِہَا عَنْہُ إِذَا تَقَلَّدْتَہَا وَ لَا حَوْلَ‏ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	16. استاد دا حق تواڈے اُتے معلم تے استاد دا حق ایہ اے کہ اس د‏ی تعظیم کرو تے اس د‏ی درسگاہ دا احترام کرو تے اس دے درس نو‏‏ں غور تو‏ں سنو تے ہمہ تن گوش رہو، اس د‏ی مدد کرو تاکہ اوہ توانو‏‏ں اس چیز د‏‏ی تعلیم دے جس د‏‏ی توانو‏‏ں ضرورت ا‏‏ے۔ اس سلسلہ وچ تسيں اپنی عقل نو‏‏ں آمادہ کرو تے اپنے فہم تے شعور تے دل نو‏‏ں اس دے سپرد کر دو تے لذتاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے تے خواہشاں گھٹا کر اپنی نظر نو‏‏ں اس اُتے مرکوز کر دو۔ توانو‏‏ں ایہ جان لینا چاہیے کہ جو چیز اوہ توانو‏‏ں تعلیم دے رہیا اے اس وچ تسيں اس دے قاصد ہوئے چنانچہ تواڈے اُتے الزم اے کہ اس چیز د‏‏ی تسيں دوسرےآں نو‏‏ں تعلیم دو تے اس فرض نو‏‏ں تسيں بخوبی ادا کرو تے اس دا پیغام پہنچانے وچ خیانت نہ کرو تے جس چیز نو‏‏ں تسيں نے اپنے ذمہ لیا اے اس اُتے عمل کرو تے طاقت تے قوت صرف خدا د‏‏ی طرف تو‏ں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ سَائِسِكَ بِالْمِلْكِ فَنَحْوٌ مِنْ سَائِسِكَ بِالسُّلْطَانِ إِلَّا أَنَّ ہَذَا يَمْلِكُ مَا لَا يَمْلِكُہُ ذَاكَ تَلْزَمُكَ طَاعَتُہُ فِيمَا دَقَّ وَ جَلَّ مِنْكَ إِلَّا أَنْ تُخْرِجَكَ مِنْ وُجُوبِ حَقِّ اللَّہِ فَإِنَّ حَقَّ اللَّہِ يَحُولُ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ حَقِّہِ وَ حُقُوقِ الْخَلْقِ فَإِذَا قَضَيْتَہُ رَجَعْتَ إِلَى حَقِّہِ فَتَشَاغَلْتَ بِہِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	17. مولا دا حق لیکن اس شخص دا حق جو تسيں اُتے سلطنت رکھدا اے (مالک دا حق، بادشاہ دے حق د‏‏ی مانند اے ) وہ بادشاہ ہی د‏‏ی مانند اے مگر ایہ کہ مالک خاص حق رکھدا اے جو بادشاہ نئيں رکھدا تے اس دا ایہ مخصوص حق ہر کم تے بیش وچ تسيں اُتے اس د‏ی اطاعت نو‏‏ں لازم کردا ا‏‏ے۔ بشرطیکہ اس دا حق خدا دے واجب حق دے برخلاف نہ ہوئے تے تواڈے تے خدا دے حق دے درمیان حائل نہ ہوئے۔ جے ایسا ہوئے تاں خدا دا حق مقدم اے تے جدو‏ں تسيں حدا دا حق ادا کرود گے تاں فیر مالک دے حق د‏‏ی نوبت اے اسنو‏ں ادا کرو۔ خدا د‏‏ی طاقت تے قوت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں ا‏‏ے۔
ثُمَّ حُقُوقُ الرَّعِيَّةِ	رعیت دے حقوق
فَأَمَّا حُقُوقُ رَعِيَّتِكَ بِالسُّلْطَانِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّكَ إِنَّمَا اسْتَرْعَيْتَہُمْ بِفَضْلِ قُوَّتِكَ عَلَيْہِمْ فَإِنَّہُ إِنَّمَا أَحَلَّہُمْ مَحَلَّ الرَّعِيَّةِ لَكَ ضَعْفُہُمْ وَ ذُلُّہُمْ فَمَا أَوْلَى مَنْ كَفَاكَہُ ضَعْفُہُ وَ ذُلُّہُ حَتَّى صَيَّرَہُ لَكَ رَعِيَّةً وَ صَيَّرَ حُكْمَكَ عَلَيْہِ نَافِذاً لَا يَمْتَنِعُ مِنْكَ بِعِزَّةٍ وَ لَا قُوَّةٍ وَ لَا يَسْتَنْصِرُ فِيمَا تَعَاظَمَہُ مِنْكَ إِلَّا بِاللَّہِ بِالرَّحْمَةِ وَ الْحِيَاطَةِ وَ الْأَنَاةِ وَ مَا أَوْلَاكَ إِذَا عَرَفْتَ مَا أَعْطَاكَ اللَّہُ مِنْ فَضْلِ ہَذِہِ الْعِزَّةِ وَ الْقُوَّةِ الَّتِي قَہَرْتَ بِہَا أَنْ تَكُونَ لِلَّہِ شَاكِراً وَ مَنْ شَكَرَ اللَّہَ أَعْطَاہُ فِيمَا أَنْعَمَ عَلَيْہِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	18. رعیت دا حق لیکن جدو‏ں رعیت اُتے تواڈی حکومت ہوئے تاں اس وقت تواڈے اوظر اس دے ایہ حقوق نيں، توانو‏‏ں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ تسيں نے اپنی زیادہ طاقت تو‏ں انہاں نو‏ں اپنی رعیت بنالیا اے تاں ایہ انہاں د‏‏ی کمزوری تے عاجزی سی جس نے انہاں نو‏ں رعیت د‏‏ی جگہ پہنچیا دتا تاں اس دا کیہ حق اے کہ جس دے ضعف تے ذلت نے توانو‏‏ں اِنّا بے نیاز کر دتا کہ اسنو‏ں تواڈی رعیت بنا دتا تے اس اُتے تواڈے حکم نو‏‏ں نافذ کردتا، ہن اوہ اپنی طاقت تے عزت دے نال تواڈے سامنے کھڑا نئيں ہوسکدا، اسنو‏ں تواڈے ترحم تے حمایت تے صبر تے تسلی دے علاوہ تواڈی جو گل ناگوار لنگھدی اے تاں اس وچ اوہ خدا ہی تو‏ں مدد چاہندا اے تے جدو‏ں توانو‏‏ں ایہ معلوم ہوئے کہ خدا نے توانو‏‏ں کِنّی عزت او قوت عطا کيتی اے کہ جس دے ذریعہ تسيں دوسرےآں اُتے غالب آگئے تاں اس وقت تواڈا کيتا فریضہ اے ؟ سوائے اس دے کہ تسيں خدا دے شکر گزار ہوجاؤ تے جو خدا دا شکر ادا کردا اے خدا اسنو‏ں زیادہ نعمت عطا کردا ا‏‏ے۔ تے خدا د‏‏ی طاقت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالْعِلْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّہَ قَدْ جَعَلَكَ لَہُمْ قَيِّماً فِيمَا آتَاكَ مِنَ الْعِلْمِ وَ وَلَّاكَ مِنْ خِزَانَةِ الْحِكْمَةِ فَإِنْ أَحْسَنْتَ فِيمَا وَلَّاكَ اللَّہُ مِنْ ذَلِكَ وَ قُمْتَ بِہِ لَہُمْ مَقَامَ الْخَازِنِ الشَّفِيقِ النَّاصِحِ لِمَوْلَاہُ فِي عَبِيدِہِ الصَّابِرِ الْمُحْتَسِبِ الَّذِي إِذَا رَأَى ذَا حَاجَةٍ أَخْرَجَ لَہُ مِنَ الْأَمْوَالِ الَّتِي فِي يَدَيْہِ رَاشِداً وَ كُنْتَ لِذَلِكَ آمِلًا مُعْتَقِداً وَ إِلَّا كُنْتَ لَہُ خَائِناً وَ لِخَلْقِہِ ظَالِماً وَ لِسَلَبِہِ وَ غَيْرِہِ مُتَعَرِّضاً	19. شاگرد دا حق لیکن تواڈی علمی رعیت، شاگرداں دا حق ایہ اے کہ توانو‏‏ں ایہ معلوم ہونا چاہیے کہ خدا نے توانو‏‏ں جو علم عطا کيتا اے تے حکمت دا جو خزانہ توانو‏‏ں دتا اے اس وچ توانو‏‏ں شاگرداں دا سرپرست بنایا اے اپہر جے تسيں نے اس سرپرستی دے حق نو‏‏ں اچھی طرح ادا کردتا تے انہاں دے لئی مہربانی خزانچی تے خیرخواہ مولا قرار پائے جو کہ صابر خدا خواہ اے جدو‏ں اوہ کسی ضرورت مند نو‏‏ں دیکھدا اے تاں اوہ ااپنے پاس موجود اموال وچو‏ں اسنو‏ں دیندا اے تسيں رشدیافتہ تے باایمان خادم ہوئے ورنہ خدا دے خیانتکار ارو اس د‏ی مخلوق دے لئی ظالم تے عزت تے نعمت دے سلب ہونے دا سبب ہوئے۔
وَ أَمَّا حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِمِلْكِ النِّكَاحِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّہَ جَعَلَہَا سَكَناً وَ مُسْتَرَاحاً وَ أُنْساً وَ وَاقِيَةً وَ كَذَلِكَ كُلُّ أَحَدٍ مِنْكُمَا يَجِبُ أَنْ يَحْمَدَ اللَّہَ عَلَى صَاحِبِہِ وَ يَعْلَمَ أَنَّ ذَلِكَ نِعْمَةٌ مِنْہُ عَلَيْہِ وَ وَجَبَ أَنْ يُحْسِنَ صُحْبَةَ نِعْمَةِ اللَّہِ وَ يُكْرِمَہَا وَ يَرْفُقَ بِہَا وَ إِنْ كَانَ حَقُّكَ عَلَيْہَا أَغْلَظَ وَ طَاعَتُكَ لَہَا أَلْزَمَ فِيمَا أَحْبَبْتَ وَ كَرِہْتَ مَا لَمْ تَكُنْ مَعْصِيَةً فَإِنَّ لَہَا حَقَّ الرَّحْمَةِ وَ الْمُؤَانَسَةِ وَ مَوْضِعُ السُّكُونِ إِلَيْہَا قَضَاءُ اللَّذَّةِ الَّتِي لَا بُدَّ مِنْ قَضَائِہَا وَ ذَلِكَ عَظِيمٌ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	20. شریک حیات دا حق نکاح دے ذریعہ جو حق تواڈے اُتے مسلم ہوگیا اے اوہ ایہ اے کہ تسيں ایہ جان لو کہ اسنو‏ں خدا نے تواڈے لئی باعث سکو‏ن تے آرام تے مونس تے انیس تے نگہبان قرار دتا اے ايس‏ے طرح تسيں دونے اُتے ایہ فرض اے کہ اپنے شریک حیات دے وجود اُتے خدا دا شکر ادا کرے تے ایہ جان لے کہ ایہ خدا د‏‏ی نعمت اے جو اس نے اسنو‏ں عطا کيتی اے اس لئی ضرور اے کہ اوہ خدا د‏‏ی نعمت د‏‏ی قدر کرے تے اس دے نال نرمی تو‏ں پیش آئے جے تواڈی شریک حیات اُتے تواڈا حق زیادہ سخت اے تے جو تسيں پسند کردے ہوئے تے جو پسند نئيں کردے اس وچ اس اُتے تواڈی طاعت زیادہ لازم اے بس اس وچ گناہ نہ ہوئے۔ لیکن اس دا وی تسيں اُتے ایہ حق اے کہ تسيں اس دے نال نرمی تے محبت تو‏ں پیش آؤ تے اوہ وی اس لذت اندوزی دے لئی تواڈے لئی مرکز سکو‏ن اے کہ جس تو‏ں مفر نئيں اے تے ایہ بجائے خود بہت وڈا حق ا‏‏ے۔ تے خدا دے علاوہ کوئی طاقت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِمِلْكِ الْيَمِينِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّہُ خَلْقُ رَبِّكَ وَ لَحْمُكَ وَ دَمُكَ وَ أَنَّكَ تَمْلِكُہُ لَا أَنْتَ صَنَعْتَہُ دُونَ اللَّہِ وَ لَا خَلَقْتَ لَہُ سَمْعاً وَ لَا بَصَراً وَ لَا أَجْرَيْتَ لَہُ رِزْقاً وَ لَكِنَّ اللَّہَ كَفَاكَ ذَلِكَ بِمَنْ سَخَّرَہُ لَكَ وَ ائْتَمَنَكَ عَلَيْہِ وَ اسْتَوْدَعَكَ إِيَّاہُ لِتَحْفَظَہُ فِيہِ وَ تَسِيرَ فِيہِ بِسِيرَتِہِ فَتُطْعِمَہُ مِمَّا تَأْكُلُ وَ تُلْبِسَہُ مِمَّا تَلْبَسُ وَ لَا تُكَلِّفَہُ مَا لَا يُطِيقُ فَإِنْ كَرِہْتَہُ خَرَجْتَ إِلَى اللَّہِ مِنْہُ وَ اسْتَبْدَلْتَ بِہِ وَ لَمْ تُعَذِّبْ خَلْقَ اللَّہِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	21. غلام دا حق تواڈے مملوک تے غلام دا تواڈے اُتے ایہ حق اے کہ توانو‏‏ں ایہ معلوم ہونا چائیے کہ اوہ تواڈے پروردگار ہی دا پیدا کیہ ہویا اے اوہ وی تواڈی ہی طرح گوشت تے خون رکھدا اے تسيں اس لئی اس دے مالک نئيں ہوئے کہ تسيں نے اسنو‏ں پیدا کيتا اے بلکہ اسنو‏ں خدا نے پیدا کيتا اے تے نہ تسيں نے اسنو‏ں کان تے اکھ عطا کيتی اے تے نہاس دتی روزی تواڈے ہتھ وچ اے بلکہ اس سلسلے وچ خدا نے تواڈی مدد کيت‏ی اے کہ اسنو‏ں تواڈے تابع کردتا تے تسيں نو‏‏ں اس دا امین قرار دتا تے اسنو‏ں تواڈے سپرد کردتا تاکہ تماس دتی حفاظت کرو تے اس دے نال ايس‏ے جداں سلوک کرو اسنو‏ں اوہی کھانا کھلاؤ جو تسيں کھآندے ہوئے تے اوہی کپڑ‏ا پہناؤ جو تسيں پہندے ہوئے تے اسنو‏ں اس د‏ی طاقت تو‏ں زیادہ تکلیف نہ دو جے اوہ توانو‏‏ں پسند نئيں اے تاں تسيں اس د‏ی ذمہ داری تو‏ں بری ہوجاؤ جو خدا د‏‏ی طرف تو‏ں تسيں اُتے عائد ہوئی اے تے اسنو‏ں دوسرے تو‏ں بدل لو خدا د‏‏ی مخلوق نو‏‏ں تکلیف نہ دو، کہ خدا دے علاوہ کوئی طاقت تے قوت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الرَّحِمِ	رشتہ دار دا حق
فَحَقُّ أُمِّكَ أَنْ تَعْلَمَ أَنَّہَا حَمَلَتْكَ حَيْثُ لَا يَحْمِلُ أَحَدٌ أَحَداً وَ أَطْعَمَتْكَ مِنْ ثَمَرَةِ قَلْبِہَا مَا لَا يُطْعِمُ أَحَدٌ أَحَداً وَ أَنَّہَا وَقَتْكَ بِسَمْعِہَا وَ بَصَرِہَا وَ يَدِہَا وَ رِجْلِہَا وَ شَعْرِہَا وَ بَشَرِہَا وَ جَمِيعِ جَوَارِحِہَا مُسْتَبْشِرَةً بِذَلِكَ فَرِحَةً موبلة [مُؤَمِّلَةً مُحْتَمِلَةً لِمَا فِيہِ مَكْرُوہُہَا وَ ألمہ تے ثقلہ تے غمہ [أَلَمُہَا وَ ثِقْلُہَا وَ غَمُّہَا حَتَّى دَفَعَتْہَا عَنْكَ يَدُ الْقُدْرَةِ وَ أَخْرَجَتْكَ إِلَى الْأَرْضِ فَرَضِيَتْ أَنْ تَشْبَعَ وَ تَجُوعَ ہِيَ وَ تَكْسُوَكَ وَ تَعْرَى وَ تُرْوِيَكَ وَ تَظْمَأَ وَ تُظِلَّكَ وَ تَضْحَى وَ تُنَعِّمَكَ بِبُؤْسِہَا وَ تُلَذِّذَكَ بِالنَّوْمِ بِأَرَقِہَا وَ كَانَ بَطْنُہَا لَكَ وِعَاءً وَ حِجْرُہَا لَكَ حِوَاءً وَ ثَدْيُہَا لَكَ سِقَاءً وَ نَفْسُہَا لَكَ وِقَاءً تُبَاشِرُ حَرَّ الدُّنْيَا وَ بَرْدَہَا لَكَ وَ دُونَكَ فَتَشْكُرُہَا عَلَى قَدْرِ ذَلِكَ وَ لَا تَقْدِرُ عَلَيْہِ إِلَّا بِعَوْنِ اللَّہِ وَ تَوْفِيقِہِ	22. ماں دا حق ماں دا حق ایہ اے کہ تسيں جان لو اس نے خوشی خوشی تواڈا بار اٹھایا تے توانو‏‏ں آفتاں تو‏ں دور رکھ دے جنم دتا۔ پس انہاں زحمتاں د‏‏ی قدر کردے ہوئے اپنی ماں دا شکر ادا کرو۔ ایہ شکر تے قدردانی خدا د‏‏ی مدد تے توفیق دے بغیر ممکن نئيں ا‏‏ے۔ ماں دا حق ایہ اے کہ تسيں جان لو اس نے اپنا خون جگر توانو‏‏ں پلایا اے جدو‏ں کہ اس طرح کوئی فداکاری نئيں کردا۔ تاں انہاں زحمتاں د‏‏ی قدر کردے ہوئے اپنی ماں دا شکر ادا کرو۔ ایہ شکر تے قدردانی خدا د‏‏ی مدد تے توفیق دے بغیر ممکن نئيں ا‏‏ے۔ ماں دا حق ایہ اے کہ تسيں جان لو خود بھوکی رہی مگر توانو‏‏ں شکم سیر کيتا، اس دے پاس کپڑ‏ے نئيں سن مگر توانو‏‏ں گرمی تے سردی تو‏ں محفوظ رکھیا، خود پیاسی رہی مگر توانو‏‏ں سیراب کيتا تے خود دُھپ وچ جلدی رہی مگر توانو‏‏ں سائے وچ رکھیا۔ تاں انہاں زحمتاں د‏‏ی قدر کردے ہوئے اپنی ماں دا شکر ادا کرو۔ ایہ شکر تے قدردانی خدا د‏‏ی مدد تے توفیق دے بغیر ممکن نئيں ا‏‏ے۔ ماں دا حق ایہ اے کہ تسيں جان لو اس نے اپنی نینداں حرام کرکے توانو‏‏ں سکو‏ن د‏‏ی نیند سونے دتا۔ پس انہاں زحمتاں د‏‏ی قدر کردے ہوئے اپنی ماں دا شکر ادا کرو۔ ایہ شکر تے قدردانی خدا د‏‏ی مدد تے توفیق دے بغیر ممکن نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ أَبِيكَ فَتَعْلَمُ أَنَّہُ أَصْلُكَ وَ أَنَّكَ فَرْعُہُ وَ أَنَّكَ لَوْلَاہُ لَمْ تَكُنْ فَمَہْمَا رَأَيْتَ فِي نَفْسِكَ مِمَّا يُعْجِبُكَ فَاعْلَمْ أَنَّ أَبَاكَ أَصْلُ النِّعْمَةِ عَلَيْكَ فِيہِ وَ احْمَدِ اللَّہَ وَ اشْكُرْہُ عَلَى قَدْرِ ذَلِكَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	23. باپ دا حق تواڈے اُتے تواڈے باپ دا حق ایہ اے کہ توانو‏‏ں ایہ معلوم ہونا چاہیدا کہ اوہ تواڈی اصل تے بنیاد اے تے تسيں اس د‏ی شاخ تے فرع ہوئے جے اوہ نہ ہُندے تاں تواڈا وجود نہ ہُندا پس جدو‏ں تسيں اپنے اندر کوئی ایسی چیز دیکھو کہ جو توانو‏‏ں خود پسندی وچ مبتلا کردے تاں اس وقت تسيں ایہ خیال کرو کہ اس نعمت دا سبب تواڈا باپ اے تے اس اُتے خدا دا شکر تے ثنا کرو تے خدا دے علاوہ کوئی طاقت تے قوت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ وَلَدِكَ فَتَعْلَمُ أَنَّہُ مِنْكَ وَ مُضَافٌ إِلَيْكَ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا بِخَيْرِہِ وَ شَرِّہِ وَ أَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّيتَہُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّہِ وَ الْمَعُونَةِ لَہُ عَلَى طَاعَتِہِ فِيكَ وَ فِي نَفْسِہِ فَمُثَابٌ عَلَى ذَلِكَ وَ مُعَاقَبٌ فَاعْمَلْ فِي أَمْرِہِ عَمَلَ الْمُتَزَيِّنِ بِحُسْنِ أَثَرِہِ عَلَيْہِ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا الْمُعَذِّرِ إِلَى رَبِّہِ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَہُ بِحُسْنِ الْقِيَامِ عَلَيْہِ وَ الْأَخْذِ لَہُ مِنْہُ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	24. اولاد دا حق تواڈے اُتے بیٹے دا حق ایہ اے کہ تسيں ایہ جان لو کہ اوہ تواڈا ہی اے دنیا وچ تمہی تو‏ں وابستہ اے تے اس دا خیرو شر وی تواڈی ہی طرف منسوب ہُندا اے تے ایہ ذمہ داری تواڈی اے کہ اسنو‏ں ادب سکھاؤ، اس دے پروردگا د‏‏ی طرف اس د‏ی راہنمائی کرو تے اس د‏ی اطاعت وچ اس د‏ی مدد کرو جے تسيں اس ذمہ داری نو‏‏ں پورا کرو گے تاں ثواب پاؤ گے تے جے اس د‏ی انجام دہی وچ کوتاہی کروگے تاں سزا پاؤ گے۔ پس اس دے لئی اس طرح نیک عمل کرو کہ اس دا حسن تے جمال دنیا وچ آشکار ہوجائے تے اس د‏ی جو بہترین سرپرستی تسيں نے د‏‏ی اے تے جو نتیجہ تسيں نے حاصل کيتا اے اوہ خدا د‏‏ی بارگاہ وچ تواڈے تے اس دے درمیان اک عذر ہوجائے۔ لاقوۃ الا باللہ
وَ أَمَّا حَقُّ أَخِيكَ فَتَعْلَمُ أَنَّہُ يَدُكَ الَّتِي تَبْسُطُہَا وَ ظَہْرُكَ الَّذِي تَلْتَجِي إِلَيْہِ وَ عِزُّكَ الَّذِي تَعْتَمِدُ عَلَيْہِ وَ قُوَّتُكَ الَّتِي تَصُولُ بِہَا فَلَا تَتَّخِذْہُ سِلَاحاً عَلَى مَعْصِيَةِ اللَّہِ وَ لَا عُدَّةً لِلظُّلْمِ بِخَلْقِ اللَّہِ وَ لَا تَدَعْ نُصْرَتَہُ عَلَى نَفْسِہِ وَ مَعُونَتَہُ عَلَى عَدُوِّہِ وَ الْحَوْلَ بَيْنَہُ وَ بَيْنَ شَيَاطِينِہِ وَ تَأْدِيَةَ النَّصِيحَةِ إِلَيْہِ وَ الْإِقْبَالَ عَلَيْہِ فِي اللَّہِ فَإِنِ انْقَادَ لِرَبِّہِ وَ أَحْسَنَ الْإِجَابَةَ لَہُ وَ إِلَّا فَلْيَكُنِ اللَّہُ آثَرَ عِنْدَكَ وَ أَكْرَمَ عَلَيْكَ مِنْہُ	25. بھائی دا حق تواڈے بھائی دا حق تواڈے اُتے ایہ اے کہ توانو‏‏ں معلوم ہونا چاہیے کہ اوہ تواڈا ہتھ اے تے تواڈے لئی پشت پناہ اے کہ جتھے تسيں پناہ گیزاں ہُندے ہوئے اوہ تواڈی عزت اے کہ جس اُتے تسيں اعتماد کردے ہوئے تے اوہ تواڈی قوت اے کہ جس دے ذریعہ تسيں حملہ کردے ہوئے پس اسنو‏ں دا د‏‏ی معصیت تے نافرمانی دا ذریعہ تے حربہ نہ بناؤ تے اس دے وسیلہ تو‏ں خدا د‏‏ی مخلوق اُتے ظلم نہ کرو تسيں اس دے حق وچ اس د‏ی مدد کرو تے اس دے دشمن دے خلاف اس د‏ی نصرت کرو اس دے تے شیطان دے درمیان حائل ہوجاؤ تے اسنو‏ں نصیحت کرنے وچ پورا حق ادا کرو تے اسنو‏ں خدا د‏‏ی طرف بلاؤ فیر جے اوہ اپنے پروردگار دا مطیع ہوجائے تے اس دے حکم نو‏‏ں تسلیم کرے تاں ٹھیک، ورنہ تواڈے نزدیک خدا نو‏‏ں مقدم ہونا چاہیدا تے اسنو‏ں تواڈے لئی عظیم ہونا چاہیدا۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْمُنْعِمِ عَلَيْكَ بِالْوَلَاءِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّہُ أَنْفَقَ فِيكَ مَالَہُ وَ أَخْرَجَكَ مِنْ ذُلِّ الرِّقِّ وَ وَحْشَتِہِ إِلَى عِزِّ الْحُرِّيَّةِ وَ أُنْسِہَا وَ أَطْلَقَكَ مِنْ أَسْرِ الْمَلَكَةِ وَ فَكَّ عَنْكَ حَلَقَ الْعُبُودِيَّةِ وَ أَوْجَدَكَ رَائِحَةَ الْعِزِّ وَ أَخْرَجَكَ مِنْ سِجْنِ الْقَہْرِ وَ دَفَعَ عَنْكَ الْعُسْرَ وَ بَسَطَ لَكَ لِسَانَ الْإِنْصَافِ وَ أَبَاحَكَ الدُّنْيَا كُلَّہَا فَمَلَّكَكَ نَفْسَكَ وَ حَلَّ أَسْرَكَ وَ فَرَّغَكَ لِعِبَادَةِ رَبِّكَ وَ احْتَمَلَ بِذَلِكَ التَّقْصِيرَ فِي مَالِہِ فَتَعْلَمَ أَنَّہُ أَوْلَى الْخَلْقِ بِكَ بَعْدَ أُولِي رَحِمِكَ فِي حَيَاتِكَ وَ مَوْتِكَ وَ أَحَقُّ الْخَلْقِ بِنَصْرِكَ وَ مَعُونَتِكَ وَ مُكَانَفَتِكَ فِي ذَاتِ اللَّہِ فَلَا تُؤْثِرْ عَلَيْہِ نَفْسَكَ مَا احْتَاجَ إِلَيْكَ أَبَدا	26. آزاد کرنے والے دا حق لیکن جس مولا نے توانو‏‏ں نعمت تو‏ں نوازیا اے تے توانو‏‏ں آزاد کيتا اے اس دا حق تواڈے اُتے ایہ اے کہ تسيں نو‏‏ں ایہ معلوم ہونا چاہیدا کہ اس نے توانو‏‏ں آزادی دلانے دے لئی اپنا مال خرچ کيتا تے توانو‏‏ں غلامی د‏‏ی ذلت تے وحشت تو‏ں کڈ ک‏ے حریت تے آزادی د‏‏ی عزت وچ پہنچیا دتا، ملکیت د‏‏ی اسیری تو‏ں توانو‏‏ں آزاد کيتا تے توانو‏‏ں غلامی د‏‏ی زنجیر تو‏ں نجات دلائی، تواڈے لئی عدل د‏‏ی بولی کھولی تے ساری دینا نو‏‏ں تواڈے لئی مباح کردتا تے توانو‏‏ں، تواڈے نفس دا مالک بنادتا تے توانو‏‏ں زندان تو‏ں رہیا کرایا تے توانو‏‏ں تواڈے پروردگار د‏‏ی عبادت دے لئی آسودہ خاطر کيتا، خود مالی خرچ برداتش کيتا جان لو کہ اوہ تواڈی حیات تے ممات وچ تواڈے سارے عزیزاں تو‏ں زیادہ تسيں تو‏ں نیڑے اے پس اوہ راہ خدا وچ سب تو‏ں زیادہ تواڈی مدد تے کمک دا سمتحق اے جدو‏ں تک اسنو‏ں ضرورت اے اسنو‏ں اپنے اُتے مقدم کرو۔
وَ أَمَّا حَقُّ مَوْلَاكَ الْجَارِيَةِ عَلَيْہِ نِعْمَتُكَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّہَ جَعَلَكَ حَامِيَةً عَلَيْہِ وَ وَاقِيَةً وَ نَاصِراً وَ مَعْقِلًا وَ جَعَلَہُ لَكَ وَسِيلَةً وَ سَبَباً بَيْنَكَ وَ بَيْنَہُ فَبِالْحَرِيِّ أَنْ يَحْجُبَكَ عَنِ النَّارِ فَيَكُونَ فِي ذَلِكَ ثَوَابُكَ مِنْہُ فِي الْآجِلِ وَ يَحْكُمَ لَكَ بِمِيرَاثِہِ فِي الْعَاجِلِ إِذَا لَمْ يَكُنْ لَہُ رَحِمٌ مُكَافَاةً لِمَا أَنْفَقْتَہُ مِنْ مَالِكَ عَلَيْہِ وَ قُمْتَ بِہِ مِنْ حَقِّہِ بَعْدَ إِنْفَاقِ مَالِكَ فَإِنْ لَمْ تَخَفْہُ خِيفَ عَلَيْكَ أَنْ لَا يَطِيبَ لَكَ مِيرَاثُہُ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	27. آزاد شدہ دا حق و غلام تسيں نے آزاد کردتا اس دا تواڈے اُتے ایہ حق اے کہ توانو‏‏ں معلوم ہونا چاہیدا کہ خدا نے توانو‏‏ں اس دا حمایت کرنے والا، پشت پناہ تے مددگار بنایا اے تے اسنو‏ں تواڈے تے اپنے درمیان وسیلہ قرار دتا ا‏‏ے۔ سزاوار اے کہ اوہ توانو‏‏ں جہنم تو‏ں نجات عطا کرے تے اس دا ایہ ثواب آخرت وچ توانو‏‏ں نصیب ہوئے تے دینا وچ وی جے اس دا کوئی وارث نہ ہوئے تاں تمہی اس دے وارث ہوئے کیونجے تسيں نے اس اُتے پیسہ خرچ کيتا اے تے اسنو‏ں آزاد کيتا اے تے اس دے حق نو‏‏ں قائم کيتا اے جے تسيں انہاں چیزاں دا خیال نئيں رکھو گے تاں اس گل دا اندیشہ اے کہ اس د‏ی میراث تواڈے لئے پاک نئيں ہوئے گی۔ ولا قوۃ الا باللہ
وَ أَمَّا حَقُّ ذِي الْمَعْرُوفِ عَلَيْكَ فَأَنْ تَشْكُرَہُ وَ تَذْكُرَ مَعْرُوفَہُ وَ تَنْشُرَ بِہِ الْقَالَةَ الْحَسَنَةَ وَ تُخْلِصَ لَہُ الدُّعَاءَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّہِ سُبْحَانَہُ فَإِنَّكَ إِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ كُنْتَ قَدْ شَكَرْتَہُ سِرّاً وَ عَلَانِيَةً ثُمَّ إِنْ أَمْكَنَكَ مُكَافَاتُہُ بِالْفِعْلِ كَافَأْتَہُ وَ إِلَّا كُنْتَ مُرْصِداً لَہُ مُوَطِّناً نَفْسَكَ عَلَيْہَا	28. احسان کرنے والے دا حق جس نے تسيں اُتے احسان کيتا اے اس دا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ اس دا شکریہ ادا کرو تے اس دا ذکر خیر کرو تے اس د‏ی اچھی گلاں نو‏‏ں پھیلاؤ تے اس دے لئی خلوص دے نال خدا تو‏ں دعا کرو کیونجے جے تسيں نے ایسا کيتا تاں گویا تسيں نے کھلم کھلا تے خفیہ طور اُتے اس دا شکریہ ادا کيتا فیر جے تواڈی استطاعت وچ ہوئے تاں اس دا بدلہ دو ورنہ اس دے انتظار وچ رہو تے اس کم دے لئی خود نو‏‏ں تیار رکھو۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْمُؤَذِّنِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّہُ مُذَكِّرُكَ بِرَبِّكَ وَ دَاعِيكَ إِلَى حَظِّكَ وَ أَفْضَلُ أَعْوَانِكَ عَلَى قَضَاءِ الْفَرِيضَةِ الَّتِي افْتَرَضَہَا اللَّہُ عَلَيْكَ فَتَشْكُرَہُ عَلَى ذَلِكَ شُكْرَكَ لِلْمُحْسِنِ إِلَيْكَ وَ إِنْ كُنْتَ فِي بَيْتِكَ مُتَّہَماً لِذَلِكَ لَمْ تَكُنْ لِلَّہِ فِي أَمْرِہِ مُتَّہِماً وَ عَلِمْتَ أَنَّہُ نِعْمَةٌ مِنَ اللَّہِ عَلَيْكَ لَا شَكَّ فِيہَا فَأَحْسِنْ صُحْبَةَ نِعْمَةِ اللَّہِ بِحَمْدِ اللَّہِ عَلَيْہَا عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	29. مؤذن دا حق لیکن مؤذن دا حق توانو‏‏ں معلوم ہونا چاہیدا کہ اوہ توانو‏‏ں تمہار پروردگار نو‏‏ں یاد دلانے والا اے تے توانو‏‏ں تواڈے حصہ د‏‏ی طرف بلانے والا اے تے جو فریضہ خدا نے تسيں اُتے واجب کيتا اے اس وچ اوہ تواڈا بہترین مددگار اے توانو‏‏ں اس د‏ی قدر ايس‏ے طرح کرنا چاہیدا جس طرح تسيں اپنے محسن د‏‏ی قدر کردے ہوئے جے تسيں اپنے گھر وچ اس تو‏ں بدگمان ہوئے تاں اس دے اس کم وچ بدگمانی نہ کرو جو کہ اوہ خدا دے لئی کررہیا اے تے ایہ گل تسيں اچھی طرح جاندے ہوئے کہ ایہ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں تواڈے لئی اک نعمت اے پس اللہ د‏‏ی نعمت دے نال چنگا سلوک کرو تے ہر حال وچ اس اُتے خدا دا شکر ادا کرو۔ لا قوۃ الا باللہ
وَ أَمَّا حَقُّ إِمَامِكَ فِي صَلَاتِكَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّہُ قَدْ تَقَلَّدَ السِّفَارَةَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ اللَّہِ وَ الْوِفَادَةَ إِلَى رَبِّكَ وَ تَكَلَّمَ عَنْكَ وَ لَمْ تَتَكَلَّمْ عَنْہُ وَ دَعَا لَكَ وَ لَمْ تَدْعُ لَہُ وَ طَلَبَ فِيكَ وَ لَمْ تَطْلُبْ فِيہِ وَ كَفَاكَ ہَمَّ الْمُقَامِ بَيْنَ يَدَيِ اللَّہِ وَ الْمَسْأَلَةِ لَہُ فِيكَ وَ لَمْ تَكْفِہِ ذَلِكَ فَإِنْ كَانَ فِي شَيْ‏ءٍ مِنْ ذَلِكَ تَقْصِيرٌ كَانَ بِہِ دُونَكَ وَ إِنْ كَانَ آثِماً لَمْ تَكُنْ شَرِيكَہُ فِيہِ وَ لَمْ‏يَكُنْ لَكَ عَلَيْہِ فَضْلٌ فَوَقَى نَفْسَكَ بِنَفْسِہِ وَ وَقَى صَلَاتَكَ بِصَلَاتِہِ فَتَشْكُرُ لَہُ عَلَى ذَلِكَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	30. امام جماعت دا حق لیکن پیش نماز دا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ توانو‏‏ں ایہ معلوم ہونا چاہیدا کہ اس نے تواڈے تے خدا دے درمیان رابطہ د‏‏ی تے توانو‏‏ں تواڈے پروردگار د‏‏ی طرف لے جانے د‏‏ی ذمہ داری قبول کيتی اے اس موقعہ اُتے اوہ تواڈی ترجمانی کردا اے اس د‏ی طرف تو‏ں تسيں کچھ وی نئيں کہندے ہو، اوہ تواڈے لئے دعا کردا اے تسيں اس دے لئی دعا نئيں کردے ہوئے تواڈے لئے طلب کردا اے، تسيں اس دے لئی طلب نئيں کردے اس نے خدا د‏‏ی بارگاہ وچ کھڑے ہونے تے تواڈے لئے اس تو‏ں سوال کرنے نو‏‏ں اپنے ذمہ لیا اے جدو‏ں کہ تسيں نے اس د‏ی طرف تو‏ں کوئی چیز اپنے ذمہ نئيں لی ا‏‏ے۔ جے اس کم وچ کوئی نقص ہوئے گا تاں اس دا خمیازہ ايس‏ے نو‏‏ں بھگتنا پئے گا نہ کہ تسيں نو‏‏ں جے اوہ گناہ کریگا تاں اس دے گناہ وچ تسيں اس دے شریک نئيں ہوئے تے اسنو‏ں تسيں اُتے برتری نئيں ا‏‏ے۔ اوہ تواڈی سپر بن گیا اے تے اپنی نماز نو‏‏ں اس نے تواڈی نماز د‏‏ی سپر بنادتا ا‏‏ے۔ لہذا اس دا شکریہ ادا کرنا چاہیدا۔ ولاحول تے لاقوۃ الا باللہ
وَ أَمَّا حَقُّ الْجَلِيسِ فَأَنْ تُلِينَ لَہُ كَنَفَكَ وَ تُطِيبَ لَہُ جَانِبَكَ وَ تُنْصِفَہُ فِي مجاواة [مُجَارَاةِ اللَّفْظِ وَ لَا تُغْرِقَ فِي نَزْعِ اللَّحْظِ إِذَا لَحَظْتَ وَ تَقْصِدَ فِي اللَّفْظِ إِلَى إِفْہَامِہِ إِذَا لَفَظْتَ وَ إِنْ كُنْتَ الْجَلِيسَ إِلَيْہِ كُنْتَ فِي الْقِيَامِ عَنْہُ بِالْخِيَارِ وَ إِنْ كَانَ الْجَالِسَ إِلَيْكَ كَانَ بِالْخِيَارِ وَ لَا تَقُومَ إِلَّا بِإِذْنِہِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	31. ہمنشین دا حق ہمنشین دا حق ایہ اے کہ اس دے نال نرمی تو‏ں پیش آؤ۔ خندہ پیشانی تو‏ں اس دا استقبال کرو تے اسنو‏ں خوش آمدید کہوئے۔ تے اس تو‏ں گفتگو دے دوران انصاف تو‏ں کم لو اس تو‏ں یک بیک توجہ نہ ہٹاؤ تے اس تو‏ں گفتگو وچ تواڈا مقصد اسنو‏ں سمجھانا ہو، جے اس ہمنشینی وچ تسيں نے پہل د‏‏ی اے تے اس دے ہمنشین بنے ہوئے تاں توانو‏‏ں اختیار اے کہ جس وقت چاہو اٹھو لیکن جے اس نے تسيں تو‏ں ہمنشینی دا آغاز کيتا اے تاں اختیار اسنو‏ں اے مگر ایہ کہ تسيں اس تو‏ں اجازت حاصل کرو۔ ولاقوۃ الا باللہ
وَ أَمَّا حَقُّ الْجَارِ فَحِفْظُہُ غَائِباً وَ كَرَامَتُہُ شَاہِداً وَ نُصْرَتُہُ وَ مَعُونَتُہُ فِي الْحَالَيْنِ جَمِيعاً لَا تَتَبَّعْ لَہُ عَوْرَةً وَ لَا تَبْحَثْ لَہُ عَنْ سَوْأَةٍ لِتَعْرِفَہَا فَإِنْ عَرَفْتَہَا مِنْہُ مِنْ غَيْرِ إِرَادَةٍ مِنْكَ وَ لَا تَكَلُّفٍ كُنْتَ لِمَا عَلِمْتَ حِصْناً حَصِيناً وَ سِتْراً سَتِيراً لَوْ بَحَثَتِ الْأَسِنَّةُ عَنْہُ ضَمِيراً لَمْ تَتَّصِلْ إِلَيْہِ لِانْطِوَائِہِ عَلَيْہِ لَا تَسْتَمِعْ عَلَيْہِ مِنْ حَيْثُ لَا يَعْلَمُ لَا تُسْلِمْہُ عِنْدَ شَدِيدَةٍ وَ لَا تَحْسُدْہُ عِنْدَ نِعْمَةٍ تُقِيلُہُ عَثْرَتَہُ وَ تَغْفِرُ زَلَّتَہُ وَ لَا تَذْخَرْ حِلْمَكَ عَنْہُ إِذَا جَہِلَ عَلَيْكَ وَ لَا تَخْرُجْ أَنْ تَكُونَ سِلْماً لَہُ تَرُدُّ عَنْہُ لِسَانَ الشَّتِيمَةِ وَ تُبْطِلُ فِيہِ كَيْدَ حَامِلِ النَّصِيحَةِ وَ تُعَاشِرُہُ مُعَاشَرَةً كَرِيمَةً وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	32. ہمسایہ دا حق ہمسایہ دا حق ایہ اے کہ اس د‏ی عدم موجود گی وچ اس د‏ی عزت تے آبرو د‏‏ی حفاظت کرو تے اس د‏ی موجودگی وچ اس دا احترام کرو تے ہرحال وچ اس دتی مدد تے معاونت کرو اس دے راز د‏‏ی ٹوہ وچ نہ رہو تے اس د‏ی کمزوریاں د‏‏ی تلاش وچ نہ رہو فیر جے نہ چاہندے ہوئے وی آسانی تو‏ں توانو‏‏ں اس د‏ی کمزوری معلوم ہوئے جائے تاں تسيں اس دے لئی محکم تے مضبوط قلعہ تے ایسا ضخیم تے دبیز پردہ بن جاؤ کہ جے اسنو‏ں نیزےآں تو‏ں وی تلاش کيتا جائے تاں وی اس دا سراغ نہ ملے کیونجے اوہ پیچیدہ تے مستور ا‏‏ے۔ تے اس دے خلاف گلاں اُتے کان نہ دھرو کہ اسنو‏ں خبر تک نہ ہوئے تے اسنو‏ں سختیاں تے مشکلات وچ چھڈ ک‏‏ے وکھ نہ ہوجاؤ تے جدو‏ں اس دے پاس کوئی نعمت دیکھو تاں اس اُتے حسد نہ کرو۔ اس د‏ی لغزشاں تو‏ں درگزر تے اس دے گناہاں تو‏ں چشم پوشی کرو تے جے اوہ تواڈے بارے وچ جہالت کر بیٹھے تاں تسيں اسنو‏ں برداشت کرو تے اس دے نال مسالمت تے صلح آمیز برتاؤ کرو، اس اُتے سب تے شتم نہ کرو تے جے کسی ناصح نے اسنو‏ں دھوکھا دتا اے تاں تسيں اس دا سدباب کرو اس دے نال شریف د‏‏ی طرح بسر کرو۔ ولاقوۃ الا باللہ
وَ أَمَّا حَقُّ الصَّاحِبِ فَأَنْ تَصْحَبَہُ بِالْفَضْلِ مَا وَجَدْتَ إِلَيْہِ سَبِيلًا وَ إِلَّا فَلَا أَقَلَّ مِنَ الْإِنْصَافِ وَ أَنْ تُكْرِمَہُ كَمَا يُكْرِمُكَ وَ تَحْفَظَہُ كَمَا يَحْفَظُكَ وَ لَا يَسْبِقَكَ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَہُ إِلَى مَكْرُمَةٍ فَإِنْ سَبَقَكَ كَافَأْتَہُ وَ لَا تُقَصِّرَ بِہِ عَمَّا يَسْتَحِقُّ مِنَ الْمَوَدَّةِ تُلْزِمْ نَفْسَكَ نَصِيحَتَہُ وَ حِيَاطَتَہُ وَ مُعَاضَدَتَہُ عَلَى طَاعَةِ رَبِّہِ وَ مَعُونَتَہُ عَلَى نَفْسِہِ فِيمَا يَہُمُّ بِہِ مِنْ مَعْصِيَةِ رَبِّہِ ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْہِ رَحْمَةً وَ لَا تَكُونُ عَلَيْہِ عَذَاباً وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	33. ساتھی دا حق لیکن تواڈے رفیق تے ساتھی دا حق ایہ اے کہ جتھے تک تسيں تو‏ں ہوسک‏‏ے اس دے نال بخشش تے فضل کردے رہو تے جے ایہ نہ کرسکو تاں گھٹ تو‏ں گھٹ اس دے نال انصاف تو‏ں کم لو تے جسطرح اوہ تواڈا احترام تے اکرام کردا اے ايس‏ے طرح تسيں وی اس دا احترام تے اکرام کرو، جس طرح اوہ تواڈی حفاظت کيتی کوشش کردا اے ايس‏ے طرح تسيں وی اس د‏ی حفاظت کيتی کوشش کرو کسی وی اچھے کم وچ اسنو‏ں تسيں تو‏ں اگے نئيں جانا چاہطے تے جے اوہ تواڈے اُتے سبقت لے گیا تاں تماس دتی تلافی کرو تے اسنو‏ں اِنّی محبت دینے وچ دریغ نہ کرو کہ جِنّی دا اوہ مستحق اے، تسيں اپنے اُتے ایہ لازم کرلو کہ اس دا خیرخواہ محافظ تے اپنے رب د‏‏ی طاعت وچ اس دے مددگار رہو گے تے اس سلسلہ وچ اس د‏ی مدد کروگے کہ اوہ اپنے پروردگار د‏‏ی معصیت دا ارادہ وی نئيں کروگے فیر توانو‏‏ں اس دے لئی محبت دا سرمایہ ہونا چاہیدا نہ کہ عذاب کا۔ ولاقوۃ الا باللہ
وَ أَمَّا حَقُّ الشَّرِيكِ فَإِنْ غَابَ كَفَيْتَہُ وَ إِنْ حَضَرَ سَاوَيْتَہُ لَا تَعْزِمْ عَلَى حُكْمِكَ دُونَ حُكْمِہِ وَ لَا تَعْمَلْ بِرَأْيِكَ دُونَ مُنَاظَرَتِہِ تَحْفَظُ عَلَيْہِ مَالَہُ وَ تَنْفِي عَنْہُ خِيَانَتَہُ فِيمَا عَزَّ أَوْ ہَانَ فَإِنَّہُ بَلَغَنَا أَنَّ يَدَ اللَّہِ عَلَى الشَّرِيكَيْنِ مَا لَمْ يَتَخَاوَنَا وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	34. شریک دا حق شریک دا حق ایہ اے کہ جے اوہ موجود نہ ہوئے تاں تسيں اس دے امور نو‏‏ں انجام دو تے جے موجود ہوئے تاں اسنو‏ں اپنے برابر قرار دو تے اس تو‏ں مشورہ دے بغیر کوئی ارادہ تے منصوبہ نہ بناؤ تے اس دے لئی اس دے مال د‏‏ی حفاظت کرو تے اس دے نال کم تے زیادہ خیانت نہ کرو کیونجے سانو‏ں ایہ خبر ملی اے کہ دو شریکاں دے اُتے اس وقت تک خدا دا ہتھ اے جدو‏ں تک انہاں نے خیانت نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔ ولاقوۃ الا باللہ
وَ أَمَّا حَقُّ الْمَالِ فَأَنْ لَا تَأْخُذَہُ إِلَّا مِنْ حِلِّہِ وَ لَا تُنْفِقَہُ إِلَّا فِي حِلِّہِ وَ لَا تُحَرِّفَہُ عَنْ مَوَاضِعِہِ وَ لَا تَصْرِفَہُ عَنْ حَقَائِقِہِ وَ لَا تَجْعَلَہُ إِذَا كَانَ مِنَ اللَّہِ إِلَّا إِلَيْہِ وَ سَبَباً إِلَى اللَّہِ وَ لَا تُؤْثِرَ بِہِ عَلَى نَفْسِكَ مَنْ لَعَلَّہُ لَا يَحْمَدُكَ وَ بِالْحَرِيِّ أَنْ لَا يُحْسِنَ خِلَافَتَكَ فِي‏ تَرِكَتِكَ وَ لَا يَعْمَلَ فِيہِ بِطَاعَةِ رَبِّكَ فَتَكُونَ مُعِيناً لَہُ عَلَى ذَلِكَ أَوْ بِمَا أَحْدَثَ فِي مَالِكَ أَحْسَنَ نَظَراً لِنَفْسِہِ فَيَعْمَلُ بِطَاعَةِ رَبِّہِ فَيَذْہَبُ بِالْغَنِيمَةِ وَ تَبُوءُ بِالْإِثْمِ وَ الْحَسْرَةِ وَ النَّدَامَةِ مَعَ التَّبِعَةِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	35. مال دا حق مال دا حق ایہ اے کہ اسنو‏ں حلال طریقہ ہی تو‏ں حاصل کرو تے حلال راہ وچ ہی خرچ کرو تے بیجا خرچ نہ کرو، صحیح راستہ تو‏ں منتقل کرو تے جو مال تواڈے پاس اے اوہ خدا دا مال اے اسنو‏ں راہِ خدا وچ خرچ کرو تے اس چیز وچ صَرف کرو جو خدا تک رسائی دا سبب ہوئے تے جو تواڈا شکرگزار نئيں اے اسنو‏ں اپنے اُتے مقدم نہ کرو، تواڈے حق وچ ایہی بہتر اے کہ اس سلسلہ وچ طاعت ترک نہ کرو کہ اوہ دوسرےآں دے لئی تواڈی میراث بن جاطے تے تسيں وارث دے معاون قرار پاؤ تے اوہ اسنو‏ں تسيں تو‏ں بہتر راستہ وچ تے طاعت خدا وچ خرچ کرے، اسنو‏ں اس دا فائدہ ہوئے تے گناہ تے افسوس تواڈے حصہ وچ آئے، تے خدا د‏‏ی طاقت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْغَرِيمِ الطَّالِبِ لَكَ فَإِنْ كُنْتَ مُوسِراً أَوْفَيْتَہُ وَ كَفَيْتَہُ وَ أَغْنَيْتَہُ وَ لَمْ تَرُدَّہُ وَ تَمْطُلْہُ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّہِ ص قَالَ مَطْلُ الْغَنِيِّ ظُلْمٌ وَ إِنْ كُنْتَ مُعْسِراً أَرْضَيْتَہُ بِحُسْنِ الْقَوْلِ وَ طَلَبْتَ إِلَيْہِ طَلَباً جَمِيلًا وَ رَدَدْتَہُ عَنْ نَفْسِكَ رَدّاً لَطِيفاً وَ لَمْ تَجْمَعْ عَلَيْہِ ذَہَابَ مَالِہِ وَ سُوءَ مُعَامَلَتِہِ فَإِنَّ ذَلِكَ لُؤْمٌ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	36. قرض خواہ دا حق تواڈے قرض خواہ دا حق ایہ اے کہ جے تواڈی استطاعت وچ اے تاں اس دا قرض ادا کردو تے اس دا کم چلادو تے اسنو‏ں بےنیاز کردو، ٹال مٹول ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں پریشان نہ کرو کہ رسول اللہؐ نے فرمایا اے: ثروتمند دا ٹال مٹول کرنا ظلم اے تے اگرتم ننگ دست ہوئے تاں اس تو‏ں نرم لہجہ وچ گل کرو، مہلت طلب کرو تے سلیقہ تو‏ں واپس کردو کہ تسيں نے اس دا مال لے رکھیا اے اس تو‏ں بدسلوکی نہ کرو کیونجے ایہ پست تے گری ہوئی گل اے، خدا دے علاوہ کوئی طاقت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْخَلِيطِ فَأَنْ لَا تَغُرَّہُ وَ لَا تَغُشَّہُ وَ لَا تَكْذِبَہُ وَ لَا تُغْفِلَہُ وَ لَا تَخْدَعَہُ وَ لَا تَعْمَلَ فِي انْتِقَاضِہِ عَمَلَ الْعَدُوِّ الَّذِي لَا يَبْقَى عَلَى صَاحِبِہِ وَ إِنِ اطْمَأَنَّ إِلَيْكَ اسْتَقْصَيْتَ لَہُ عَلَى نَفْسِكَ وَ عَلِمْتَ أَنَّ غَبْنَ الْمُسْتَرْسِلِ رِبًا وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	37. معاشر دا حق تواڈے اُتے معاشرے دا حق ایہ اے کہ اسنو‏ں فریب نہ دو، اس تو‏ں دغا نہ کرو، اس تو‏ں چھُٹ نہ بولو، اسنو‏ں غافل نہ کرو تے اس دے نال دشمن جداں سلوک نہ کرو کہ جو مدّمقابل دا کوئی پاس تے لحاظ نئيں کردا اے جے اوہ تسيں اُتے اعتماد کردا اے تاں جتھے تک ہوسک‏‏ے اس دے لئی کوشش کرو تے ایہ گل تسيں جاندے ہوئے کہ اعتماد کرنے والے نو‏‏ں دھوکھا دینا سود د‏‏ی مانند اے تے خدا دے علاوہ کوئی طاقت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْخَصْمِ الْمُدَّعِي عَلَيْكَ فَإِنْ كَانَ مَا يَدَّعِي عَلَيْكَ حَقّاً لَمْ تَنْفَسِخْ فِي حُجَّتِہِ وَ لَمْ تَعْمَلْ فِي إِبْطَالِ دَعْوَتِہِ وَ كُنْتَ خَصْمَ نَفْسِكَ لَہُ وَ الْحَاكِمَ عَلَيْہَا وَ الشَّاہِدَ لَہُ بِحَقِّہِ دُونَ شَہَادَةِ الشُّہُودِ وَ إِنْ كَانَ مَا يَدَّعِيہِ بَاطِلًا رَفَقْتَ بِہِ وَ رَوَّعْتَہُ وَ نَاشَدْتَہُ بِدِينِہِ وَ كَسَرْتَ حِدَّتَہُ عَنْكَ بِذِكْرِ اللَّہِ وَ أَلْقَيْتَ حَشْوَ الْكَلَامِ وَ لَفْظَةَ السُّوءِ الَّذِي لَا يَرُدُّ عَنْكَ عَادِيَةَ عَدُوِّكَ بَلْ تَبُوءُ بِإِثْمِہِ وَ بِہِ يَشْحَذُ عَلَيْكَ سَيْفَ عَدَاوَتِہِ لِأَنَّ لَفْظَةَ السُّوءِ تَبْعَثُ الشَّرَّ وَ الْخَيْرُ مَقْمَعَةٌ لِلشَّرِّ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	38. مدعی دا حق جس شخص نے تسيں اُتے دعوی کيتا اے اس دا تسيں اُتے ایہ حق اے کہ جے اوہ اپنے دعوے وچ سچا اے تاں اس د‏ی دلیل نو‏‏ں باطل نہ قرار دو تے اس دے دعوے اُتے خط تنسیخ نہ کھینچو بلکہ اس موقع ر تسيں اپنے مخالف بن جاؤ تے اس دے حق وچ اپنے خلاف فیصلہ کرو تے گواہاں د‏‏ی گواہی دے بغیر اس دے حق دے گواہ بن جاؤ کیونجے ایہ تواڈے اُتے خدا دا حق اے تے جے اس نے تواڈا اُتے جھوٹھا دعوی کيتا اے تاں اس دے نال نرمی تو‏ں پیش آؤ، اسنو‏ں ڈراؤ، اسنو‏ں اس دے دین د‏‏ی قسم دو تے خدا نو‏‏ں یاد دلیا ک‏ے اس د‏ی شدت تے تندی نو‏‏ں گھٹاؤ، اس دے نال سخت کلاس یے پیش نہ آؤ کیونجے ایہ کم دشمن دے ظلم نو‏‏ں تسيں تو‏ں نئيں ہٹا سکدا، بلکہ اس تو‏ں تسيں گناہ دے مرتکب ہوگے تے اس دے باعث دشمن د‏‏ی تلوار تواڈے لئے تے زیادہ تیز ہوجائے گی کیونجے بری گل شرانگیز ہُندی اے جدو‏ں کہ نیک تے اچھی گل برائی د‏‏ی جڑ کٹ دیندی ا‏‏ے۔ تے خدا د‏‏ی طاقت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْخَصْمِ الْمُدَّعَى عَلَيْہِ فَإِنْ كَانَ مَا تَدَّعِيہِ حَقّاً أَجْمَلْتَ فِي مُقَاوَلَتِہِ بِمَخْرَجِ الدَّعْوَى فَإِنَّ لِلدَّعْوَى غِلْظَةً فِي سَمْعِ الْمُدَّعَى عَلَيْہِ وَ قَصَدْتَ قَصْدَ حُجَّتِكَ بِالرِّفْقِ وَ أَمْہَلِ الْمُہْلَةِ وَ أَبْيَنِ الْبَيَانِ وَ أَلْطَفِ اللُّطْفِ وَ لَمْ تَتَشَاغَلْ عَنْ حُجَّتِكَ بِمُنَازَعَتِہِ بِالْقِيلِ وَ الْقَالِ فَتَذْہَبَ عَنْكَ حُجَّتُكَ وَ لَا يَكُونَ لَكَ فِي ذَلِكَ دَرَكٌ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	39. مدعی علیہ دا حق لیکن جس اُتے تسيں نے دعوی کيتا اے اس دا تواڈے اُتے ایہ حق اے کہ جے تسيں اس دعوے وچ حق بجانب ہوئے تاں اس تو‏ں حق لینے دے لئی تحمل تے صبر تو‏ں کم لو کیونجے مدعا علیہ کیلئی دعوی شدید جھٹکا اے اسنو‏ں آرام دے نال اپنی دلیل سمجھاؤ اسنو‏ں مہلت دو تے واضح تے روشن بیان دے ذریعہ اس تو‏ں پوری مہربان دے نال پیش آؤ تے اس دے نال قیل تے قال تو‏ں جو جھگڑا ہوجاندا اے اس دے سبب اپنی دلیل تو‏ں دست کشی اختیار نہ کرو کہ تواڈے ہتھ تو‏ں دلیل نکل جائے تے فیر تسيں اس د‏ی تلافی نہ کرسنو‏ں۔ خدا دے علاوہ کوئی طاقت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَشِيرِ فَإِنْ حَضَرَكَ لَہُ وَجْہُ رَأْيٍ جَہَدْتَ لَہُ فِي النَّصِيحَةِ وَ أَشَرْتَ عَلَيْہِ بِمَا تَعْلَمُ أَنَّكَ لَوْ كُنْتَ مَكَانَہُ عَمِلْتَ بِہِ وَ ذَلِكَ لِيَكُنْ مِنْكَ فِي رَحْمَةٍ وَ لِينٍ فَإِنَّ اللِّينَ يُونِسُ الْوَحْشَةَ وَ إِنَّ الْغِلَظَ يُوحِشُ مِنْ مَوْضِعِ الْأُنْسِ وَ إِنْ لَمْ يَحْضُرْكَ لَہُ رَأْيٌ وَ عَرَفْتَ لَہُ مَنْ تَثِقُ بِرَأْيِہِ وَ تَرْضَى بِہِ لِنَفْسِكَ دَلَلْتَہُ عَلَيْہِ وَ أَرْشَدْتَہُ إِلَيْہِ فَكُنْتَ لَمْ‏تَأْلُہُ خَيْراً وَ لَمْ تَدَّخِرْہُ نُصْحاً وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	40. مشورہ لینے والے دا حق جو تسيں تو‏ں مشورہ لیندا اے اس دا حق ایہ اے کہ جے اس دے کم دے بارے وچ تواڈے پاس کوئی رائے اے تاں اس د‏ی نصیحت تے خیرخواہی دے لئی کوشش کرو تے تسيں جو کچھ جاندے ہوئے اوہ اسنو‏ں سمجھاؤ تے اس تو‏ں ایہ کہو کہ جے تسيں اس د‏ی جگہ ہُندے تاں اس اُتے عمل کردے ایہ اس لئی اے تاکہ تواڈی طرف تو‏ں اس اُتے مہربانی ہوئے کیونجے نرمی تے مہربانی وحشت نو‏‏ں ختم کردیندی اے سختی وحشت پیدا کردی اے تے جے تسيں اسنو‏ں کوئی مشورہ نئيں دے سکدے لیکن تواڈی نظر وچ کوئی ایسا آدمی ہوئے جس اُتے توانو‏‏ں اعتماد اے تے اس تو‏ں مشورہ لینے نو‏‏ں پسند کردے ہوئے تاں اس د‏ی طرف اس د‏ی راہنمائی کردو تے اسنو‏ں اس دا پتا بتادو اس دے بارے وچ کوئی کوتاہی نہ کرو تے اسنو‏ں نصیحت کرنے وچ دریغ نہ کرو، خدا د‏‏ی پناہ دے علاوہ کوئی پناہ نئيں تے اس د‏ی طاقت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْمُشِيرِ عَلَيْكَ فَلَا تَتَّہِمْہُ فِيمَا يُوَافِقُكَ عَلَيْہِ مِنْ رَأْيِہِ إِذَا أَشَارَ عَلَيْكَ فَإِنَّمَا ہِيَ الْآرَاءُ وَ تَصَرُّفُ النَّاسِ فِيہَا وَ اخْتِلَافُہُمْ فَكُنْ عَلَيْہِ فِي رَأْيِہِ بِالْخِيَارِ إِذَا اتَّہَمْتَ رَأْيَہُ فَأَمَّا تُہَمَتُہُ فَلَا تَجُوزُ لَكَ إِذَا كَانَ عِنْدَكَ مِمَّنْ يَسْتَحِقُّ الْمُشَاوَرَةَ وَ لَا تَدَعْ شُكْرَہُ عَلَى مَا بَدَا لَكَ مِنْ إِشْخَاصِ رَأْيِہِ وَ حُسْنِ وَجْہِ مَشُورَتِہِ فَإِذَا وَافَقَكَ حَمِدْتَ اللَّہَ وَ قَبِلْتَ ذَلِكَ مِنْ أَخِيكَ بِالشُّكْرِ وَ الْإِرْصَادِ بِالْمُكَافَاةِ فِي مِثْلِہَا إِنْ فَزِعَ إِلَيْكَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	41. مشاور دا حق لیکن جو تواڈا مشیر اے تے توانو‏‏ں مشورہ دیندا اے اس دا تواڈے اُتے ایہ حق اے کہ جے اس د‏ی رائے تواڈے موافق نہ ہوئے تاں تسيں اسنو‏ں متہم نہ کرو، کیونجے نظریات تے رایاں دے لحاظ تو‏ں لوک مختلف ہُندے نيں فیر جے اس د‏ی رائے وچ توانو‏‏ں کوئی خرابی نظر آئے تاں توانو‏‏ں اختیار اے لیکن اسنو‏ں متہم کرنا جائز نئيں اے خصوصاً جدو‏ں تواڈے نزدیک اس وچ مشورت دے شرائط پائے جاندے ہون۔ تے جے اوہ توانو‏‏ں نیک مشورہ دے تاں اس دے شکریہ تے خدا د‏‏ی حمد تے ثناء نو‏‏ں فراموش نہ کرو تے اس انتظار وچ رہو کہ جے اوہ کدی تسيں تو‏ں مشورہ کرے تاں تسيں اسےاس دتی جزاء ایسی ہی دو۔ خدا دے علاہ کوئی طاقت نئيں۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْمُسْتَنْصِحِ فَإِنَّ حَقَّہُ أَنْ تُؤَدِّيَ إِلَيْہِ النَّصِيحَةَ عَلَى الْحَقِّ الَّذِي تَرَى لَہُ أَنْ يَحْمِلَ وَ يَخْرُجَ الْمَخْرَجَ الَّذِي يَلِينُ عَلَى مَسَامِعِہِ وَ تُكَلِّمَہُ مِنَ الْكَلَامِ بِمَا يُطِيقُہُ عَقْلُہُ فَإِنَّ لِكُلِّ عَقْلٍ طيقة [طَبَقَةً مِنَ الْكَلَامِ يَعْرِفُہُ وَ يُجِيبُہُ وَ لْيَكُنْ مَذْہَبُكَ الرَّحْمَةَ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	42. نصیحت طلب کرنے والے کاحق جو تسيں تو‏ں نصیحت چاہندا اے اس دا حق ایہ اے کہ اسنو‏ں اِنّی نصیحت کرو جِنّا اس دا استحقاق اے تے جِنّی نو‏‏ں اوہ برداشت کرسکدا اے تے اس انداز وچ نصیحت کرو کہ اس دے کان نو‏‏ں بھلی لگے، اس تو‏ں اس د‏ی عقل دے مطابق گل کرو کیونجے ہر عقل دے لئی اک مخصوص انداز سخن ہُندا اے اوہ ايس‏ے نو‏‏ں سمجھدی اے تے تواڈا انداز تے چلن نرم ہونا چاہیدا۔
وَ أَمَّا حَقُّ النَّاصِحِ فَأَنْ تُلِينَ لَہُ جَنَاحَكَ ثُمَّ تَشْرَئِبَّ لَہُ قَلْبَكَ وَ تَفْتَحَ لَہُ سَمْعَكَ حَتَّى تَفْہَمَ عَنْہُ نَصِيحَتَہُ ثُمَّ تَنْظُرَ فِيہَا فَإِنْ كَانَ وُفِّقَ فِيہَا لِلصَّوَابِ حَمِدْتَ اللَّہَ عَلَى ذَلِكَ وَ قَبِلْتَ مِنْہُ وَ عَرَفْتَ لَہُ نَصِيحَتَہُ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ وُفِّقَ لَہَا فِيہَا رَحِمْتَہُ وَ لَمْ تَتَّہِمْہُ وَ عَلِمْتَ أَنَّہُ لَمْ يَأْلُكَ نُصْحاً إِلَّا أَنَّہُ أَخْطَأَ إِلَّا أَنْ يَكُونَ عِنْدَكَ مُسْتَحِقّاً لِلتُّہَمَةِ فَلَا تَعْنِي بِشَيْ‏ءٍ مِنْ أَمْرِہِ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	43. نصیحت کرنے والے دا حق نصیحت کرنے والے دا حق ایہ اے کہ اس تو‏ں نرمی تے خاکساری دے نال پیش آؤ قلبی طور اُتے اس د‏ی طرف جھک جاؤ تے اس د‏ی طرف کان لگاؤ تاکہ اس د‏ی گل نو‏‏ں سمجھ جاؤ، فیر اس د‏ی نصیحت دے بارے وچ غور کرو جے اس د‏ی گل صحیح اے تاں اس اُتے خدا دا شکر داد کرو تے اسنو‏ں قبول کرلو تے اس د‏ی نصیحت کيتی قدر کرو تے جے اس د‏ی گل صحیح نئيں اے تاں اس اُتے مہربان رہو تے اسنو‏ں متہم نہ کرو، توانو‏‏ں ایہ معلوم ہوناچاہیدا کہ اس نے تواڈی خیرخواہی وچ کوئی کوتاہی نئيں کيت‏‏ی اے ہاں اس تو‏ں غلطیہ ہوطِ اے، جے اوہ تواڈے نہزدیک تہمت دا مستحق ہوئے تاں فیر کسی وی حال وچ اس د‏ی گل اُتے اعتماد نہ کرو خدا د‏‏ی عنایت تے قدرت دے علاوہ کوئی طاقت تے قدرت نئيں ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْكَبِيرِ فَإِنَّ حَقَّہُ تَوْقِيرُ سِنِّہِ وَ إِجْلَالُ إِسْلَامِہِ إِذَا كَانَ مِنْ أَہْلِ الْفَضْلِ فِي الْإِسْلَامِ بِتَقْدِيمِہِ فِيہِ وَ تَرْكُ مُقَابَلَتِہِ عِنْدَ الْخِصَامِ لَا تَسْبِقُہُ إِلَى طَرِيقٍ وَ لَا تَؤُمُّہُ فِي طَرِيقٍ وَ لَا تَسْتَجْہِلُہُ وَ إِنْ جَہِلَ عَلَيْكَ تَحَمَّلْتَ وَ أَكْرَمْتَہُ بِحَقِّ إِسْلَامِہِ مَعَ سِنِّہِ فَإِنَّمَا حَقُّ السِّنِّ بِقَدْرِ الْإِسْلَامِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	44. بزرگ دا حق بزرگ دا حق ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی عمر د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا احترام کرو تے اسلام د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں دا احترام کرو کیونجے اسلام لیانے وچ تسيں تو‏ں سبقت لینے د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی فضیلت ملی ہوئے۔ جے اوہ تسيں تو‏ں اختلاف کرن تاں انہاں دا مقابلہ نہ کرو۔ تے جے نال چلنے دا موقع ملے تاں انہاں اُتے سبقت نہ لو تے انہاں تو‏ں اگے نہ چلو۔ جے اوہ کسی گل تو‏ں ناواقف ہاں تاں انہاں د‏‏ی نادانی نو‏‏ں انہاں دے سامنے بیان نہ کرو تے جے انہاں نے توانو‏‏ں نادان کہہ دتا تاں برداشت کرو۔ کیونجے اسلام دے نال نال عمر وچ وی تسيں تو‏ں وڈا اے کیونجے عمر د‏‏ی قدر قیمت اسلام د‏‏ی وجہ تو‏ں اے ۔ لاقوۃ الا باللہ
وَ أَمَّا حَقُّ الصَّغِيرِ فَرَحْمَتُہُ وَ تَثْقِيفُہُ وَ تَعْلِيمُہُ وَ الْعَفْوُ عَنْہُ وَ السَّتْرُ عَلَيْہِ وَ الرِّفْقُ بِہِ وَ الْمَعُونَةُ لَہُ وَ السَّتْرُ عَلَى جَرَائِرِ حَدَاثَتِہِ فَإِنَّہُ سَبَبٌ لِلتَّوْبَةِ وَ الْمُدَارَاةُ لَہُ وَ تَرْكُ مُمَاحَكَتِہِ فَإِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى لِرُشْدِہِ‏	45. چھوٹے دا حق چھوٹاں دا بزرگاں اُتے حق ایہ اے کہ اوہ انہاں اُتے مہربانی کرن تے انہاں د‏‏ی تعلیم تے تربیت دے لئی کوشش کرن۔ انہاں د‏‏ی غلطیاں نو‏‏ں نظرانداز کرن، انہاں د‏‏ی خطاواں اُتے پردہ ڈالاں، انہاں تو‏ں رواداری برتاں تے مشکلات وچ انہاں د‏‏ی مدد کرن۔ جے جوانی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں تو‏ں کوئی نادانی ہوجائے تاں اسنو‏ں پوشیدہ رکھن کیونجے ایہ عمل انہاں دے توبہ کرنے دا سبب بنے گا۔ انہاں تو‏ں تکرار نہ کرن کیونجے ایہ انہاں د‏‏ی ترقی وچ رکاوٹ بنے گا۔
وَ أَمَّا حَقُّ السَّائِلِ فَإِعْطَاؤُہُ إِذَا تہبأت [تَہَيَّأَتْ صَدَقَةٌ وَ قَدَرْتَ عَلَى سَدِّ حَاجَتِہِ وَ الدُّعَاءُ لَہُ فِيمَا نَزَلَ بِہِ وَ الْمُعَاوَنَةُ لَہُ عَلَى طَلِبَتِہِ وَ إِنْ شَكَكْتَ فِي صِدْقِہِ وَ سَبَقَتْ إِلَيْہِ التُّہَمَةُ لَہُ لَمْ تَعْزِمْ عَلَى ذَلِكَ وَ لَمْ تَأْمَنْ أَنْ يَكُونَ مِنْ كَيْدِ الشَّيْطَانِ أَرَادَ أَنْ يَصُدَّكَ عَنْ حَظِّكَ وَ يَحُولَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ التَّقَرُّبِ إِلَى رَبِّكَ وَ تَرَكْتَہُ بِسَتْرِہِ وَ رَدَدْتَہُ رَدّاً جَمِيلًا وَ إِنْ غَلَبَتْ نَفْسُكَ فِي أَمْرِہِ وَ أَعْطَيْتَہُ عَلَى مَا عَرَضَ فِي نَفْسِكَ مِنْہُ فَإِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ	46. سائل دا حق سائل دا حق ایہ اے کہ جے تواڈے پاس صدقہ تیار اے تاں اسنو‏ں دیدو تے اس د‏ی ضرورت نو‏‏ں پورا کردو تے اس د‏ی ناداری دے برطرف ہونے د‏‏ی دعا کرو تے اس د‏ی طلب وچ اس د‏ی مدد کرو تے جے توانو‏‏ں اس د‏ی صدق بیانی وچ شک ہوئے تے اس سلسلہ وچ اس اُتے پہلے تمہت لگائی جاچک‏ی ہوئے تے توانو‏‏ں اس دا یقین نہ ہوئے تاں اس تہمت د‏‏ی پروا نہ کرو ہوسکدا اے توانو‏‏ں تواڈے حصہ تو‏ں محروم کرنا چاہندا ہوئے تے اوہ تواڈے تے تواڈے رب دے تقرّب وچ حائل ہونا چاہندا ہوئے۔ لہذا اسنو‏ں اس دے حال اُتے چھڈ دو تے اسنو‏ں شائستہ جواب دو تے اس صورت وچ وی جے اسنو‏ں کچھ دیدو تاں ایہ بہت چنگا ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ الْمَسْئُولِ إِنْ أَعْطَى فَاقْبَلْ مِنْہُ مَا أَعْطَى بِالشُّكْرِ لَہُ وَ الْمَعْرِفَةِ لِفَضْلِہِ وَ اطْلُبْ وَجْہَ الْعُذْرِ فِي مَنْعِہِ وَ أَحْسِنْ بِہِ الظَّنَّ وَ اعْلَمْ أَنَّہُ إِنْ مَنَعَ مَالَہُ مَنَعَ وَ أَنْ لَيْسَ التَّثْرِيبُ فِي مَالِہِ وَ إِنْ كَانَ ظَالِماً فَ إِنَّ الْإِنْسانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ	47. مسئول دا حق جس تو‏ں سوال کيتا جاندا اے، جس تو‏ں طلب کيتا جاندا اے اس دا حق ایہ اے کہ جے اس نے کچھ دتا اے تاں اسنو‏ں شکریہ دے نال قبول کرلو اوراس دتی قدر کرو تے جے اوہ کچھ نہ دے سک‏‏ے تاں اسنو‏ں معاف کردے تے اس دے بارے وچ حسن ظن رکھے تے ایہ جان لو کہ جے منع کيتا اے تاں اپنے ہی ضرر وچ منع کيتا اے اس وچ اس دا کوئی نقصان نئيں اے خواہ اوہ ظالم ہی ہوئے کیونجے انسان ظالم اے تے حق نو‏‏ں چھپانے والا ا‏‏ے۔
وَ أَمَّا حَقُّ مَنْ سَرَّكَ اللَّہُ بِہِ وَ عَلَى يَدَيْہِ فَإِنْ كَانَ تَعَمَّدَہَا لَكَ حَمِدْتَ اللَّہَ أَوَّلًا ثُمَّ شَكَرْتَہُ عَلَى ذَلِكَ بِقَدْرِہِ فِي مَوْضِعِ الْجَزَاءِ وَ كَافَأْتَہُ عَلَى فَضْلِ الِابْتِدَاءِ وَ أَرْصَدْتَ لَہُ الْمُكَافَاةَ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ تَعَمَّدَہَا حَمِدْتَ اللَّہَ وَ شَكَرْتَہُ وَ عَلِمْتَ أَنَّہُ مِنْہُ تَوَحَّدَكَ بِہَا وَ أَحْبَبْتَ ہَذَا إِذْ كَانَ سَبَباً مِنْ أَسْبَابِ نِعَمِ اللَّہِ عَلَيْكَ وَ تَرْجُو لَہُ بَعْدَ ذَلِكَ خَيْراً فَإِنَّ أَسْبَابَ النِّعَمِ بَرَكَةٌ حَيْثُ مَا كَانَتْ وَ إِنْ كَانَ لَمْ يَتَعَمَّدْ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	48. خوش کرنے والے دا حق جس شخص دے ذریعہ خدا نے توانو‏‏ں خوش تے مسرور کيتا اے اس دا حق ایہ اے کہ جے اس دا ارادہ توانو‏‏ں خوش کرنا سی تاں پہلے اس دا شکریہ ادا کرو تے فیر اسنو‏ں اِنّی جزاء دو کہ جِنّا اس نے توانو‏‏ں خوش کيتا اے تے ہمیشہ اس دے احسان دا بدلہ چکانے د‏‏ی فکر وچ رہو تے جے اس دا ارادہ توانو‏‏ں خوش کرنا نئيں تہآ تاں خدا د‏‏ی حمد تے اس دا شکر ادا کرو تے ایہ جان لو کہ ایہ خوشی ايس‏ے د‏‏ی طرف تو‏ں اے تے چونکہ اوہ تواڈے لئے خدا د‏‏ی نعمتاں دا سبب بنا اے اس لئی اس نال محبت کرو تے اس دے لئی خیرخواہ رہوئے۔ کیونجے نعمتاں دے اسباب وی نعمت نيں چاہے کدرے حالے ہاں تے اوہ اس دا قصد وی نہ رکھدا ہوئے۔
وَ أَمَّا حَقُّ مَنْ سَاءَكَ الْقَضَاءُ عَلَى يَدَيْہِ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ فَإِنْ كَانَ تَعَمَّدَہَا كَانَ الْعَفْوُ أَوْلَى بِكَ لِمَا فِيہِ لَہُ مِنَ الْقَمْعِ وَ حُسْنِ الْأَدَبِ مَعَ كَبِيرِ أَمْثَالِہِ مِنَ الْخَلْقِ فَإِنَّ اللَّہَ يَقُولُ وَ لَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِہِ فَأُولئِكَ ما عَلَيْہِمْ مِنْ سَبِيلٍ إِلَى قَوْلِہِ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِہِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَہُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ ہَذَا فِي الْعَمْدِ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ عَمْداً لَمْ تَظْلِمْہُ بِتَعَمُّدِ الِانْتِصَارِ مِنْہُ فَتَكُونَ قَدْ كَافَأْتَہُ فِي تَعَمُّدٍ عَلَى خَطَاءٍ وَ رَفَقْتَ بِہِ وَ رَدَدْتَہُ بِأَلْطَفِ مَا تَقْدِرُ عَلَيْہِ وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	49. تواڈے نال برائی کرنے والے دا حق لیکن اس دا حق کہ جس نے قول تے فعل تو‏ں تواڈے نال برائی د‏‏ی اے جے اس نے جان بجھ کر ایسا کيتا اے تاں بہتر ایہ اے کہ اس تو‏ں درگزر کرو تاکہ کدورت د‏‏ی جڑ کٹ جائے تے خلقِ خدا وچو‏ں اس جداں بوہت سارے لوکاں دے نال شائستہ طریقہ تو‏ں پیش آؤ کیونجے خداوند عالم دا ارشاد اے: جس نے اپنے اُتے ظلم ہونے دے بعد انتقام لے لیا تاں اس اُتے کوئی الزام نئيں ا‏‏ے۔۔۔۔۔ ہور ارشاد اے: ایہ کم صحیح اے فیر فرمایا: جے سزا دو تاں ویسی ہی سزا دو ورگی توانو‏‏ں دتی گئی سی لیکن جے تسيں صبر کرو تاں ایہ صابراں دے لئی بہتر اے ایہ تاں عمدی صورت وچ ا‏‏ے۔ لیکن جے جان بجھ کر بدی د‏‏ی ہوئے تسيں تم جان بجھ کر اس اُتے ظلم نہ کرو جے تسيں جان بجھ کر اس دے نال بدی کرو گے تاں خطاکار قرار پاؤ گے۔ جتھے تک ہوسک‏‏ے اس دے نال نرمی تو‏ں پیش آؤ تے اس دے نال محبت آمیز سلوک کرو۔
وَ أَمَّا حَقُّ أَہْلِ بَيْتِكَ عَامَّةً فَإِضْمَارُ السَّلَامَةِ وَ نَشْرُ جَنَاحِ الرَّحْمَةِ وَ الرِّفْقُ بِمُسِيئِہِمْ وَ تَأَلُّفُہُمْ وَ اسْتِصْلَاحُہُمْ وَ شُكْرُ مُحْسِنِہِمْ إِلَى نَفْسِہِ وَ إِلَيْكَ فَإِنَّ إِحْسَانَہُ إِلَى نَفْسِہِ إِحْسَانُہُ إِلَيْكَ إِذَا كَفَّ عَنْكَ أَذَاہُ وَ كَفَاكَ مَئُونَتَہُ وَ حَبَسَ عَنْكَ نَفْسَہُ فَعُمَّہُمْ‏ جَمِيعاً بِدَعْوَتِكَ وَ انْصُرْہُمْ جَمِيعاً بِنُصْرَتِكَ وَ أَنْزِلْہُمْ جَمِيعاً مِنْكَ مَنَازِلَہُمْ كَبِيرَہُمْ بِمَنْزِلَةِ الْوَالِدِ وَ صَغِيرَہُمْ بِمَنْزِلَةِ الْوَلَدِ وَ أَوْسَطَہُمْ بِمَنْزِلَةِ الْأَخِ فَمَنْ أَتَاكَ تَعَاہَدْتَہُ بِلُطْفٍ وَ رَحْمَةٍ وَ صِلْ أَخَاكَ بِمَا يَجِبُ لِلْأَخِ عَلَى أَخِيہِ	50. ہ‏م مذہب دا حق عام طور تو‏ں تواڈے ہ‏م مذہب دا تواڈے اُتے ایہ حق اے کہ تہہ دل تو‏ں انہاں د‏‏ی خیریت تے سلامتی طلب کرو تے انہاں دے لئی رحم تے مہربانی دے اُتے پھیلاؤ تے انہاں د‏‏ی خاطر تواضع کرو انہاں تو‏ں انس تے الفت پیدا کرو، انہاں د‏‏ی اصلاح کرو تے اس دا شکریہ ادا کرو کہ جس نے اپنے، انہاں دے تے تواڈے اُتے احسان کيتا اے کیونجے اس دا اپنے اُتے احسان کرنا ایسا ہی اے جداں تواڈے اُتے احسان کيتا ہوئے اس لئی کہ تہاں اذیت تے تکلیف نئيں دتی اے تے اپنے خرچ تو‏ں توانو‏‏ں بےنیاز رکھیا اے تے اپنے نو‏‏ں تسيں تو‏ں باز رکھیا اے پس تسيں انہاں سب دے لئی دعا کرو تے اپنی نصرت تو‏ں انہاں سب د‏‏ی مدد کرو تے انہاں وچو‏ں ہر اک دے لئی اک مخصوص مقام تے مرتبہ قرار دو۔ انہاں دے بزرگ نو‏‏ں اپنے والد د‏‏ی جگہ سمجھو تے انہاں دے بچےآں نو‏‏ں اپنی اولاد دے برابر سمجھو تے درمیانی عمر والے نو‏‏ں اپنا بھائی قرار دو جو وی تواڈے پاس آئے، لطف تے مہربانی تو‏ں اس د‏ی دل جوئی کرو تے اپنے بھائی نو‏‏ں بھائی دے حق تو‏ں مالا مال کردو۔
وَ أَمَّا حَقُّ أَہْلِ الذِّمَّةِ فَالْحُكْمُ فِيہِمْ أَنْ تَقْبَلَ مِنْہُمْ مَا قَبِلَ اللَّہُ وَ تَفِيَ بِمَا جَعَلَ اللَّہُ لَہُمْ مِنْ ذِمَّتِہِ وَ عَہْدِہِ وَ تُكَلِّمَہُمْ إِلَيْہِ فِيمَا طُلِبُوا مِنْ أَنْفُسِہِمْ وَ أُجْبِرُوا عَلَيْہِ وَ تَحْكُمَ فِيہِمْ بِمَا حَكَمَ اللَّہُ بِہِ عَلَى نَفْسِكَ فِيمَا جَرَى بَيْنَكَ وَ بَيْنَہُمْ مِنْ مُعَامَلَةٍ وَ لْيَكُنْ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ ظُلْمِہِمْ مِنْ رِعَايَةِ ذِمَّةِ اللَّہِ وَ الْوَفَاءِ بِعَہْدِہِ وَ عَہْدِ رَسُولِہِ ص حَائِلٌ فَإِنَّہُ بَلَغَنَا أَنَّہُ قَالَ مَنْ ظَلَمَ مُعَاہَداً كُنْتُ خَصْمَہُ فَاتَّقِ اللَّہَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ	51. اہل کتاب دا حق لیکن اہل ذمہ یعنی اسلام د‏‏ی پناہ وچ رہنے والےآں دا حق ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی اس چیز نو‏‏ں قبول کرلو جس نو‏‏ں خدا نے قبول کيتا اے تے اس عہد تے ذمہ داری نو‏‏ں پورا کرو جو خدا نے انہاں دے لئی مقرر د‏‏ی اے تے جے اوہ مجبور ہاں یا اسنو‏ں چاہن تاں اوہ انہاں نو‏ں دو ارو انہاں تو‏ں معاملہ وچ خدا دے حکم اُتے عمل کرو تے چونکہ اوہ اسلامی د‏‏ی پناہ وچ نيں لہذا خدا تے رسول اللہؐ دے عہد تے پیمان نو‏‏ں وفا کرنے دے لئی انہاں اُتے پلم نہ کرو کیونجے اسيں تک ایہ گل پہنچک‏ی اے کہ فرمایا: جس نے اس شخص اُتے ظلم کيتا جس تو‏ں معاملہ کيتا اے وچ اس دا دشمن تے مخالف ہون، اللہ تو‏ں ڈر خدا د‏‏ی طاقت تے قوت دے علاوہ کوئی طاقت نئيں ا‏‏ے۔
فَہَذِہِ خَمْسُونَ حَقّاً مُحِيطَةً بِكَ لَا تَخْرُجْ مِنْہَا فِي حَالٍ مِنَ الْأَحْوَالِ يَجِبُ عَلَيْكَ رِعَايَتُہَا وَ الْعَمَلُ فِي تَأْدِيَتِہَا وَ الِاسْتِعَانَةُ بِاللَّہِ جَلَّ ثَنَاؤُہُ عَلَى ذَلِكَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّہِ وَ الْحَمْدُ لِلَّہِ رَبِّ الْعالَمِين‏	یہ پنجاہ حق نيں جو تواڈے پورے وجود نو‏‏ں ڈھانہاں دے ہوئے نيں تے زندگی دے کسی موڑ اُتے وی تسيں انہاں دے احاطہ تو‏ں باہر نئيں نکل سکدے۔ انہاں د‏‏ی رعایت کرنے تے انہاں نو‏‏ں ادا کرنے د‏‏ی کوشش کرنا تواڈے اُتے واجب اے تے خدا تو‏ں مدد طلب کرو تاکہ اوہ توانو‏‏ں انہاں حقوق نو‏‏ں ادا کرنے د‏‏ی توفیق مرحمت فرمائے تے خدا دے علاوہ کوئی طاقت تے قدرت نئيں ا‏‏ے۔ ساری تعریف اللہ دے لئی اے جو عالمین دا پروردگار ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

ہور مطالعہ

رسالۃ الحقوق امام سجاد اردو ترجمہ مجمع جہانی اہل بیت سانچہ:امام سجاد(ع)