سندھ اُتے مسلم حملے دی وجہ
عرب دے بادیہ نشیناں دے ہتھوں کسریٰ دی عظیم الشان سلطنت دا خاتمہ اسلامی تریخ دا ہی نئيں بلکہ انسانی تریخ دا وی غیر معمولی واقعہ اے۔ اس ضمن وچ عہدِ فاروقیؓ وچ ایران نال ہونے والی جنگاں وچ ’نہاوند‘ دے معرکے نوں بنیادی حیثیت حاصل اے۔ جنگ نہاوند ایران وچ ساسانی اقتدار نوں بچانے دی آخری کوشش سی۔ قبلِ ازاں پے درپے شکستاں نے شاہ ایران نوں بوکھلادتا سی، لہٰذا اُس نے مشرق وچ اپنی باجگزار ریاستاں (جو مکران تے سندھ توں لےکے سراندیپ تک پھیلی ہوئیاں سن) توں فوجی امداد طلب کيتی تے اس دے لئی سندھ، خراسان تے حلوان دے حکمراناں نوں باقاعدہ خطوط ارسال کیتے۔ کسریٰ ایران دے انہاں خطوط دا جواب سندھ دی جانب توں فوجی امداد دی صورت وچ دتا گیا، چنانچہ سن21ھ وچ برپا ہونے والی جنگِ نہاوند وچ سندھ دے راجے تے اُنہاں دی سپاہ وی شامل سی۔
مورخین دی تصریح دے مطابق سندھ دی اس فوج وچ زُط (جاٹ/جٹ/جت)، میداور سیابجہ اقوام دے جنگجو شامل سن ۔ جنگِ نہاوند دا فیصلہ مسلماناں دے حق وچ رہیا تے اس جنگ وچ سندھ و مکران دی شرکت نے مسلماناں نوں انہاں علاقےآں دی جانب متوجہ کردتا۔ خیال اے کہ ایہ پہلا موقع نئيں سی کہ جدوں سندھ دے راجے مسلماناں دے مقابلے وچ ایران دے معاون و مددگار بنے، چنانچہ حاکم بحرین و عمان حضرت عثمان بن ابی العاصی ثقفیؓ نے اپنے بھائیاں حضرت مغیرہ بن ابی العاصی ثقفی ؓ تے حکم بن ابی العاصی ثقفیؓ دی سرکردگی وچ براہ سمندر اک چھاپہ مار مہم روانہ کيتی، جو دیول/دیبل (کراچی/ٹھٹھہ)، سینہ (ممبئی) تے بھڑوچ (گجرات) دے سواحل اُتے کامیاب حملےآں دے بعد واپس لوٹی۔
سندھ توں عرباں دا ایہ واسطہ کوئی نواں نئيں سی۔ عرب پہلے از اسلا م وی سندھ توں واقف سن تے اسنوں ہند توں وکھ اک علیحدہ خطے دے طور اُتے جاندے سن اُتے سندھ توں عرباں دی ایہ واقفیت محاربانہ نئيں بلکہ تاجرانہ سی۔ سندھ وچ تیار ہونے والا کپڑا عرب وچ ہتھوں ہتھ لیا جاندا سی تے سندھ دی نسبت توں مسّند، مسّندیہ، سَنَد تے سند کہلاندا سی۔ بہرکیف ہن جدوں کہ سندھ دے راجا ایران دے مجوسیاں دے نال تعاون اُتے آمادہ سن، ایداں دے وچ مسلماناں دے لئی ضروری سی کہ اوہ اس جانب متوجہ ہون، ايسے لئی مسلم سپاہ نے کرمان تے سجستان دی فتح دے بعد مکران دی جانب پیش قدمی شروع کردتی۔
عہدِ فاروقیؓ وچ مکران دی پہلی فتح عمل وچ آئی تے اس باب وچ حیران کُن تے دلچسپ گل ایہ کہ جدوں مسلم سپاہ مکران اُتے حملہ آور ہوئی تاں اہل مکران دے دفاع دے لئی سندھ دا ”راجا راسل“ اپنی فوج دے نال مسلماناں دے مدمقابل آیا مگر اوہ مسلماناں دے تابڑ توڑ حملےآں دی تاب نہ لاسکیا لہٰذا اُس نے میدان جنگ توں فرارماں عافیت جانی۔ جدوں حضرت عمرؓ نوں اس فتح دا حال معلوم ہويا تاں آپ نے بذریعہ خط امیرلشکر حکم بن عمرو تے سہیل بن عدی نوں دریائے سندھ دے پار اُترنے توں روک دتا۔
حضرت عمرؓ دی شہادت دے نال ہی اہلِ مکران نے سرکشی دی راہ اختیار کيتی مگر حضرت عثمانؓ دے بروقت اقدام نے اس بغاوت نوں فرو کردتا۔ حضرت عثمانؓ دی شہادت دے بعد ایتھے اک بار فیر خروج و بغاوت نے سر اُٹھایا مگر اہلِ مکران نوں اس بار وی کامیابی حاصل نہ ہوسکيتی۔ حضرت علیؓ دے نامزد کردہ سپہ سالارحارث بن مرہ عدی نے نا صرف اس فتنے اُتے قابو پالیا بلکہ مکران توں اگے ودھ کے قیقان (گیگان/قلات دا قدیم نام) دے علاقے اُتے وی قابض ہوگئے۔ اس طرح قیقان(قلات) پہلی مرتبہ اسلامی عملداری وچ شامل ہويا۔
گو کہ خاص حدود ایران وچ کسریٰ دا زور ٹُٹ چکيا سی اُتے مشرق وچ سندھ دے علاقے ”قندابیل“ نوں ایران دے فوجی مستقر دی حیثیت حاصل سی (قندابیل اج کل صوبہ سندھ دے شمال وچ قلات دے علاقہ وچ واقع اے تے ’گنڈاوہ‘ دے ناں توں جانیا جاندا اے ) ايسے لئی حضرت عمرؓ نے اس جانب توجہ دی اُتے ناسازگار حالات نے انھاں اس اُتے حملے توں روکے رکھیا۔
30ھ وچ اسلامی افواج نے ہور پیش قدمی کردے ہوئے سندھ دے شہر ’فہرج‘ اُتے قبضہ کرلیا۔ اس کامیابی دا سہرا ربیع بن زیاد دے سر رہیا۔ مرکز توں دور ہونے دی وجہ توں مکران تے اُس دے ملحقہ علاقہ جات مکران، قیقان تے قندابیل وچ 36ھ توں 38ھ دے دوران وچ کئی مرتبہ بغاوتاں ہوئیاں جنھاں ناکام بنادتا گیا۔ 41ھ وچ جدوں کہ حضرت امیرمعاویہؓ دا دور حکومت سی سندھ وچ اک اہم کامیابی شہر ’ارمائیل/ارمِئیل‘ دی فتح دی صورت وچ ہوئی۔ سمندر توں نصف فرسخ دی دوری اُتے واقع ایہ اک بہت وڈا شہر سی۔ اج کل اس شہر نوں ’ارمن بیلہ‘کہندے نيں۔ ایہ علاقہ قلات وچ ’لسبیلہ‘کا صدر مقام اے تے کراچی توں سٹھ میل دور شمال وچ واقع اے۔
53ھ وچ والی سجستان عباد بن ابوسفیان نے سندھ توں متصل سوراشٹر ( واقع گجرات) اُتے کئی حملے کیتے۔ 78ھ وچ محمد بن حارث علافی تے اُس دے بھائی معاویہ بن حارث علافی نے اسلامی عملداری وچ شامل مکران و سندھ دے علاقےآں وچ سرکشی تے بغاوت دا بازار گرم کردتا تے امیر سندھ سعید بن اسلم کلابی نوں شہید کرکے مذکورہ علاقےآں اُتے قابض ہوگئے۔
علافیاں دی اس سرکشی دے خلاف خلافتِ بنوامیہ دے مشرقی علاقےآں دے گورنر حجاج بن یوسف نے 79ھ وچ مجاعہ بن سِعر تمیمی نوں مقررکیا، جنھاں نے علافیاں دے فتنے دا خاتمہ کردتا اُتے اس بغاوت دے سرخیل علافی برداران فرار ہوکے سندھ دے راجا داہر دی پناہ وچ آگئے۔ علافیاں دے خلاف کامیاب کارروائی دے اک سال بعد ہی مجاعہ بن سِعر تمیمی دا انتقال ہوگیا، جس اُتے حجاج بن یوسف نے 80ھ وچ محمد بن ہارون بن ذراع نمیری نوں مکران وسندھ دا والی مقررکیا تے انھاں خصوصی ہدایت دی کہ اوہ مجاعہ دے ادھورے دا م دی تکمیل دے نال نال سعید بن اسلم کلابی دے قاتلاں نوں کیفر کردار تک پہنچاواں۔ محمد بن ہارون نے مکران وسندھ دی ولایت اُتے مقرر ہُندے ہی راجا داہر توں اسلامی مملکت دے باغی محمد بن حارث علافی تے معاویہ بن حارث علافی دی حوالگی کامطالبہ کيتا، مگر راجا داہر نے کوئی مثبت جواب دینے دے بجائے باغیاں دی حوالگی توں صاف انکار کردتا۔
اسی دوران اک ایسا واقعہ پیش آیا جس نے راجا داہر دے عزائم نوں بے نقاب کر دتا، تے ایہ کہ سراندیپ (سری لنکا) دے راجا نے سراندیپ وچ انتقال کرجانے والے عرب تجار دے ورثہ کو، جنہاں وچ بچے تے خواتین شامل سن اک خصوصی جہاز وچ عراق روانہ کيتا، جہاز جدوں دیبل دی حدود وچ پہنچیا تاں اسنوں دیبل دے ’مید‘ قبیلے نال تعلق رکھنے والے بحری قزاقاں نے پرت کر اُس اُتے سوار بچےآں تے خواتین نوں گرفتار کرلیا۔ جذبہ خیر سگالی اُتے مبنی ایہ اک بین الاقوامی سفارت سی جس وچ سندھ نال تعلق رکھنے والے قزاقاں نے رخنہ اندازی دی سی۔
اس واقعہ نے اہل عراق وچ غم وغصہ دی لہر دوڑادی، چنانچہ حجاج بن یوسف نے راجا داہر توں انہاں قزاقاں دے خلاف اقدام اوراسیران دی رہائی دا مطالبہ کيتا لیکن اس بار وی راجا داہر نے اپنی پُرانی روش دا مظاہرہ کيتا تے ایہ کہہ کے کہ ’بحری قزاق میرے بس وچ نئيں ہیں‘ لیٹراں دے خلاف کارروائی توں صاف انکار کردتا۔ حجاج بن یوسف نے معاملے نوں افہام وتفہیم توں حل کرنے دے لئی راجا داہر نوں پیش کش دی کہ جے اوہ چاہے تاں ڈاکوواں دے خلاف اس دی مدد دے لئی مسلمان فوج بھیجی جاسکدی اے جو راجا داہر دی کمان ہی وچ ڈاکوواں توں لڑے گی، مگر اس پیش کش نوں راجا نے کوئی اہمیت نہ دتی تے لٹیراں دے خلاف کسی وی قسم دی کارروائی توں صاف انکار کردتا۔
راجا داہر دے عدم تعاون اُتے حجاج بن یوسف نے ڈاکوواں دے خلاف ازخود کارروائی دا فیصلہ کردے ہوئے عبیداللہ بن النبہان دی سربراہی وچ اک مہم دیبل بھیجی، مگر ایہ مہم ناکام رہی تے عبیداللہ بن النبہان اس جنگ وچ شہید ہوگئے۔ ايسے دے فوراً بعد بدیل بن طہفہ البجلی دی سرکردگی وچ تن ہزار سپہ اُتے مشتمل لشکر سندھ پہنچیا جس نے نیرون (حیدرآباد) اُتے حملےآں دا آغاز کيتا ہی سی کہ راجا داہر نے اپنے بیٹے’جے سیہ‘ دی قیادت وچ چار ہزارکا لشکر ڈاکوواں دی مدد دے لئی بھیج دتا، جس دے نتیجے وچ اسلامی فوج دوطرفہ حملےآں دی زد وچ آگئی تے بدیل بن طہفہ بے جگری توں لڑدے ہوئے شہید ہوگئے، تے ایويں راجا داہر دی مداخلت توں ایہ دوسری مہم وی بے نتیجہ رہی۔
خلافتِ بنو امیہ دنیا دی سب توں وڈی حکومت سی ايسے لئی نیرون دے حکام نوں اس گل دا بخوبی اندازہ سی کہ اسلامی حکومت اس واقعہ اُتے شدید ردعمل ظاہر کرے گی، ايسے لئی نیرون دے حاکم ’سندر‘ نے راجا دے علم وچ لیائے بغیر حجاج دے ایتھے اپنا اک سفیر روانہ کيتا تے بدیل بن طہفہ دے واقعہ اُتے معذرت تے امان طلب کيتی تے نال ہی سالانہ خراج دی ادائی دا وعدہ وی کيتا۔ حجاج نے سندر دی معذرت تے پیش کش قبول کردے ہوئے اسنوں پروانہ امن لکھ دتا۔
راجا داہر دی جانب توں باغیاں دی عدم حوالگی تے ڈاکوواں دی پشت پناہی نے حجاج بن یوسف نوں مضطرب کردتا چنانچہ اس نے خلیفة المسلمین عبدالملک بن مروان توں راجا داہر دے خلاف راست اقدام دی اجازت چاہی، مگر خلیفہ نے مصلحتاً اجازت دینے توں انکار کردتا، اُتے اس دے کچھ عرصہ بعد 86ھ وچ ولید بن عبدالملک دے سر یر آراءخلافت ہونے اُتے حجاج بن یوسف نے سندھ دے راجا داہر دے خلاف کارروئی دی اجازت حاصل کرلئی- مرکز توں اجازت ملدے ہی حجاج بن یوسف نے وڈے پیمانے اُتے جنگی تیاریاں شروع کردتیاں راستے دی صعوبتاں نوں پیش نظررکھدے ہوئے خشکی دے راستے حملہ آور ہونیوالی فوج دے لئی ضرورت دے ہر سامان، حتیٰ کہ سرکہ وچ بھگو کر سائے وچ خشک کيتیاں گئیاں روٹیاں تے سوئی دھاگہ تک، دی فراہمی یقینی بنائی گئی۔ دوسری جانب براستہ سمندر حملہ آور ہونے والے بیڑے دی تیاری دے لئی اپنے وقت دے ماہر جہاز راناں دی خدمات حاصل کيتیاں گئیاں۔ فیر انہاں سب انتظامات دے نال اس مہم دی سربراہی دے لئی بنو ثقیف دے ہونہار سپوت محمد بن قاسم دا انتخاب کيتا گیا جو انہاں دناں فارس دے کُرداں دے خلاف کامیاب کارروائی دے بعد ’رے‘ دی مہم اُتے روانہ ہونے نوں سی۔
محمد بن قاسم نے تیاریاں مکمل ہُندے ہی اپنے مستقر (شیراز) توں روانگی دا آغاز کيتا۔ اوہ مکران توں ہُندے ہوئے فنزپور (غالباً پنج گور) پہنچے تے اسنوں فتح کرنے دے بعد ’ارمائیل‘ دی جانب رُخ کيتا جو اک مرتبہ فیر سرکشی دی راہ اُتے سی۔ ارمائیل دی مقرر فتح دے بعد محمد بن قاسم رمضان 93ھ بروز جمعہ دیبل پہنچ گئے، اورٹھیک ايسے دوران اسلامی بحری بیڑہ وی دیبل دی بندرگاہ وچ داخل ہوگیا۔ محمد بن قاسم نے فوری کارروائی دے طور اُتے شہر پناہ دے گرد خندق کُھدوا کر اُس دے گردا گرد نیزے گاڑھ دئیے جنہاں اُتے اسلامی پھریرا لہلہا رہیا سی، تے ہر نیزے دے تھلے اک اک سپاہی متعین سی۔ اسلامی لشکر زبردست آلاتِ حرب وضرب توں لیس سی۔ اس سامان وچ ’عروس‘ نامی ایکبہت وڈی منجنیق وی سی جسنوں پنج سوافراد مل کے چلاندے سن ۔
دیبل دے محاصرے دے دوران محمد بن قاسم نوں اطلاع ملی کہ اہلِ دیبل دے حوصلے شہر دے مرکزی مندر اُتے نصب جھنڈے دی وجہ توں قائم نيں جے کسی طور ایہ جھنڈا سر نگاں ہوجائے تاں اہلِ شہر دی ہمت خود ہی پست ہوئے جائے گی۔ ایہ جھنڈا مندر اُتے نصب اک لٹھ اُتے آویزاں سی، جو اس قدر وڈا سی کہ جدوں تیز ہويا چلدی تاں ایہ سارے شہر اُتے لہرانے لگدا سی۔ ايسے لئی ایتھے دے شہریاں دا عقیدہ سی کہ جدوں تک اُنہاں اُتے ایہ جھنڈا سایہ فگن رہے گا کوئی انھاں گزند نئيں پہنچاسکدا۔ جھنڈے دے متعلق اہل شہر دی ضعیف الاعتقادی دا علم ہُندے ہی محمد بن قاسم نے ’عروس‘ نامی منجنیق نوں شہر دے مشرقی جانب نصب کرنے دا حکم دتا تاکہ ایتھے توں جھنڈے نوں بآسانی نشانہ بنایا جاسکے تے شہریاں دا جانی نقصان وی کم توں کم ہوئے۔ منجنیق دے نصب ہُندے ہی جھنڈے اُتے سنگ باری شروع کردتی گئی تے آن دی آن وچ جھنڈا سرنگاں ہوئے گیا، جھنڈے دا گرنا سی کہ اہلِ شہر مشتعل ہوکے حملہ آور ہوئے مگر انھاں مسلم سپاہ دے بھرپور جواب نے پلٹنے اُتے مجبور کردتا۔
محمد بن قاسم تے اُس دی افواج اُتے اہلِ دیبل دی کمزوری عیاں ہوچکيتی سی لہٰذا انھاں نے پہلے توں ودھ کے حملہ کيتا تے سیڑھیاں دی مدد توں فصیل اُتے چڑھ گئے تے دیکھدے ہی دیکھدے دیبل شہر اُتے مسلماناں دا قبضہ ہوگیا، اُتے راجا داہر دیبل توں فرار ہونے وچ کامیاب ہوگیا۔ محمد بن قاسم نے برسر پیکار جنگجوواں نوں قتل کرنے دا حکم دتا تے عام شہریاں دے لئی مکمل امان تے مذہبی آزادی دا اعلان کيتا۔ ايسے دے نال ہی شہر وچ مسجدکا قیام عمل وچ آیا تے چار ہزار مسلماناں نوں ایتھے بسایا گیا۔ ایہ سارے امور تن دن وچ انجام دینے دے بعد محمد بن قاسم نے نیرون (حیدرآباد) دا سفر اختیار کيتا۔ نیرون وچ حجاج بن یوسف دے پروانہ امن دی وجہ توں کسی قسم دا کوئی تعرض نئيں کيتا گیا۔ دوسری طرف نیرون دے حاکم ’سندر‘ نے شرائط دے ضمن وچ مکمل وفاداری دا ثبوت دتا۔
محمد بن قاسم نیرون توں ’سیہان‘ روانہ ہويا، راستے وچ آنے والے کئی چھوٹے شہراں نے صلح وامان دی درخواست کيتی جو قبول کرلئی گئی۔ ’سیہان‘ وی کسی وڈی مزاحمت دے بغیر فتح ہوگیا۔ محمد بن قا سم نے ’سیہان‘ توں علاقہ ’کچھ /سوراشتر‘ دا رُخ کيتا جو راجا راسل دی عملداری وچ سی تے جتھے دیبل دا مفرور راجا داہر پناہ گزيں سی، ایتھے راجا داہر نے اک ہولناک جنگ دا سامان مہیا کررکھیا سی۔ اس دی فوج وچ 27منتخب جنگی ہاتھی سن ۔ سندھ دے راجاں مہاراجاں دے ایتھے جنگی ہاتھیاں دے میدان جنگ وچ اُترنے دی صورت ایہ ہُندی سی کہ جو ہاتھی زیادہ بہادر ہُندا سی اس دی سونڈ وچ کٹار بنھ دتی جاندی تھیاور پوری سونڈ زرہاں توں چھپادی جاندی سی، ہور اس دے پورے جسم اُتے لوہے دی زرہیاں تے میخاں ہودیاں سن تے اس دے گرد پنج سو پیدل سپاہیاں دی فوج ہُندی سی۔ اس حساب توں صرف ستائیس جنگی ہاتھیاں دے ہمراہ تیرہ چودہ ہزار سپاہی موجود سن ۔ سوار تے پیدل فوج اس دے علاوہ سی۔ ’کچھ /سوراشتر‘ وچ دونے افواج کئی ماہ تک اک دوسرے دے مقابل خیمہ زن رنيں۔ بالآخر جدوں معرکہ بپا ہويا تاں ایہ فتح سندھ دا سب توں ہولناک معرکہ ثابت ہويا۔ راجا داہر ہاتھی اُتے سوار فوج دی قیادت کررہیا سی۔ اُس دے ہمراہ ٹھاکراں دی فوج سی۔ اثنائے جنگ راجا دا ہاتھی مہابت توں بے قابو ہوگیا، نتیجتاً راجا نوں ہاتھی توں کودنا پيا، جس اُتے قبیلہ بنو طے دے قاسم بن ثعلبہ بن عبداللہ بن حصن طائی نے راجا داہر دا کم تمام کردتا۔
راجا دے مارے جانے اُتے اُس دی فوج وچ ابتری پھیل گئی تے اوہ ’ارور‘ تے ’برہمن آباد‘ دی سمت فرار ہوگئی۔ کچھ (سوراشٹر) دی فتح دے بعد محمد بن قاسم نے ’ارور‘کا رُخ کيتا جسنوں ’الور تے اروڑ‘ وی کہندے نيں، تے جو رائے خاندان دے راجاں دا پایہ تخت سی۔ ایتھے کسی سخت معرکے دے بغیر کامیابی حاصل ہوئی۔ محمد بن قاسم نے ہور مفتوح شہراں دی طرح ایتھے وی انتظامی امور انجام دیے۔ ایتھے توں فارغ ہونے اُتے مسلم سپاہ نے ’برہمن آباد‘ اُتے یلغار دی جتھے راجا داہر دی فوج دا بقیہ حصہ چھپا بیٹھیا سی۔ ’برہمن آباد‘ دی فتح دے بعد محمد بن قاسم نے بنا لڑے مصالحت دی بنیاد اُتے ’ساوندری، بسمد، الرور تے بغرور‘ دے شہراں اُتے فتح پائی۔
94ھ وچ محمد بن قاسم دی فوج کامقابلہ راجا داہر دے بیٹے ’راجاچچ‘ توں ہويا، جس وچ راجا نوں ہزیمت دا سامنا کرنا پيا۔ 95ھ وچ محمد بن قاسم نے ملتان دا قصد کيتا جتھے اک سخت محاصرے دے بعد حاکم ملتان نے شہر دے دروازے کھول دیے۔ ملتان دی فتح دے بعد محمد بن قاسم نے اک بار فیر جنوب دا رُخ کيتا، جتھے ’الرور تے بغرور‘ وچ مسلم فوجاں نے کچھ دن آرام دے بعد سوراشٹر دے مشہور شہر بیلمان (بھیلمان) دا سفر اختیار کيتا۔ محمد بن قاسم نوں ایتھے وی کسی مزاحمت دے بغیر فتح حاصل ہوئی تے اہل شہر نے اسلامی افواج دی بالادستی قبول کرلئی- محمد بن قاسم بیلمان (بھیلمان) دے بعد ’کیرج‘ پہنچے جتھے اُس دا مقابلہ ’راجا دوہر‘ توں ہويا۔ اسلامی افواج اس معردے ميں وی فتحیاب ہوئیاں تے ’کیرج‘ وی اسلامی عملداری وچ آگیا۔ محمد بن قاسم دی مسلسل کامیابیاں نے فتح سندھ دا باب مکمل کردتا تے ایويں اس خطے نوں سرزمین ہند وچ ’باب الاسلام‘ یعنی ’اسلام دا دورازہ ‘ ہونے دا شرف حاصل ہويا۔ محمد بن قاسم نے مفتوح علاقےآں وچ بہترین حسنِ سلوک تے زبردست انتظامی قابلیت دا مظاہرہ کيتا، جو اُس دی ہر دلعزیزی دا باعث بنیا۔
ہن سندھ اک وسیع وعریض اسلامی مملکت دا حصہ سی، چنانچہ ایتھے وی علم و حکمت تے صنعت وحرفت نوں خوب فروغ حاصل ہويا تے ایتھے دے باشندےآں نے عرب پہنچ کے مختلف علوم و فنون وچ خوب ناں پیدا کيتا۔ ذیل وچ ایداں دے ہی چند افراد دا تذکرہ پیش نيں:
ابو معشر سندھی: ابو معشر نجیح بن عبدالرحمٰن دوسری صدی ہجری وچ حدیث دے مشہور راویاں وچوں نيں، اپنے وطن سندھ دے انتساب توں ’سندی‘ تے جائے قیام دی نسبت توں ’مدنی ‘ کہے گئے۔ ابنِ ندیم دے مطابق ’وہ تریخ و سیر دے عارف تے محدثین وچوں اک سن ۔ اُنہاں دی کچھ کتاباں نيں جنہاں وچوں اک کتاب ’المغازی‘ اے ‘۔
ابوعبدالملک بن معشر سندھی: ابوعبدالملک، ابو معشر سندھی دے لائق صاحبزادے تے اپنے عہد دے ممتاز اہلِ علم وچ سن ۔ خلیفہ مہدی انہاں نوں مدینہ منورہ توں بغداد لے آیا سی۔ امام اوزاعیؒ: شیخ الاسلام عبدالرحمٰن بن عمرو امام اوزاعیؒنسلاً سندھی سن، آپ اُنہاں آئمہ اسلام وچوں نيں جو فقہ دے اک مذہب دے بانی بنے تے شام تے اُندلس وچ عرصہ دراز تک اُنہاں دے پیروکاراں دی کثیر تعداد موجود رہی۔ تاریخِ فقہ اسلامی وچ ایہ مذہب اج تک معروف اے۔
حافظ ابو محمد خلف بن سالم سندھی: ابو محمد خلف بن سالم سندھی مشہور حفاظ حدیث وچ شمار ہُندے نيں۔آپ سادہ منش تے مختلف علوم وچ مہارت رکھدے سن ۔
ابوالعباس فضل بن سکین بن سحیت سندھی: ابو العباس فضل بن سکین بن سحیت سندھی دا شمار وی معروف راویانِ حدیث وچ ہُندا اے۔
ابو نصر فتح بن عبداللہ سندھی: ابو نصر فتح بن عبداللہ سندھی آل حکم دے موالی وچ سن، جنھاں نے انہاں نوں آزاد کردتا سی۔ آپ نے علوم فقہ وکلام وچ بڑانام پیدا کيتا۔
ابو العطاءسندھی: ابو العطاء دا ناں عربی ادب وچ محتاجِ تعارف نئيں، آپ نے عربی ادب وچ ایسا کمال پیدا کيتا کہ قادرالکلام عرب شاعر وچ جگہ پائی۔
امام داؤد: امام داؤد دا شمار مشہور ترین محدثین وچ ہُندا اے۔ آپ دی مرتب کردہ ’سنن ابو داؤد‘ صحاح ستہ وچ شامل اے۔ آپ دا تعلق پاکستان دے موجودہ علاقہ خضدار یا قلات توں بیان کيتا جاندا اے۔