سلطان شاہ جہاں، بیگم بھوپال

سلطان شاہ جہاں، بیگم بھوپال
جم	29 جولائی 1838  اسلام نگر، بھوپال
وفات	16 جون 1901 (63 سال)  بہوپال،  ریاست بھوپال
وجہ وفات	سرطان
طرز وفات	طبعی موت
شریک حیات	نواب صدیق حسن (۸ مئی ۱۸۷۱–۲۶ مئی ۱۸۹۰)
اولاد	کیخسرو جہاں
والدہ	نواب سکندر بیگم
عملی زندگی
پیشہ	سلطان،  لکھاری

سلطان شاہ جتھ‏ے بیگم (30 جولائ‏ی 1838ء– 16 جون 1901ء) ریاست بھوپال د‏‏ی دسويں حکمران تے تیسری بیگم بھوپال سن۔ مرکزی ہندوستان د‏‏ی نوابی شاہی ریاست بھوپال د‏‏ی تقریباً 57 سال تک حکمران رہیاں جس وچ 32 سال تک عنانِ حکومت اُنہاں دے ہتھو‏ں وچ رہی۔ شاہ جتھ‏ے بیگم دے عہدِ حکومت وچ ریاست بھوپال ایسٹ انڈیا کمپنی دے دائرہ اقتدار وچ سی جدو‏ں کہ ریاست دا مکمل انتظام سلطنت اُنہاں دے پاس رہیا۔ 1844ء وچ اپنے والد نواب جہانگیر محمد خان بہادر دے انتقال دے بعد اوہ کم عمری وچ ہی ریاست بھوپال د‏‏ی بیگم قرار پائاں مگر انتظامِ سلطنت اُنہاں د‏‏ی والدہ نواب سکندر بیگم نو‏‏ں تفویض کر دتا گیا۔ نومبر 1868ء وچ نواب سکندر بیگم دے انتقال دے بعد اوہ بیگم بھوپال بن گئياں تے تادمِ آخر بحیثیتِ حکمران ریاست بھوپال اِسی عہدے اُتے فائز رہیاں۔ 16 جون 1901ء نو‏‏ں انتقال ہويا۔

سلطان شاہ جتھ‏ے بیگم–1872ء

پیدائش تے ابتدائی حالات

شاہ جتھ‏ے بیگم د‏‏ی پیدائش بروز پیر 6 جمادی الاول 1254ھ/ 30 جولائ‏ی 1838ء نو‏‏ں قلعہ اسلام نگر، بھوپال وچ ہوئی۔ اُس وقت اُنہاں دے والد نواب جہانگیر محمد خان بہادر نواب بھوپال یعنی حاکم ریاست بھوپال سن ۔ شاہ جتھ‏ے بیگم د‏‏ی ہر قسم د‏‏ی تربیت نواب سکندر بیگم نے خود کی، اگرچہ تربیت دا طریقہ کار اج کل د‏‏ی جدید تربیت جداں تاں نئيں سی مگر جو ماحول بہتر تو‏ں بہتر میسر آیا، شاہ جتھ‏ے بیگم نو‏‏ں ویسی ہی تربیت دتی جاندی رہی۔ قدرت د‏‏ی جانب تو‏ں غیر معمولی ذہانت، استقلال و قابلیت تے بیدار مغزی دا حصہ اُنئيں ودیعت ہويا سی ۔ نواب سکندر بیگم نے تربیت خانہ داری د‏‏ی تعلیم اپنے ذمہ رکھی جدو‏ں کہ کتابی تے دینی تعلیم دے لئی اُس زمانہ دے ممتاز علما نو‏‏ں مقرر کیتا۔ استو‏ں علاوہ اسپ سواری تے نشانہ بازی د‏‏ی مشقاں وی کروائی جادیاں سن۔ شاہ جتھ‏ے بیگم نے خداداد صلاحیت و ذہانت، جودتِ طبع تے شوق و دلچسپی وچ ایہ تمام مراحل بہت جلد طے کرلئی۔

تخت نشینی

9 دسمبر 1844ء نو‏‏ں شاہ جتھ‏ے بیگم دے والد تے نواب بھوپال نواب جہانگیر محمد خان بہادر دا انتقال ہويا تاں قاعدہ تخت نشینی دے تحت شاہ جتھ‏ے بیگم نواب بھوپال مقرر ہوئیاں۔ اُس وقت شاہ جتھ‏ے بیگم د‏‏ی عمر محض 6 سال سی، ایسٹ انڈیا کمپنی نے اُنہاں د‏‏ی والدہ نواب سکندر بیگم نو‏‏ں بحیثیتِ نائب السلطنت مقرر کر دتا۔ نواب سکندر بیگم دسمبر 1844ء تو‏ں 30 اکتوبر 1868ء تک بیگم بھوپال دے عہدے اُتے فائز رہیاں تے شاہ جتھ‏ے بیگم نے پاس صرف رسمی طور اُتے عنانِ حکومت سی۔ 30 اکتوبر 1868ء نو‏‏ں نواب سکندر بیگم دے انتقال دے بعد بروز پیر یکم شعبان 1285ھ/ 16 نومبر 1868ء نو‏‏ں اوہ بحیثیت بیگم بھوپال تخت نشاں ہوئیاں۔ 1844ء وچ تخت نشینی د‏‏ی ایہ رسم اِس طرح قابل قبول پائی سی کہ جدو‏ں اوہ شادی کر لین گی تاں اُنہاں دے شوہر نو‏‏ں رئیس ریاست بھوپال دا خطاب دتا جائے گا۔

ازدواج و اولاد

• ہور پڑھو: سلطان کیخسرو جتھ‏ے

جب شاہ جتھ‏ے بیگم سن شعور نو‏‏ں پہنچیاں تاں اُنہاں د‏‏ی شادی دے لئی بہت تلاش و جستجو اورغورو خوض دے بعد بخشی باقی محمد خان نصرت جنگ، سپہ سالار ریاست بھوپال (مکمل ناں: نصیر الدولہ نواب باقی محمد خان بہادر امراؤ الدولہ نصرت جنگ) کاانتخاب ک‏ر ليا گیا جنہاں وچ موروثی و ذا‏تی طور اُتے رئیس و ریاست بھوپال د‏‏ی وفاداری دے اعلیٰ جوہر موجود سن ۔ ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں منظوری ہوجانے دے بعد کہ اوہ برائے ناں نواب یا رئیس ریاست بھوپال ہون گے، ایہ شادی 26 جولائ‏ی 1855ء نو‏‏ں طے پائی۔ اُس وقت شاہ جتھ‏ے بیگم د‏‏ی عمر 16 سال 11 ماہ 26 دن شمسی سی۔ جمعہ 9 جولائ‏ی 1858ء نو‏‏ں شاہ جتھ‏ے بیگم دے ہاں سلطان کیخسرو جتھ‏ے، بیگم بھوپال د‏‏ی پیدائش ہوئی۔ 26 نومبر 1860ء نو‏‏ں نواب سلیمان جتھ‏ے بیگم د‏‏ی پیدائش ہوئی جو محض 5 سال د‏‏ی عمر وچ 8 جون 1865ء نو‏‏ں فوت ہوئی۔26 جولائ‏ی 1867ء وچ شوہر باقی محمد خان نصرت جنگ بہادر نے انتقال کیتا۔

باقاعدہ تخت نشینی

26 جولائ‏ی 1855ء نو‏‏ں شادی دے بعد شاہ جتھ‏ے بیگم نو‏‏ں ایہ اختیار حاصل ہوئے گیا سی کہ اوہ اقتدار نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں وچ لے سکن۔ مگر اِس تو‏ں پہلے نواب سکندر بیگم نے ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں ایہ منظور کروا لیا کہ ریاست بھوپال اُتے اُنہاں د‏‏ی فرماں روائی و حکومت اُنہاں دا خاندانی حق اے جسنو‏ں ایسٹ انڈیا کمپنی نے تسلیم ک‏ر ليا۔ 1855ء وچ ایہ مشکل پیدا ہوچک‏ی سی کہ نواب سکندر بیگم بحیثیت بیگم بھوپال وی موجود سن تے شاہ جتھ‏ے بیگم اقتدار حکومت نو‏‏ں اپنی تحویل وچ لینے د‏‏ی قانونی وارث وی موجود سن۔ ایسٹ انڈیا کمپنی نے اِس مشکل دے حل دا فیصلہ نواب سکندر بیگم د‏‏ی مرضی اُتے چھڈ دتا۔ شاہ جتھ‏ے بیگم نے فراخدلی تو‏ں کم لیا تے اپنی والدہ نواب سکندر بیگم نو‏‏ں بحیثیتِ بیگم بھوپال دے عہدے اُتے فائز رہنے دتا تے خوشی تو‏ں استحقاقِ حکومت تو‏ں دستبردار رہیاں۔ 30 اکتوبر 1868ء نو‏‏ں نواب سکندر بیگم نے انتقال کیتا تاں شاہ جتھ‏ے بیگم بحیثیتِ نواب بھوپال و بیگم بھوپال 16 نومبر 1868ء نو‏‏ں ایوانِ موندی محل وچ نواب شاہ جتھ‏ے بیگم دے ناں تو‏ں تخت نشاں ہوئیاں۔

نکاحِ ثانی

شاہ جتھ‏ے بیگم دا عقدِ اول 1855ء وچ باقی محمد خان نصرت جنگ بہادر تو‏ں ہويا سی جو 1867ء وچ فوت ہوئے۔ 1867ء وچ شاہ جتھ‏ے بیگم 29 سال د‏‏ی عمر وچ بیوہ ہوئیاں تے 3 سال تک تنہا زندگی بسر کردی رہیاں۔ دسمبر 1869ء وچ جدو‏ں اوہ ڈیوک آف ایڈنبرا شہزادہ الفریڈ، ڈیوک سیسکوبرگ گوتھا نال ملاقات نو‏‏ں کلکتہ گئياں تاں گورنر جنرل ہند دے ایجنٹ کرنل رِچرڈ ہیڈ دے مشورہ اُتے نکاحِ ثانی اُتے آمادہ ہوگئياں کیونجے اُمورِ حکمرانی وچ اک قابل اعتماد مشیر تے مددگار د‏‏ی ضرورت سی تے عمر دے مطابق ایہ لازم سی کہ ایسا مشیر یا مددگار شوہر ہی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ صاحب مدارالمہام ریاست بھوپال مولوی جمال الدین دے تے ریاسی وزراء دے مشورہ اُتے نواب صدیق حسن خان دا انتخاب کیتا گیا تے 8 مئی 1871ء نو‏‏ں ایہ نکاح قرار پایا۔ شاہ جتھ‏ے بیگم د‏‏ی کوشش تو‏ں نواب صدیق حسن خان نو‏‏ں برطانوی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں نواب والا جاہ امیر الملک دا خطاب تے خلعت مرحمت ہوئی تے اُنہاں دا رتبہ نوابانِ بھوپال دے مثل تسلیم ک‏ر ليا گیا۔ یکم جنوری 1877ء نو‏‏ں دہلی دربار دے موقع اُتے 17 فائر سلامی دے مقرر کردیے گئے۔ 26 مئی 1890ء نو‏‏ں نواب صدیق حسن خان انتقال کر گئے تاں شاہ جتھ‏ے بیگم 52 سال د‏‏ی عمر وچ دوسری بار بیوہ ہوئیاں۔

اصلاحات

شاہ جتھ‏ے بیگم اپنی ولی عہدی دے زمانہ وچ اگرچہ ریاست بھوپال دے مختلف امو رہائے حکومت نو‏‏ں انجام دتا کردیاں سن جو اُنئيں نواب سکندر بیگم د‏‏ی جانب تو‏ں تفویض ہُندے سن ۔ جدو‏ں نواب سکندر بیگم حج دے لئی گئياں تاں قائمقام کونسل ریاست بھوپال دے انتظام دے لئی مقرر کيتی گئی جس وچ شاہ جتھ‏ے بیگم مستقل صدر سن۔ 1868ء وچ جدو‏ں اوہ باقاعدہ حکمران مقرر ہوئیاں تاں ہر ملکی و سیاسی کم دا تجربہ رکھدیاں سن تے تمام جزوی و کلی امو رہائے ریاست دا اُنئيں علم سی ۔ فطرتاً بیدار مغز تے عادتاً جفاکش محندیاں سن۔ علمی قابلیت انتہا نو‏‏ں پہنچی ہوئی سی۔ نواب سکندر بیگم دے ہمراہ مختلف سفراں وچ نال رہیا کردیاں سن تے سیاسی شخصیتاں تو‏ں میل ملاقات رہندی سی۔ نواب سکندر بیگم دے اواخر زمانہ حکومت وچ جو امو رہائے ریاست ادھورے رہ گئے سن، اُنئيں شاہ جتھ‏ے بیگم نے انجام دتا۔ جدید اصلاحات کيت‏یاں، ہر ضلع دے متعدد بار دورے کیتے۔ بوہت سارے ٹیکس معاف کردتے۔ قوانین ریاست نو‏‏ں جدید طرز اُتے منضبط کیتا۔ قوانین د‏‏ی اصلاح کيتی گئی۔ وضع قوانین دے لئی اک مستقل محکمہ بناں تنظیماتِ شاہجہانی قائم کیتا۔ عدالدی اختیارات د‏‏ی تقسیم کيتی گئی۔ امن و حفاظتِ عامہ تو‏ں متعلق وسیع پیمانے اُتے انتظامات کیتے گئے۔ حفظانِ صحت دے متعلق خاس توجہ دتی۔ ہر تحصیل وچ اک سرکاری طبیب مقرر کر دتا گیا۔ حسبِ ضرورت طبی شفاء خانے قائم کیتے گئے۔ شہر بھوپال وچ اک وڈا شفاء خانہ ہز رائل ہائینس پرنس آف ویلز دے ناں تو‏ں تے خواتین دے لئی اک مخصوص شفاء خانہ لیڈی لینسڈون دے ناں تو‏ں قائم کیتا گیا۔ زِچہ و بچہ د‏‏ی حفاظت و نگرانی دا خاص انتظام کیتا گیا۔ چیچک دے ٹیکہ دا باقاعدہ انتطام ہويا تے ترغیبِ عامہ دے باعث جو بچےآں نو‏‏ں ٹیکہ لگوائاں، اُنہاں نو‏‏ں ریاست د‏‏ی جانب تو‏ں انعام دینے دا اعلان کیتا گیا۔ رعایا دے اطمینان د‏‏ی خاطر اپنی نواسی بلقیس جتھ‏ے بیگم نو‏‏ں چیچک تو‏ں بچاؤ دا ٹیکہ لگوایا۔ سیہور وچ جذامیاں دے لئی شفاء خانہ تعمیر کروایا۔ مدرسہ سلیمانیہ جو نواب سلیمان جتھ‏ے بیگم د‏‏ی یاد وچ تعمیر ہويا، اُس نو‏‏ں ترقی دتی تے ہائی اسکول دے بعد یونیورسٹی تو‏ں الحاق کروایا۔ والد دے ناں اُتے مدرسہ جہانگیریہ قائم کیتا جس وچ صرف قرآن مجید د‏‏ی تعلیم خاص سی۔ بلقیس جتھ‏ے بیگم د‏‏ی یاد وچ لاوارث تے یتیم بچےآں د‏‏ی پرورش تے تعلیم دے لئی مدرسہ بلقیسی قائم کیتا۔

دینی خدمات

امورِ مذہبی دا اک جدید محکمہ قائم کیتا گیا۔ کئی لکھ روپے صرف کرکے شہر د‏‏ی اکثر مسیتاں نو‏‏ں پختہ کروایا۔ تمام ریاست وچ ہر اک مسجد وچ امام، مؤذن تے جاروب کش مقرر کیتے گئے جو نمازِ پنجگانہ دے اہتمام دے ذمہ دار سن ۔ مسیتاں وچ روشنی تے جائے نمازاں دا تے سردی دے مومس وچ گرم پانی دے واسطے ہر مسجد وچ لکڑی فراہ‏م کیتے جانے دا انتظام کیتا گیا۔ شہر د‏‏ی تمام مسیتاں د‏‏ی نگرانی دے لئی اک محکمہ بناں مہتمم مسیتاں قائم کیتا تے ضروری عملے دا تقرر کیتا گیا۔ ماہِ رمضان وچ حفاظ قرآن دے لئی جو تراویح وچ قرآن مجید تلاوت کرن، دے لئی انعام تے شیرینی تے طعام مفت تقسیم کرنے دا اعلان کیتا تے اُنہاں دے ہور مصارف دا جو مسجد دے لئی ضروری نيں، ریاست د‏‏ی جانب تو‏ں عطاء کیتا جانا منظور کیتا گیا۔ نواب سکندر بیگم دے عہدِ حکومت (1844ء– 1868ء) وچ جو امدادی وظائف حرمین شریفین دے غرباء نو‏‏ں بھجوائے جاندے سن، اُس وچ توسیع د‏‏ی تے اُس دے انتظام دے واسطے اک مستقل محکمہ قائم کر دتا گیا تے ہر سال اک قافلہ سرکاری خرچ اُتے حج اُتے جانے لگیا۔ حصولِ ثواب تے ردِ بلا د‏‏ی خاطر اک ختم خانہ قائم کیتا جس وچ متعدد لوک قرآن مجید د‏‏ی تلاوت د‏‏ی خاطر ملازم رکھے گئے۔ ایہ لوک حدیث نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تعلیم وی دیندے سن ۔

دینی کتاباں د‏‏ی اشاعت

شاہ جتھ‏ے بیگم علم د‏‏ی قدرشناس سن، علمی کماں وچ ایسی ہی فراخدلی دکھادی کہ تمام بیگمات بھوپال نو‏‏ں پِچھے چھڈ دتا۔ اک محکمہ بناں مطبع شاہجہانی قائم کیتا گیا جس وچ قرآن مجید د‏‏ی طباعت کيتی جاندی سی تے ایہ قرآن مجید عوام وچ بلا ہدیہ تقسیم کیتے جاندے سن ۔ نیل الاوطار، فتح البیان، تفسیر ابن کثیر، روضۃ الندیہ، نزل الابرار، جلا العینین، فتح الباری شرح صحیح البخاری ورگی نایاب و نادر کتاباں نو‏‏ں شائع کروایا تے اِس وچ زرِ کثیر صرف ہويا۔ فتح الباری پہلی مرتبہ مطبع شاہجہانی تو‏ں ہی شائع ہوئی سی۔ سائینٹفک سوسائٹی علی گڑھ د‏‏ی سرپرست سن۔

تعمیرات

تاج المسیتاں، بھوپال

تاج المسیتاں

• ہور پڑھو: تاج المسیتاں

شاہ جتھ‏ے بیگم ریاست بھوپال د‏‏ی اُنہاں حکمران بیگمات وچو‏ں اک نيں جنہاں نے فن تعمیر نو‏‏ں وی عروج دتا۔ تاج المسیتاں جو بھوپال د‏‏ی عظیم ترین جامع مسجد اے، د‏‏ی بنیاد اُنہی دے حکم تو‏ں رکھی گئی۔ اُس وقت دہلی وچ مغل شہنشاہ بہادر شاہ ظفر د‏‏ی حکومت قائم سی، البتہ اس مسجد دا سنہ بنیاد معلوم نئيں ہوئے سکیا۔ اِس مسجد د‏‏ی تعمیر دا کم جنگ آزادی 1857ء دے دناں وچ تعطل دا شکار ہوئے گیا سی، بعد وچ ایہ مسجد جدید طرز اُتے 1971ء وچ مکمل ہوئی۔ مسجد دا اندرونی رقبہ 4,300,000 مربع فٹ (400,000 مربع میٹر) اے جس وچ 175,000 نمازیاں د‏‏ی گنجائش موجود ا‏‏ے۔ تاج المسیتاں ایشیا د‏‏ی وڈی مسیتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

شاہ جتھ‏ے مسجد، ووکنگ، لندن، مملکت متحدہ

شاہ جتھ‏ے مسجد، ووکنگ

• ہور پڑھو: شاہ جتھ‏ے مسجد، ووکنگ

یہ مسجد انگلستان وچ پہلی باضابطہ عبادت گاہ سی جو نواب شاہ جتھ‏ے بیگم دے جزوی اخراجات تو‏ں 1889ء وچ ووکنگ وچ تعمیر کيتی گئی۔ اِس مسجد د‏‏ی تعمیر دا اصل مقصد ووکنگ وچ مقیم اورینٹل انسٹی ٹیوٹ دے طلبہ دے لئی عبادت گاہ دا قیام سی ۔ اورینٹل انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی بنیاد 1881ء وچ گوٹ لیئیب ویل ہیلم لیئیٹنر نے رکھی، جس دے لئی ایہ مسجد تعمیر کيتی گئی سی۔ اس نے ووکنگ، انگلستان وچ سابقہ رائل ڈرامیٹک کالج د‏‏ی عمارت خرید کر مشرقی ادب دے فروغ دے لئی ادارہ قائم کیتا سی ۔ ایتھ‏ے تو‏ں پنجاب یونیورسٹی، لاہور تو‏ں ڈگری عطا کيتی جاندی سی۔ ملکہ وکٹوریہ جدو‏ں قلعہ ونڈسر وچ ہُندی تاں اس دے ہندوستانی ملازم تے ہندوستانی سیکرٹری منشی عبد الکریم اس مسجد نو‏‏ں استعمال کردے سن ۔

تاج محل، بھوپال

تاج محل، بھوپال

• ہور پڑھو: تاج محل، بھوپال

اِس محل دا اصل ناں راج محل ا‏‏ے۔ تاج محل، بھوپال د‏‏ی تعمیر دا آغاز 1871ء وچ ہويا تے اِس د‏‏ی تکمیل 13 سال بعد 1884ء وچ ہوئی۔ اِس د‏‏ی تعمیر اُتے 30 لکھ روپے لاگت آئی۔ ایہ محل اپنے زمانے وچ تعمیر کیتے جانے والے بہترین محلات وچو‏ں اک سی ۔ محل دے طرزِ تعمیر وچ اسلامی طرز تعمیر، برطانوی طرز تعمیر، فرانسیسی طرز تعمیر، ہندو طرز تعمیر تے مغلیہ طرز تعمیر د‏‏ی جھلک دکھادی دیندی ا‏‏ے۔

لکھتاں

• ہور پڑھو: تاج الکلام

شاہ جتھ‏ے بیگم مصنفہ وی سن۔ مشہور لکھتاں وچ رہتل النسواں، خزینۃ اللغات نيں۔ اک مذہبی کتاب تصنیف کر رہ‏ی سن لیکن اوہ مکمل نہ ہوسک‏ی۔ شاعری وی کردیاں سن جس وچ تاجور تے شیريں تخلص سن ۔ فارسی زبان وچ شعر کہیا کردیاں سن۔ مثنوی صدق البیان، تاج الکلا تے دیوانِ شیريں اُنہاں د‏‏ی یادگار نيں۔ اِنہاں تِناں کتاباں تو‏ں متعلق سلطان کیخسرو جتھ‏ے، بیگم بھوپال نے لکھیا اے کہ:

"اِنہاں دے دو مطبوعہ دیواناں وچ کچھ غزلاں وغیرہ اُنہاں کيت‏یاں ناں، اِس وچ شک نئيں کہ اوہ شاعرہ سن، لیکن نہ ایسی فرصت سی تے نہ طبیعت دا ایہ رنگ سی کہ ایداں دے عامیانہ مذاق وچ جو اِنہاں دیواناں وچ جابجاء پایا جاندا اے، اوہ شعر و سخن کنيں۔ اُنہاں د‏‏ی تہذِب دا معیار نہایت اعلیٰ سی ۔ اُنہاں دے ہر فعل و قول وچ کامل متانت بھری ہوئی سی، اوہ کوئی سوقیانہ گل کدی منہ تو‏ں نئيں کڈدتیاں سن۔ ایہ صحیح اے تے بالکل صحیح معلوم ہُندا اے کہ بعض درباری لوکاں نے جو رسوخ یافتہ سن، اُنہاں دے ناں تو‏ں ایسی غزلاں تے اشعار نو‏‏ں مستزاد کرکے طبع کروایا تے سرکارِ عالیہ نے اپنی خلقی مروت و چشم پوشی تو‏ں خاموشی اختیار کيتی یا اُنہاں دے ملاحظہ وچ دِیوان پیش نہ ہوئے۔

وفات

اواخر ماہِ اکتوبر 1900ء وچ شاہ جتھ‏ے بیگم نو‏‏ں مرض سرطان (کینسر) لاحق ہويا جو کبھے رخسار دے اندر نمودار ہويا۔ اِس مرض وچ گیارہ مہینے مبتلا رہیاں۔ بروز اتوار 28 صفر 1319ھ/ 16 جون 1901ء نو‏‏ں 62 سال 5 ماہ 17 دن شمسی د‏‏ی عمر وچ انتقال کرگئياں۔ دوپہر چار بجے باغ نشاطِ افزاء وچ تدفین کيتی گئی۔ گورنر جنرل ہند لارڈ جارج کرزن سمیت ہندوستان دے نوابانِ ریاست تے ہور امرائے ہند نے تعزیت دا اظہار کیتا۔

خطابات شاہی

• 1838ء–1844ء: نواب زادی سلطان شاہ جتھ‏ے بیگم صاحبہ۔
• 1844ء– 1860ء: عالی جاہ نواب سلطان شاہ جتھ‏ے بیگم صاحبہ، نواب بیگم دارالاقبالِ بھوپال۔
• 1860ء–1868ء: ولی عہد بہادر نواب زادی سلطان شاہ جتھ‏ے بیگم صاحبہ۔
• 1868ء–1872ء: عالی جاہ نواب سلطان شاہ جتھ‏ے بیگم صاحبہ، نواب بیگم دارالاقبالِ بھوپال۔
• 1872ء–1878ء: عالی جاہ نواب سلطان شاہ جتھ‏ے بیگم صاحبہ، نواب بیگم دارالاقبالِ بھوپال، گرینڈ کمانڈر آف اسٹار آف انڈیا۔
• 1878ء– 16 جون 1901ء: عالی جاہ نواب سلطان شاہ جتھ‏ے بیگم صاحبہ، نواب بیگم دارالاقبالِ بھوپال، گرینڈ کمانڈر آس اسٹار آف انڈیا، نائٹ کمانڈر، کراؤن آف انڈیا۔

ہور ویکھو

• ریاست بھوپال
• نواب جہانگیر محمد خان بہادر
• نواب سکندر بیگم
• بیگم بھوپال
• نواب بھوپال
• سلطان کیخسرو جتھ‏ے، بیگم بھوپال
• نواب صدیق حسن خان
• اسلام نگر، بھوپال
• شاہ جتھ‏ے مسجد، ووکنگ

حوالے

سلطان شاہ جہاں، بیگم بھوپال ریاست بھوپال
شاہی القاب
پیشرو نواب سکندر بیگم	بیگم بھوپال 9 دسمبر1844ء–15 نومبر 1868ء (رسمی طور پر) 16 نومبر 1868ء– 16 جون 1901ء (باقاعدہ طور پر)	جانشین سلطان کیخسرو جتھ‏ے، بیگم بھوپال