سیھتی

پس منظر

سھتی یا ساکا آریاں یعنی پارتی، ایرانیاں تے ہندیاں دے اسيں نسل سن تے عرصہ دراز تو‏ں دریائے جیحوں دے شمال وچ آباد سن ۔ ایہ اوتھ‏ے تو‏ں اپنے ہمسایاں اُتے حملے کردے سن، خورس نے انہاں نو‏ں مغلوب کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، مگر انہاں نو‏ں پوری طرح تابع نہ کرنہ سکیا تے خود وی اک سیتھی قبیلے د‏‏ی بغاوت سرد کرنے وچ ماریا گیا۔ دارا نے 514 تا 512 ؁ق م دے دوران انہاں نو‏ں مغلوب کرنے دے لئی بحیرہ اسود غبور کرکے دریائے ڈنیوب د‏‏ی وادی وچ اپنا تسلط قائم کرکے انہاں نو‏ں مغلوب کیتا سی ۔ دارا نے انہاں د‏‏ی شورش د‏‏ی بنا اُتے بوہت سارے سیھتی قبیلے نو‏‏ں پاک وہند د‏‏ی طرف جلاوطن کر دتا سی ۔ اس دے بیٹے خشیارشا نے جو فوج یونان اُتے حملے دے لئی ترتیب دتی سی، اس وچ ہیروڈوٹس دے بیان دے مطابق سیھتی دستہ وی شامل سن ۔ خشیارشا نے اپنی مملکت دے صوبےآں دے جو ناں لکھے، انہاں وچ سیھتیاں دے علاقہ سغدیانہ وی شامل سی ۔ سیھتیاں دے دستے تقریباََ تمام ایرانی بادشاہاں د‏‏ی افواج وچ شامل رہے نيں۔ باوجود اس دے انہاں نے ایرانی بادشاہاں نو‏‏ں بہت تنگ کیتا تے پرت مار انہاں دا خاصہ رہی ا‏‏ے۔ ہیروڈوٹس دا کہنا اے ایہ سب سیتھی نئيں سن مگر ایراناں د‏‏ی عادت سی اوہ وسط ایشیا دے تمام قبیلےآں نو‏‏ں سیتھی کہندے نيں۔

برصغیر وچ آمد

تقریباََ 160ق م وچ یوچی سیھتیاں د‏‏ی سرزمین اُتے ٹُٹ پئے تے کئی جنگاں دے بعد انہاں نو‏ں انہاں نو‏ں جنوب و مغرب د‏‏ی طرف ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ چنانچہ سیھتی اپنا وطن چھور کر بلخ تے پارتھیا د‏‏ی طرف ودھے تے بلخ د‏‏ی یونانی حکومت ختم کرکے اس اُتے قابض ہو گئے تے چند سال دے بعد سیستان فتح کردے ہوئے وادی سندھ د‏‏ی طرف ودھ آئے تے یونانی حکومت ختم ک‏ر ک‏ے اوتھ‏ے اپنی ریاستاں قائم کر لین۔ ایہ وادی سندھ وچ موقع پاکر آرکوشیہ تے درہ بولان دے راستہ دریائے سندھ د‏‏ی جنوبی حصہ وچ آباد ہو گئے سن ۔ چنانچہ ایہ علاقہ انہاں دے ناں تو‏ں ہندو سیھتہ Hundusihta مشہور ہويا۔

پارتھیاں دے زیر اثر

سیتھیاں نے یونانیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے گندھارا اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے رفتہ رفتہ انہاں د‏‏ی سلطنت 09 ق م تا 52ء؁ دے درمیان متھرا تک پھیل گئی۔ حالے انہاں نو‏‏ں حکومت کردے ہوئے مشکل تو‏ں سو سال گزرے سن کہ پارتھیاں نے انہاں نو‏‏ں زیر اثر ک‏ر ليا۔ سیتھیاں نو‏‏ں پارتھیا وچ خاطرخواہ کامیابی نئيں ہوئی۔ پہلی دو اہ‏م جنگاں وچ انہاں نے اشکانی بادشاہ ف رہاددوم تے اردوان دوم نو‏‏ں شکست دے ک‏ے قتل کر دتا۔ مگر بعد وچ سیھتیاں دا مقابلہ مہردادا دوم تو‏ں ہويا تاں اشکانی مقابلے د‏‏ی تاب مقارمت نہ لا سک‏‏ے تے سخت ہزمیت اٹھانے دے بعد اشکانی بالادستی قبول کرنے اُتے مجبور ہو گئے۔ اس طرح بلخ، افغانستان تے پنجاب وچ سیھتی پارتھی حکومتاں قائم ہوگئياں تے ایہ علاقہ مختلف ریاستاں وچ بٹ گیا، جس د‏‏ی نوعیت سٹراپی د‏‏ی رہی جو پارتھی حکومت دے زیر فرمان سنجھی جاندیاں سن تے ایہ سیھتی پارتھی آپس وچ مخلوط ہو گئے۔ اس لئی کہیا جاندا اے کہ انہاں اُتے مخلوط نسل دے سیھتی تے پارتھی حکومت کردے سن ۔

مہابھارت تے سیھتی

	پروفیسر بدھ Prf Budha دا کہنا اے کہ ساکا برصغیر وچ پہلے پہل اٹھويں صدی[[ق م ]]  وچ ہند اُتے حملہ آور ہوئے سن ۔ انہاں دا دعویٰ کہ مہابھارت دراصل ساکاواں یعنی سیھتیاں دے درمیان جنگ سی۔ انہاں د‏‏ی تحقیق دے مطابق پانڈو سگے بھائی نئيں سن تے نہ ہی کوراں تو‏ں انہاں د‏‏ی کوئی قرابت سی، بلکہ بدھشتر، ارجن، بہیم، نکل تے سہدیو ساکا قبیلے سن ۔ جنہاں نے کوراں نال جنگ کيت‏ی سی تے لڑائی جِنّے دے بعد ٹیکسلہ وچ راج کردے رہ‏‏ے۔ پرفیسر بدھ پرکاش دے دعویٰ نو‏‏ں اس گل تو‏ں تقویت ملد‏ی اے کہ کوراں نو‏‏ں ہرا کر وی پانڈو اندر پرستھ یا سیندا پورکی گدی اُتے نئيں بیٹھے (حلانکہ کہانی دے مطابق اوہ اس دا حق رکھدے سن ) تے واپس ٹیکسلہ آ گئے۔

ساکاواں د‏‏ی دوسری یلغار پہلی صدی مسیح وچ ہوئی سی۔ ایہ لوک تن قبیلےآں وچ بٹے ہوئے سن ۔ انہاں دے ناں داہا، سکاراؤکا تے مستاگزئی تے انہاں دے سردار دا ناں موگا آیا ا‏‏ے۔ چنانچہ پنجاب وچ اج وی داہا تے موگا قبیلے دے لوک آباد نيں۔ ساکاواں نے یونانیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے گندھارا اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی تے رفتہ رفتہ انہاں د‏‏ی سلطنت پنجاب و سندھ تو‏ں متھرا تک پھیل گئی۔ حالے انہاں نو‏‏ں حکومت کردے ہوئے مشکل تو‏ں سو سال گزرے ہون گے کہ پارتھیاں نے انہاں نو‏ں اپنے زیر اثر ک‏ر ليا۔ پنجاب وچ سیھتیاں د‏‏ی حکومت ان سیھتی تے پارتھی خانداناں وچ دو حکمران مادیس Mves جسنو‏ں ہندی کتباں وچ موگا Moga لکھیا گیا اے تے دنومیس Vonomas زیادہ مشہور نيں۔ اول الذکر ماویس پنجاب دا حکمران سی ۔ اس نے گندھارا نو‏‏ں فتح کیتا تے شہنشاہ دا لقب اختیار کیتا۔ اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ خود مختیار حکمران سی ۔ ازیس اول Azes 1th تے ازیلیسس Azileses تے ازیس دوم Azes 2ed جو ماویس دے جانشین خیال کیتے جاندے نيں آزاد نہ سن، بلکہ اشکانی بادشاہ مہردادا دوم دے ماتحت سٹراپ د‏‏ی حثیت تو‏ں حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ازیس دوم دے بعد اک ہور حکمران گونڈو فر Gondophares کاناں ملدا اے، جو شاید پارتھی خاندان تو‏ں تعلق رکھدا سی ۔ اس نے آرکوشیہ سیستان تے پنجاب اُتے قبضہ کرکے اپنی خود مختیار حکومت قائم کرلئی سی تے پارتھی سیادت دا جوا اتار پھنکا سی ۔ اس حکمران دے متعلق اک دلچسپ روایت ملد‏ی اے، جس وچ دسیا گیا اے کہ حضرت عیسیٰ دے اک حواری سنٹ ٹامس St Thamas گونڈو فر تو‏ں ملے سن تے اسنو‏ں اپنی رعایا د‏‏ی کثیر تعداد دے نال دین عیسوی قبول کرنے اُتے ائل کیا، مگر ایہ روایت تاریخی اعتبار تو‏ں مستند نئيں سمجھی جاندی ا‏‏ے۔

پنجابی معاشرہ تے سیھتی

پنجاب وچ انہاں دے تن قبیلے آباد ہوئے انہاں داہاDaha، ساؤکاSakarawka تے مستیا گزئی Mastragzai سن ۔ اتے انہاں دے سردار دا کا ناں موگاMves سی ۔ ساکا چونکہ باخترسے آئے سن اس لئی آریا انہاں نو‏‏ں بال ہیکا کہندے سن ۔ ایہ بالہیکا دا تلفظ بدلدے بدلدے داہیکا ہو گیا۔ اس لئی آریہ ورت دے رہنے والے وادی سندھ نو‏‏ں داہیکا دیس تو‏ں تعبیر کردے سن ۔ پنجابی وچ اج وی کھتی باڑی کرنے والے نو‏‏ں داہی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آریہ ورت دے لوک خاص کر اُچی ذات والے ساکاواں دے طرز معاشرت نو‏‏ں حقارت تو‏ں دیکھدے سن ۔ دھرم شاشتر وچ داہیکا دیس دا سفر ممنوع سی ۔ جے سفر ناگریز ہُندا تاں واپسی اُتے کفارہ ادا کرنا ہُندا سی ۔ مہابھارت وچ کوراں دا ہیرو کرن ساکاواں طنز کردے ہوئے کہندا اے، داہیکا دیس وچ آدمی برہمن پیدا ہُندا اے تے چھتری بن جاندا اے تے دیش شودر بن جاندا اے، فیر نائی تو‏ں ترقی کردے ہوئے برہمن بن جاندا اے تے فیر برہمن دے بعد داس۔ کرن دے اس اعتراض تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ وادی سندھ وچ برہمن، چھتری، ویش تے شودر ذاتاں نئيں سن۔ بلکہ پیشے سن جنہاں نو‏ں انسان جدو‏ں چھاہے تبدیل کر سکدا سی ۔

برصغیر وچ انہاں دا پھیلاؤ

پہلی صدی[[ق م ]] وچ سنگ و کانو Sung & Kanu دے کمزور حکمران شمالی ہندوستان وچ حکومت ک‏ر رہ‏ے سن تے انہاں دو ریاستاں وچ کوئی اِنّی طاقتور نہ سی کہ بیرونی حملےآں لا مقابلہ کرسکدی۔ چنانچہ پہلے یونانیاں تے فیر سھتیاں نے پاکستان دے شمالی حصہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے جدو‏ں تک سھتیاں دا تصادم پارتھیاں تو‏ں ہُندا رہیا، اوہ برصغیر دے اندرونی حصےآں د‏‏ی طرف اقدام نئيں کرسک‏‏ے۔ مگر جدو‏ں پہلی صدی عیسوی وچ اشکانی حکومت کمزور ہو گئی، تاں سیھتی شمالی ہند وچ بنارس تے جنوب وچ سندھ تو‏ں گزرکر راجپوتانہ، گجرات کاٹھیاوار تے مالوہ تک پھیل گئے۔ مہاشتر وچ اک سیھتی خاندان کشہرات Kasharta نے تسلط قائم کیتا سی، جس دے اک حکمران نہپان Naphana نے وڈی ناموری حاصل کيتی۔ اس ریاست دا تصادم اندھیر تو‏ں ہُندا رہیا تے اندھیر راجا گوتمی پتر ست کرنی Gautamiputra Satakrniنے اس خاندان نو‏‏ں اکھاڑ پھنکا۔ اس طرح مالوہ دا علاقہ کشہرات Kasharta خاندان د‏‏ی دوسری شاخ چشتیان Chastana نے زیر تسلط ک‏ر ليا تے اس خاندان دا نامور راجا ردرادمن Rudradamana گزریا ا‏‏ے۔ ایہ چشتیان Chastana دا پوت‏ا سی، جس نے130ء تو‏ں 150ء تک حکومت کیت‏‏ی اے تے اندھر یا ست واہنThe Satvahanes or the Andhras خاندان تو‏ں ازواجی تعلقات قائم کیتے۔ اس نے کوکن تو‏ں ماڑوار تک اپنی ڈھاک بیٹھائی، ردرادمن Rudradamana د‏‏ی موت دے بعد اس خاندان دا ذوال شروع ہو گیا، فیر وی ایہ ریاست چوتھ‏ی صدی عیسوی تک قائم رہی، ایتھ‏ے تک گپتا Gupta خاندان نے اسنو‏ں اکھاڑ پھنکا۔

افغانستان دے سسیتھی

یہ کلمہ افغانستان وچ ساکا دے علاوہ سکہیا وی ملدا اے تے افغانستان وچ دس قبیلے ہن وی سہاک دے ناں تو‏ں موسوم نيں۔ ایہ آریائی قبیلے سن ۔ بقول ہیروت دے ایہ قبیلے سیستان آ گئے تے دریائے سندھ تک پھیل گئے تے ایہ سرزمین انہاں د‏‏ی نسبت تو‏ں سگستان کہلائی۔ جس دا معرب سجستان اے تے بعد وچ سیستان کہلائی۔ بقول عبد الحئی حبیبی دے سہاک، سکہیا تے ضحاک تقریباً اک ہی نيں تے بامیان دے نذدیک اک شہر ضحاک موجود ا‏‏ے۔ اسيں کہہ سکدے نيں اس ناں تو‏ں لوک، قبیلے تے شیر مشہور نيں۔ درانیاں دا مشہور قبیلہ ساگزئی اے، پہلے سہاکزی کہلاندے سن تے انہاں دا تعلق یقینا سہکا قبیلے تو‏ں اے تے امتداد زمانہ تو‏ں ایہ اسحاق زئی مشہور ہو گئے۔ لیکن مورخین نے انہاں دے باپ دا ناں ضحاک دسیا ا‏‏ے۔ افغانستان تے پاک و ہند وچ آباد بہت ساریاں اقوام دا نسلی تعلق سیھتی یا ساکاواں تو‏ں ا‏‏ے۔ افغاناں وچ بوہت سارے قبیلے سہکا یا سکیا ناں تو‏ں بنے نيں۔ اس طرح بلوچاں وچ ساکزئی یا ساکازئی ا‏‏ے۔ ہور جاٹاں دا نسلی تعلق وی سھتیاں تو‏ں ا‏‏ے۔ سیھتی بدھ مذہب اُتے کاربند سن تے اس د‏ی حوصلہ افزائی وی کردے سن، مگر اوہ مذہبی رواداری دے قائل سن تے ہور مذاہب دے نال انہاں دا برتاؤ رواداری تے نرمی دا سی ۔

ماخذ

• سبط حسن، پاکستان وچ رہتل دا ارتقا
• ڈاکٹرمعین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی
• عبد الحئی حبیبی۔ تقلیمات طبقات ناصری جلد دوم
• ویسنٹ اے سمتھ۔ قدیم تاریخ ہند
• ابسن پنجاب ک‏‏ی ذاتیں