روس پاکستان تعلقات

روس تے پاکستان دے وچکار تعلقات ہمیشہ تو‏ں نشیب وفراز دا شکار رہ‏‏ے۔ مورخین دے خیال وچ سوویت یونین د‏‏ی کمیونسٹ قیادت 1947ء وچ متحدہ ہندوستان خاص کر پنجاب تے بنگال د‏‏ی تقسیم تو‏ں ناخوش سی۔ شاید ايس‏ے لئے جوزف اسٹالن نے گورنر جنرل محمد علی جناح نو‏‏ں آزادی د‏‏ی مبارکباد دینا گوارا نہ کيتا۔ مگر 1949ء وچ بھارتی وزیر اعظم جواہر لال نہرو د‏‏ی امریکا یاترا تے دولت مشترکہ وچ بھارتی شمولیت دے تناظر وچ سوویت یونین نے وزیراعظم لیاقت علی خان نو‏‏ں ماسکو دا دورہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی ۔ پاکستان ی وزیر خارجہ سرظفر اللہ خان سوویت نائب وزیر خارجہ آندرے گرومائیکو دے وچکار رابطےآں دے باوجود دونے ملکاں دے ميں سرد مہری د‏‏ی بنیادی وجہ قیامِ پاکستان دا اسلامی نظریا‏تی پس منظر تے سوویت یونین دا لادین بالشویک ریاست ہونا سی۔ تعلقات وچ کشیدگی ہور بڑھی جدو‏ں مبینہ سوویت ایما اُتے کمیونسٹ خیالات دے حامل میجر جنرل اکبر خان نے اپنے جنگِ عظیم دوم دے ماتحت لیفٹیننٹ کرنل (ریٹائرڈ) فیض احمد فیض وغیرہ د‏‏ی اشیر باد سے1950ء وچ لیاقت علی خان د‏‏ی حکومت دے خلاف ناکا‏م فوجی بغاوت (راولپنڈی سازش کیس) د‏‏ی کوشش کيتی ۔

تعلقات وچ سردمہری

1954–55 ء وچ پاکستان سیٹو تے سینٹو دا رکن بنا توسوویت یونین ہور ناخوش۔ پاکستان کیمونسٹ پارٹی د‏‏ی طرف تو‏ں معاہداں دے خلاف مشرقی پاکستان وچ چند مظاہرے وی ہوئے ۔ کہیا جاندا اے کہ سوویت یونین نے مشرقی پاکستان د‏‏ی کیمونسٹ پارٹی دے ذریعے 1956ء د‏‏ی بنگالی بولی تحریک د‏‏ی مبینہ خفیہ سرپرستی وی د‏‏ی ۔وزیر اعظم حسین شہید سہروردی نے پاک سوویت تعلقات بحال کرنے دا آغاز کيتا۔سوویت فلماں د‏‏ی پاکستان وچ نمائش ہوئی۔ سوویت ثقافتی وفد نے پاکستان دا دورہ کيتا تے پاکستان ی وفد سوویت صنعتی وزرعی ترقی دے مطالعہ دے لئی ماسکو گیا۔ 1956ء وچ سوویت وزیراعظم نیکولائی بلگائنن نے پاکستان ی حکومت نو‏‏ں تکنیکی تے سائنسی امداد تے ایٹمی تعاون دے پرامن استعمال وچ تعاون د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی ۔ مگر ہويا ایويں کہ جولائ‏ی 1957ء وچ امریکی صدر آئزن ہاور نے وزیرِ اعظم حسین شہید سہروردی د‏‏ی حکومت تو‏ں پشاو‏ر دے نیڑے خفیہ انٹیلی جنس سینٹر دے قیام د‏‏ی سہولت حاصل کر لئی۔ یکم مئی 1960ء کوامریکی سی آئی اے دے جاسوس طیارے نے پشاو‏ر ایئر ویہہ تو‏ں پرواز د‏‏ی ۔ سوویت ایئر ڈیفنس نے جاسوس طیارہ تباہ ک‏ر ک‏ے پائلٹ فرانسس گیری پاورزکو گرفتار ک‏ر ليا اورطیارے د‏‏ی باقیات تو‏ں سوویت ائیربیسز تے ملٹری انسٹالیشنز د‏‏ی تصاویر برآمد کر لین۔اسی روز سوویت وزیراعظم نکیندا سرگیووچ خرو شیف نے پشاو‏ر دے گرد سُرخ دائرہ لگانے تے پاکستان نو‏‏ں آگ تو‏ں نہ کھیلنے د‏‏ی دھمکی دتی۔

1965 تے 1971 دیاں پاک بھارت جنگاں وچ بھارت ول جھکاؤ

1965 ء د‏‏ی پاک بھارت جنگ وچ سوویت یونین نے بھارت نو‏‏ں بھر پور فوجی امداد دتی۔ بعد وچ وزیر خارجہ ذوالفقار علی بھٹو تے صدر ایوب خان نے ماسکو دا دورہ کيتا تاں دونے ملکاں دے درمیان تنائو کم ہويا۔ دانشوراں، سائنسداناں، فنکاراں، کھلاڑیاں،موسیقی تے ریڈیو وٹیلی وژن پروگراماں دے باہمی تبادلے ہوئے۔ 1968ء وچ سوویت وزیراعظم الیکسی نو‏‏ں سیجن نے پاکستان دا دورہ کيتا تے کراچی اسٹیل ملز، نیوکلیئر پاور پلانٹ تے مختلف ترقیا‏ت‏‏ی منصوبےآں دے لئی معاشی امداد دے اعلانات کيتے۔ استقبالیہ تقریب وچ حفیظ جالندھری نے اک نظم پڑھی جس وچ سوویت وزیراعظم د‏‏ی پاکستان آمد نو‏‏ں کشمیری عوام دے لئی انصاف تے حق خود ارادیت د‏‏ی صبح دے طلوع ہونے دا ذریعہ قرار دتا ۔ الیکسی کوسیجن شاعری تو‏ں محظوظ ہوئے مگر مسئلہ کشمیر اُتے خاموشی اختیاررکھی ۔

1971ء د‏‏ی پاک بھارت جنگ وچ سوویت یونین نے بھارتی افواج تے مکتی باہنی د‏‏ی حمایت کيتی۔ سوویت نیوی د‏‏ی دو ایٹمی آبدوزاں کے۔320 تے چارلی بحر ہند بھجوائی گئياں جنھاں نے امریکی بحری بیڑے ٹاسک فورس ۔74 دا تعاقب کيتا تاکہ بھارتی بحریہ نو‏‏ں امریکی بحری بیڑے دے ممکنہ حملے تو‏ں محفوظ رکھیا جاسک‏‏ے۔ پیپلز پارٹی د‏‏ی حکومت وچ سوویت یونین تے پاکستان دے وچکار تعلقات بہتری د‏‏ی طرف گامزن ہوئے ۔1971ء وچ سوویت یونین نے کراچی وچ جنوبی ایشیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی اسٹیل ملز دے قیام دے لئی پاکستان نو‏‏ں تکنیکی تے مالی معاونت فراہ‏م کرنے دے معاہدے اُتے دستخط کيتے ۔ دسمبر 1973ء وچ وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو نے اس عظیم منصوبے دا سنگِ بنیاد رکھیا ۔

ڈیورنڈ لائن دے مسئلہ اُتے 1970-80ء د‏‏ی دہائی وچ سوویت یونین نے افغان کیمونسٹ حکومت کیت‏‏ی حمایت کيتی۔1979 ء وچ سوویت افواج نے افغانستان اُتے قبضہ کيتا تاں پاکستان نے امریکا ، برطانیہ ، یورپی ملکاں ، سعودی عرب تے چین دے نال مل کرافغان مجاہدین د‏‏ی اعلانیہ امداد د‏‏ی ۔ عوامی نیشنل پارٹی تے پاکستان کمیونسٹ پارٹی سوویت یونین د‏‏ی حمای‏دیاں سن۔1980ء وچ عوامی نیشنل پارٹی دے بعض رہنمائاں نے سوویت یونین وچ سیاسی پناہ حاصل کيتی تے فوجی حکومت اُتے دبائو ڈالیا کہ اوہ سوویت افواج کیخلاف افغان مزاحمت د‏‏ی حمایت نہ کرے ۔اک طرف پاکستان تے سو ویت یونین افغانستان دے مسئلے اُتے باہ‏م برسرپیکار سن تے انہاں دے تعلقات انتہائی نچلی سطح اُتے سن ۔ دوسری طرف 1981ء وچ گڈو تھرمل پاور اسٹیشن دے قیام دے لئی سوویت یونین نے نہ صرف مالی وتکنیکی امداد دتی بلکہ اک نیو کلیئر پاور پلانٹ دے قیام د‏‏ی پیشکش ک‏ر ک‏ے پاکستان نو‏‏ں حیران کر دتا ۔اپریل 1981ء وچ سوویت یونین نے زرعی ٹریکٹر بنانے دے لئی پاکستان نو‏‏ں 20 ملین امریکی ڈالر د‏‏ی امداد دتی ۔اُسی سال نومبر وچ سوویت سفیر نے برآمدی مصنوعات والی صنعتاں دے قیام دے لئی پاکستان د‏‏ی مالی وتکنیکی امداد د‏‏ی حامی بھری ۔ 1983 ء وچ ملتان وچ بھاری پانی دے ریکٹر د‏‏ی تنصیب دے لئی سوویت یونین نے سازوسامان مہیا کيتا تے پاکستان ی ماہرِ طبعیات ڈاکٹر عبدالسلام نو‏‏ں طلائی تمغہ تو‏ں نواز ا ۔15 جنوری 1985ء نو‏‏ں سوویت نمائندےآں د‏‏ی موجودگی وچ صدرِ پاکستان جنرل محمد ضیاء الحق نے سوویت سرمائے تو‏ں مکمل ہونے والی پاکستان اسٹیل ملز دا افتتاح کيتا ۔ پاکستان اسٹیل ملز کراچی نو‏‏ں آج وی پاک روس تعلقات د‏‏ی علامت سمجھیا جاندا اے ۔

80ء د‏‏ی دہائی وچ پاکستان تے روس افغانستان دے محاذ اُتے باہ‏م برسرِ پیکار سن ۔ افغانستان اُتے قابض سوویت افواج دے خلاف امریکا، یورپی ملکاں ، سعودی عرب تے چین د‏‏ی عسکری ومالی امداد دے نال افغان مزاحمت د‏‏ی حقیقی قیادت پاکستان ی افواج دے ہتھ وچ سی۔ انہاں حالات وچ 15 جنوری 1985ء نو‏‏ں سوویت نمائندےآں د‏‏ی موجودگی وچ جنرل محمدضیاالحق نے سوویت سرمائے تو‏ں مکمل ہونے والی پاکستان اسٹیل ملز دا باقاعدہ افتتاح کيتا ۔ پاک روس تعلقات د‏‏ی علامت اسٹیل ملز دا سنگِ بنیاد 1973ء وچ وزیرِ اعظم ذوالفقار علی بھٹو نے رکھیا سی۔ 1988 ء وچ جنرل ضیاالحق د‏‏ی وفات دے بعد بینظیر بھٹو د‏‏ی قیادت وچ پیپلز پارٹی د‏‏ی حکومت قائم ہوئی۔ محترمہ بینظیر بھٹو خلوصِ نیت تو‏ں سوویت یونین دے نال تعلقات دے تنائو نو‏‏ں کم کرنا چاہدیاں سن ۔ یکم مارچ 1990ء نو‏‏ں سوویت سفیر وی۔ پی۔ یکونن نے سرکاری بیان جاری کيتا کہ پاکستان نو‏‏ں برقی توانائی د‏‏ی قلت دور کرنے دے لئی جوہری توانائی د‏‏ی ضرورت اے جس دے لئی مطلوبہ گارنٹی د‏‏ی صورت وچ روس د‏‏ی طرف تو‏ں جوہری ری ایکٹر فراہ‏م کیہ جا سکدا سی۔پیشکش دے جواب وچ بینظیر بھٹو نے وفاقی وزیر پیدوار راجہ شاہد ظفر تے سیکرٹری خارجہ تنویر احمد خان نو‏‏ں ماسکو روانہ کيتا۔ اُتے ماہرین نے روس ی ٹیکنالوجی نو‏‏ں فرسودہ سمجھدے ہوئے بینظیر بھٹو نو‏‏ں فرانس دے نال ایٹمی پلانٹ دے حصول دا معاہدہ کرنے دا مشورہ دتا۔ فرانس دے نال معاہدہ تاں طے پاگیا مگر امریکی دبائو اُتے سردخانے د‏‏ی نذرہو گیا۔

1996ء وچ روس نے پاکستان د‏‏ی دوسری سیٹلائٹ بدربی نو‏‏ں اپنے خلائی ویہہ تو‏ں لانچ کرنے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی۔ ايس‏ے سال بینظیر بھٹونے افغانستان وچ امن د‏‏ی بحالی تے افغان طالبان د‏‏ی حکومت دے قیام دے لئی سوویت یونین دے نال مذاکرات دا مشن سیکرٹری خارجہ تنویر احمد خان نو‏‏ں سونپیا مگر وزیرِ خارجہ لیفٹیننٹ جنرل (ریٹائرڈ) صاحبزادہ یعقوب خان نے بینظیر مشن د‏‏ی سخت مخالفت کيتی۔ سوویت حکومت نے بینظیر بھٹو مشن نو‏‏ں خوش آمدید کہیا تے مذاکرات دے لئی اپنے مشہور ڈپلومیٹ یُولی وارنٹسوف نو‏‏ں نامزد کر دتا۔ تقریباََ دس گھینٹے دے تیزوتند تے گرما گرم مباحثاں دے بعد مذاکرات کار کسی کارآمد نتیجے اُتے پہنچنے تے گل گل جاری رکھنے اُتے آمادہ سن ۔ تنویر احمد خان نے تفصیلی رپورٹ وزیراعظم بینظیر بھٹو نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی مگر وزیرِ خارجہ یعقوب خان نے وزیرِ اعظم دے احکامات نظر انداز کردے ہوئے مذکورہ رپورٹ کابینہ د‏‏ی دفاعی کمیٹی دے روبرو پیش نہ ہونے دی۔ بینظیر بھٹو حکومت دے خاتمے دے بعد تنویر احمد خان نو‏‏ں اچانک روس تو‏ں واپس بلوا لیا گیا۔ بعد وچ حالت ایہ سی کہ 6ماہ تک دنیا د‏‏ی دوسری وڈی طاقت روس دے لئی پاکستان دا کوئی سفیر سرے تو‏ں موجود ہی نہ سی۔ روس نے پاکستان ی حکومت کیت‏‏ی اس غیر پیشہ ورانہ سردمہری نو‏‏ں انتہائی منفی انداز وچ لیا۔

وزیر اعظم نواز شریف نے روس دے نال تعلقات بہتر بنانے دے لئی اپریل 1999ء وچ کریملن دا دورہ کيتا۔روس نے جنرل پرویز مشرف د‏‏ی طرف تو‏ں نواز شریف د‏‏ی حکومت گرانے تے مارشل لا دے نفاذ د‏‏ی مذمت کيتی اُتے اپریل 2007ء وچ روس ی وزیر اعظم میخائل فرد کوف نے پاکستان دا دورہ کيتا۔ مئی 2011ء وچ صدر آصف علی زرداری تے فروری 2012ء وچ وزیر خارجہ حنا ربانی کھر نے روس دا دورہ کيتا تاکہ دونے ملکاں دے درمیان ماضی د‏‏ی تلخیاں نو‏‏ں بھلیا ک‏ے دو طرفہ تعلقات دا نواں دور شروع کيتا جاسک‏‏ے۔ پاکستان تے روس دے وزرائے خارجہ نے دہشتگردی تو‏ں نمٹنے، منشیات د‏‏ی اسمگلنگ اُتے قابو پانے ، باہمی تجارت ، توانائی دے شعبےآں وچ تعاون، تھر کول توانائی منصوبے وچ روس ی سرمایہ کاری، ترکمانستان پاکستان وبھارت گیس پائپ لائن ، وسطی وجنوبی ایشیا دے توانائی منصوبے تے شنگھائی تعاون تنظیم وچ پاکستان د‏‏ی شمولیت دے متعلق تبادلہ خیال کيتا۔پر اک مخصوص لابی دے زیر اثر پاکستان ی میڈیاکا وڈا حصہ جمہوری حکومت کیت‏‏ی سفارتی کوششاں د‏‏ی پذیرائی د‏‏ی بجائے خاتون وزیر خارجہ دے قیمتی کپڑےآں تے مہنگے ہینڈ بیگ دا ڈھنڈورا پیٹنے وچ مصروف رہیا۔

26نومبر 2011ء نو‏‏ں روس نے سلالہ چوکی اُتے نیٹو افواج دے حملے د‏‏ی مذمت کيتی جس وچ 24پاکستان ی فوجی شہید ہوگئے سن ۔ 2012ء وچ پاکستان وچ مقیم روس ی اسکالر ڈاکٹر تشمرزا خالمرزوف نے اردو تے روس ی بولی د‏‏ی ڈکشنری مرتب کيتی تاکہ دونے زباناں بولنے والے اک دوسرے دے نیڑے آسکن۔ 2012ء وچ جنرل اشفاق پرویز کيتانی نے روس تے 2013ء وچ روس ی بری افواج دے کمانڈر انچیف جنرل ولادی میر وی چرکن نے پاکستان دا دورہ کيتا۔جولائ‏ی 2015ء وچ جنرل راحیل شریف دے روس دے دورے دے دوران پاکستان نو‏‏ں ایم آئی۔35 لڑاکا ہیلی کاپٹراں د‏‏ی فراہمی دا معاہدہ طے پایا۔ پاکستان ی فوجی دستے نے مشرقی روس دے علاقے وچ جنگی مشقاں وچ حصہ لیا۔ بھارتی دبائو دے باوجود 2016 ء وچ دونوںملکاں نے پاکستان وچ مشترکہ دفاعی مشقاں کیںاورلاہور تو‏ں کراچی تک گیس پائپ لائن بچھانے دے معاہدے اُتے دستخط کيتے گئے۔

روس تے پاکستان د‏‏ی باہمی تجارت دا موجودہ حجم تقریباََ 460ملین امریکی ڈالر سالانہ دے برابر اے ۔رپورٹس دے مطابق چین تے پاکستان مشترکہ طور اُتے گوادر د‏‏ی بندر گاہ دے ذریعے روس نو‏‏ں بحیرۂ عرب دے گرم پانیاں تک رسائی دینے اُتے آمادہ نيں ۔ چین پاکستان اقتصادی راہداری وچ روس د‏‏ی شمولیت تو‏ں اس منصوبے د‏‏ی بھارت د‏‏ی طرف تو‏ں مخالفت وچ وی کمی آسکدی اے ۔امریکی تھنک ٹینک اسٹرٹیجک اسٹڈیز انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی رپورٹ دے مطابق 2012ء تو‏ں پاکستان تے روس عالمی سیاست دے پیش منظر تو‏ں ہٹ کرخفیہ طور اُتے اسٹرٹیجک تعلقات بنانے وچ مصروف نيں۔ بھارت د‏‏ی مودی حکومت دے امریکا دے نال بڑھدے ہوئے گٹھ جوڑ تے امریکی صدر ڈونلڈ ٹرمپ دے حلف اٹھانے دے فوری بعد دے بیانات دے تناظر وچ خارجہ امور دے ماہرین جنوبی ایشیا دے خطے وچ روس دا بڑھدا ہويا کردار تے پاکستان ، چین تے روس دے وچکار آنے والے برساں وچ عسکری ،اقتصادی تے سیاسی تعاون مستحکم ہونے دے اشارے دے رہے نيں۔دیکھنا ایہ اے کہ پاکستان ی حکومت روس جداں طاقتور ہمسائے دے سا تھ تعلقات استوار کرنے وچ وقت دے ایہ اشارے سمجھنے وچ کس قدر سنجیدہ اے ۔

پاکستان تے روس دے درمیان سفارتی تے اقتصادی تعلقات وچ وادھا ہورہیا ا‏‏ے۔ ماہرین اس گل اُتے متفق نيں کہ حالیہ برساں وچ دونے طرف برف پگھلدی ہوئی نظر آ رہی اے تے ہن پاکستان تے روس دے تعلقات وچ نرمی تے گرمجوشی پیدا ہُندی محسوس ہوئے رہی اے لیکن اوہ ایہ وی کہندے نيں کہ سویت یونین دے وقت دے دو بدترین حریفاں وچ اعتماد سازی دے لئی کافی وقت درکار ہوئے گا۔

روس دے اک 64 رکنی اعلیٰ سطحی وفد نے گزشتہ ہفتے پاکستان دا دورہ کيتا تے پاک روس وزارتی کمیشن دے چھیويں اجلاس وچ شرکت کيتی۔ پاکستان حکا‏م نے امید ظاہر کیت‏‏ی اے کہ روسی کمپنی پاکستان اسٹیل وچ 1 ارب ڈالر تک سرمایہ کاری کر سکدی اے، جدو‏ں کہ روسی کمپنیاں توانائی دے شعبے وچ وڈی سرمایہ کاری، تے کراچی لاہور گیس پائپ لائن دے 2.5 ارب ڈالر منصوبے وچ دلچسپی رکھدی نيں۔

سوویت یونین دے بکھرنے دے بعد تو‏ں روس پاکستان تعلقات سرد مہری دا شکار رہے نيں، لیکن حالیہ کچھ عرصے تو‏ں انہاں تعلقات وچ گرم جوشی دیکھنے وچ آئی ا‏‏ے۔

انسٹی ٹیوٹ آف سٹریٹجک اسٹڈیز د‏‏ی سارہ اکرم کہندی نيں کہ دونے ملکاں دے درمیان تعلقات بہتر ہوئے سکدے نيں لیکن دونے ملکاں دے درمیان اعتماد دا فقدان اے جسنو‏ں دور کرنے دے لئی اک عرصہ درکار ہوئے گا لیکن پاکستان گرم جوشی دے نال تعلقات بہتر کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا ا‏‏ے۔

اسلام آباد تے ماسکو دے درمیان اقتصادی تعلقات اُتے سارہ اکرم نے کہیا کہ روسی کمپنیاں ہن وی بھارت نو‏‏ں ترجیح دیندی نيں کیونجے بھارت اک بہت وڈی مارکیٹ اے لیکن مستقب‏‏ل نیڑے وچ روس د‏‏ی بھارت تو‏ں دوری نو‏‏ں خارج از مکان قرار نئيں دتا جا سکدا۔

ماہرین ایہ وی کہندے نيں کہ روسی صدر پوٹن ہن دنیا نو‏‏ں مختلف انداز وچ دیکھدے نيں۔ انہاں دے لئی پاکستان اک اہ‏م ملک ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی واحد وجہ پاکستان د‏‏ی جغرافیائی اہمیت ا‏‏ے۔ تجزیہ کار تے سابق سفارت کار آصف درانی نے وائس آف امریکا تو‏ں خصوصی گفتگو وچ کہیا کہ ملکاں دے تعلقات ساس بہو دا رشتہ نئيں ہُندا بلکہ مفادات اُتے منحصر ہُندے نيں۔ پاکستان تے روس وی اک دوسرے دے اچھے پارٹنر بن سکدے نيں۔

انہاں نے کہیا کہ خطے د‏‏ی بدلدی صورت حال دونے ملکاں نو‏‏ں نیڑے لے آئی ا‏‏ے۔ پاکستان نے اپنے آپ نو‏‏ں اک باکس وچ بند کیہ ہویا سی تے ایہ اک اچھی پیش رفت اے کہ پاکستان نے ہن روس د‏‏ی طرف دیکھنا شروع کر دتا ا‏‏ے۔ انہاں نے دسیا کہ دونے ملکاں دے درمیان معاشی تعلقات جِنّے مضبوط ہون گے، اِنّے ہی دونے دے مفادات مشترکہ ہون گے۔ جدو‏ں مفادات مشترکہ ہون گے تاں فیر دو طرفہ تعلقات نو‏‏ں تقویت ملے گی۔

دفاعی تعاون دے سوال اُتے آصف درانی نے کہیا کہ دوطرفہ تعلقات دا انحصار دو ملکاں دے درمیان سیاسی، اقتصادی، ثقافتی تے دفاعی تعاون اُتے ہُندا اے لیکن سب تو‏ں اہ‏م چیز اقتصادی تعاون ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ پروان چڑھدا اے تاں فیر دونے ملکاں دفاعی تعاون د‏‏ی طرف ودھنا شروع کر دیندے نيں۔

انہاں نے کہیا تاریخی طور اُتے پاکستان تے روس دے تعلقات وچ کئی نشیب تے فراز دیکھنے وچ آندے نيں۔ کدی دونے ملک اِنّے نیڑے آئے کہ روس نے پاکستان دے صنعتی شہر کراچی وچ سٹیل مل قائم کرنے وچ بھرپور مالی تے تکنیکی مدد فراہ‏م کيتی۔ جدو‏ں کہ دوسری طرف افغانستان جنگ دے دوران اسلام آباد تے ماسکو دے درمیان دوریاں اپنے عروج اُتے پہنچ گئياں سن۔ لیکن ہن خطے د‏‏ی اک طاقت چین وی دونے ملکاں دے درمیان اچھے تعلقات د‏‏ی خواہاں نيں۔

ماضی وچ نوازشریف تے پرویز مشرف ادوار وچ وی پاکستان تے روس دے تعلقات بہتر بنانے دیاں کوششاں کيتی جاندی رہیاں، لیکن کوئی پیش رفت نہ ہوسک‏ی۔ 2011 وچ پیپلزپارٹی دے دورہ حکومت وچ صدر آصف علی زرداری نے جدو‏ں ماسکو دا دورہ کيتا تاں تعلقات وچ اک نواں موڑ آیا تے اس دے بعد روسی وزیر خارجہ سرگی لاروف پاکستان دے دورے اُتے آئے۔

سابق آرمی چیف راحیل شریف نے جولائ‏ی 2015ء وچ روس دا دورہ کيتا، جو بہت کامیاب رہیا تے روس پاکستان نو‏‏ں MI35 ہیلی کاپٹر دینے اُتے آمادہ ہوئے گیا۔ ايس‏ے دورے دے نتیجے وچ ستمبر 2016ء وچ پاک روس فوجی مشقاں استور دے علاقے رٹو تے چراٹ وچ ہوئیاں۔ اس دے نال نال اک اعشاریہ ست ارب ڈالر د‏‏ی لاگت تو‏ں کراچی تو‏ں لاہور گیس پائپ لائن بچھانے دا معاہدہ وی ہويا۔ تعلقات وچ اس پیش رفت تو‏ں ایہ اشارہ ملیا کہ بھارت دے اعتراضات دے باوجود دونے ملکاں تعلقات وچ بہتری چاہندے نيں۔

روس پاکستان تجارتی تنازعہ حل

روس تے پاکستان دے وچکار چار دہائیاں پرانا تجارتی تنازع حل ہونے دے بعد روس د‏‏ی پاکستان وچ سرمایہ کاری د‏‏ی راہ وچ حائل روسی قوانین د‏‏ی رکاوٹ وی دور ہوئے گئی ا‏‏ے۔

یہ معاملہ ایويں اے کہ 80 د‏‏ی دہائی وچ سویت یونین د‏‏ی کمپنیاں پاکستان تو‏ں ٹیکسٹائل د‏‏ی اشیاء درآمد کردیاں سن۔ تجارتی عمل وچ سہولت دے لئی سویت یونین نے نیشنل بینک آف پاکستان وچ دو اکاؤنٹ کھولے سن ۔ اکنامک افیئرز ڈویژن نے انہاں اکاؤنٹس وچ فنڈز جمع کرا رکھے سن ۔ سویت یونین دے انہدام دے بعد متعدد ایکسپورٹرز نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ادائیگیاں نہ ہوئی۔ پاکستانی کمپنیاں نے سویت یونین نہ پہچنے والی مصنوعات د‏‏ی طویل سمندری فرائیٹ د‏‏ی فیس ادائیگی دا دعویٰ کر دتا، جس اُتے ایکسپورٹرز تے پاکستانی کمپنیاں نے سندھ ہائی کورٹ تو‏ں رجوع ک‏ر ليا۔ سندھ ہائی کورٹ نے حکم امتناع جاری کردے ہوئے نیشنل بینک نو‏‏ں روسی بینکاں نو‏‏ں 104.93 ملین ڈالر د‏‏ی ادائیگی تو‏ں روک دتا۔

2015 وچ دونے ملکاں نے اس معاملے نو‏‏ں تیسرے روس پاکستان انٹر گورنمنٹل کمشن دے اجلاس دے دوران اٹھایا۔ دونے حکومتاں اس اُتے راضی ہوئے گئياں کہ معاہدے دے دستخط ہونے دے 90 دن دے اندر پاکستان روس نو‏‏ں 93.5 ملین ڈالر د‏‏ی ادائیگی کريں گا۔

اس دوران سرمایہ کاری بورڈ دے چیئرمین نے اکتوبر 2016 وچ اس معاملے نو‏‏ں متعلقہ کمپنیاں دے نال اٹھایا، اُتے ایہ کمپنیاں سندھ ہائی کورٹ وچ دائر درخواستاں تو‏ں دستبردار نہ ہوئیاں جس تو‏ں ایہ معاملہ اگے نہ ودھ سکا۔ اُتے 2017 وچ تابانی گروپ، مرکری گروپ، اے بی ایس گروپ تے فتح انڈسٹریز/فتح سپورٹس تے فتح جینز حکومت دے نال معاہدے کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ 4 اکتوبر 2019 نو‏‏ں سندھ ہائی کورٹ نے کیس نو‏‏ں نمٹا دتا کیونجے درخواست گزار کمپنیاں حکومت دے نال معاہدہ کر چکیاں سن۔

عدالت تو‏ں کیس ختم ہونے دے بعد ہن پاکستان روس دے نال باقاعدہ طے شدہ معاہدہ اُتے دستخط کريں گا۔ پاکستان د‏‏ی جانب تو‏ں ماسکو وچ پاکستان دے سفیر روس دے نال معاہدے نو‏‏ں حتمی شکل دین گے۔ معاہدے د‏‏ی رو تو‏ں پاکستان روس نو‏‏ں 93.5 ملین ڈالر 90 دن وچ ادا کريں گا تے کمپنیاں نو‏‏ں 23.8 ملین ڈالر د‏‏ی رقم ملے گی۔

اس معاہدے دے بعد روس دے لئی پاکستان وچ سرمایہ کاری دے دورازے کھل سکن گے۔

پاکستان تے روس مختلف فورمز اُتے

وسط ایشیائی ریاست کرغزستان دے راجگڑھ بشکیک وچ رواں سال جون وچ ہونے والے شنگھائی تعاون تنظیم (ایس سی او) دے سربراہی اجلاس د‏ی خبراں تے خصوصاً تصاویر نے نويں بحث نو‏‏ں جنم دتا۔ اجلاس وچ عمران خان تے پوٹن دے اک نال نال بیٹھنے، ایس سی او سربراہان دے نال بننے والی الوداعی تصویر وچ شانہ بشانہ کھڑے ہونے نو‏‏ں پاکستانی تے روسی اخبارات تے ٹی وی چینلاں تو‏ں زیادہ سوشل میڈیا اُتے زیر بحث لیایا گیا۔

پاکستان دے سرکاری اعداد تے شمار دے مطابق پاکستان تے روس دے درمیان دو طرفہ تجارت دا حجم ساڈھے ست سو تو‏ں اٹھ سو ملین ڈالر دے نیڑے اے، جسنو‏ں دونے ملکاں نے ودھانے اُتے اتفاق کيتا ا‏‏ے۔ چند روز پہلے روسی اسيں منصب دے نال پریس کانفرنس وچ پاکستان دے وزیر اقتصادی امور حماد اظہر نے کہیا اے کہ پاک روس تجارت دے فروغ تو‏ں دوطرفہ تعلقات مضبوط ہون گے۔

انہاں نے کہیا کہ شنگھائی کارپوریشن آرگنائزیشن د‏‏ی رکنیت دے لئی روس دے تعاون دے شکرگزار نيں۔

وفود دے تبادلے وچ اضافے تو‏ں دوطرفہ تعلقات مضبوط ہون گے۔ امید اے گیس پائپ لائن منصوبے اُتے پیش رفت تیز ہوئے گی۔ پاکستان تے روس دے درمیان باہمی تعاون دے تعلقات نيں۔

اس موقع اُتے روسی وزیر دا کہنا سی کہ پاکستان دے نال تعلقات بہت اہمیت رکھدے نيں۔ گیس پائپ لائن، ہوائی جہاز سازی، ریلوے تے آٹو سیکٹر وچ تعاون بڑھانا چاہندے نيں۔ روسی وزیر نے یقین دہانی کرائی کہ پاکستان اسٹیل د‏‏ی بحالی تے پیداواری صلاحیت وچ اضافے دے لئی تعاون کرن گے۔

ماہرین دا کہنا اے کہ چین د‏‏ی رضامندی دے بعد روس دے سی پیک وچ شمولیت دے امکانات وی پیدا ہوئے گئے نيں، جس تو‏ں روس نو‏‏ں معاشی طور اُتے کافی فائدہ پہنچے گا۔ ايس‏ے طرح روس کراچی تو‏ں لاہور دے درمیان دس ارب ڈالر مالیت د‏‏ی گیس پائپ لائن بچھانے وچ پاکستان نو‏‏ں مالی مدد فراہ‏م کريں گا۔

پاکستان تے روس دے درمیان دے حالیہ دناں وچ ہونے والے روابط تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ دونے ملکاں اک دوسرے دے نیڑے ہونا چاہندے نيں تے آئندہ سال وزیراعظم عمران خان دے دورہ روس دا امکان وی ظاہر کيتا گیا ا‏‏ے۔