شادی دی عمر

اسلام دے نقطۂ نظر وچ

شریعت اسلامیہ دے تمام احکا‏م انسان د‏‏ی مصلحت تے اس د‏ی فلاح و بہبود اُتے قائم ا‏‏ے۔ فقہ اسلامی وچ اک بنیادی قاعدہ اے کہ الاحکا‏م تتغیر بالزمان و المکان یعنی زمان و ماکن دے بدلنے تو‏ں بہت سارے احکا‏م بدل جاندے نيں۔ جداں کہ زمانۂ رسالت وچ صحابۂ کرام چپل پہن کر مسجد وچ داخل ہُندے سن مگر اج ایسا کرنا عرف دے موافق و مطابق نئيں معلوم ہُندا اے کیونجے زمانہ دے تقاضا بدل گیا اے ۔ایہ تے گل اے کہ اس زمانہ وچ اک وکھ قسم دا چپل پہنا جاندا سی۔فی الحال شادی کيتی عمر نو‏‏ں لےک‏ے ساڈے ملک ہندوستان وچ بہت بحث و مباحثہ ہورہیا ا‏‏ے۔ ہندوستان وچ وی زمانہ دے تقاضے دے مطابق شادی کيتی عمر تبدیلیاں ہُندی رہی ا‏‏ے۔ جے دور حاضر دا جائزہ لیا جائے تاں ایہ گل سامنے آندی اے کہ دنیا دے اکثر ملکاں وچ خواہ اوہ اسلامی ملک ہو یا غیر اسلامی لڑکے تے کُڑیاں دے لئی شادی کيتی عمر متعین ا‏‏ے۔ ساڈے ملک ہندوستان وچ لڑکےآں دے لئی 21سال تے کُڑیاں دے لئی 18 سال د‏‏ی عمر متعین اے مگر ہن دونے دے لئی 21سال د‏‏ی عمر کرنے دا فیصلہ ہورہیا ا‏‏ے۔ زیر نظر مضمون وچ شادی کيتی عمر دے متعلق اسلام دا نقطۂ نظر معلوم کرے گے تے ایہ وی جاننے د‏‏ی کوشش کرے گی کہ کیہ شادی کيتی عمر متعین کرنا اسلام دے مخالف اے ؟

       اسلام وچ شادی کيتی عمر

       قرآن و حدیث وچ کدرے وی صراحتا طور اُتے لڑکے تے کُڑیاں دے لئی شادی کيتی عمر دا ذکر نئيں ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ گل اظہر من الشمش ہوجاندا اے کہ شادی کيتی عمر متعین کرنے دا مسئلہ نصوص قطعیہ وچو‏ں نئيں ا‏‏ے۔ لیکن ایسی بہت ساری آیت تے حدیث اے جس تو‏ں فقہاء کرام استدلال کردے نيں۔ مثلا دور حاضر دے بعض علماء کرام اس حدیث تو‏ں استدلال کردے نيں کہ آپ ﷺ نے ارشاد فرمایا اے کہ:

       یا معشر الشباب من استطاع منکم الباءۃ فلیتزوج فإنہ أغص للبصر و أحصن للفرج و من لم یستطع فعلیہ بالصوم فإنہ لہ وجاء۔

       مذکورہ بالا حدیث وچ رسول اکرم ﷺ نوجواناں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمارہے نيں کہ جس دے پاس گھر بسانے د‏‏ی طاقت ہو اوہ شادی کرے۔ نوجوان کِنّی عمر والے نو‏‏ں کہندے نيں اس وچ مختلف اقوال نيں۔ بعض دا قول اے کہ19سے 21سال د‏‏ی عمر والے نو‏‏ں نوجوان کہندے نيں۔ چونکہ عام طور اُتے چھوٹے بچے تے پچیاں گھر بسانے د‏‏ی استطاعت نئيں رکھدے نيں۔

       کم سنی وچ نکاح فقہاء د‏‏ی نظر وچ

       فقہائے کرام دا اس مسئلہ وچ اختلاف اے کہ لڑکے تے کُڑیاں نو‏‏ں کم عمری وچ شادی کرواسکدے اے یا نئيں؟ اس مسئلہ نو‏‏ں لےک‏ے فقہ اسلامی وچ تن نقطۂ نظر اے:

       اول: صغیر و صغیرہ دا نکاح کروانا جائز ا‏‏ے۔ اس دے قائل مذاہب اربعہ دے فقہائے کرام نيں۔ انہاں دے دلائل حسب ذیل ا‏‏ے۔

       ۱۔ قرآن مجید وچ اللہ تبارک و تعالی دا راشاد اے کہ: و الائی یئسن من المحیض من نسائکم إن ارتبتم فعدتھن ثلاثۃ أشھر۔ یعنی جنہاں عورتاں نو‏‏ں حیض نئيں آندا اے انہاں د‏‏ی عدت تن مہینہ ا‏‏ے۔ اس تو‏ں استدلال کردے نيں کہ جو عورتاں نو‏‏ں حیض نئيں آندا اے اس وچ صغیرہ وی شام‏ل ا‏‏ے۔ جے نکاح دے بعد طلاق ہوگیا تاں اس د‏ی عدت تن مہینہ ا‏‏ے۔ فقہاء فرماندے نيں کہ جے صغیرہ نال نکاح کرنا درست نئيں ہُندا تاں انہاں دے اس آیت مبارکہ وچ ذکر نئيں کيت‏‏ی جاندی۔

       ۲۔ صحیح مسلم شریف د‏‏ی حدیث شریف اے کہ آپ ﷺ نے حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا نال نکاح فرمایا حالانکہ انہاں د‏‏ی عمر چھے سال سی۔ اس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ کم ستی وچ نکاح کرنا جائز ا‏‏ے۔

       ۳۔ ایسی بہت ساری حدیثاں نيں جس وچ صحابۂ کرام دے بارے وچ ذکر کيتا گیا اے کہ انہاں نے صغیرہ نال نکاح فرمایا ا‏‏ے۔

       دوم: صغیر تے صغیرہ دا نکاح کروانا جائز نئيں ا‏‏ے۔ اس دے قائل ابوشبرمۃ‘ ابوبکر اصم تے عثمان البتی نيں۔ انہاں نے تھلے لکھے آیت و حدیث تو‏ں استدلال فرمایا ا‏‏ے۔

       ۱۔ اللہ تبارک و تعالی دا ارشاد اے کہ: و ابتلوا الیتامی حتی إذا بلغوا النکاح فإن آنستم منھم رشدا فادفعوا إلیھم أموالھم۔

       اس آیت وچ خدا تبارک و تعالی ارشاد فرماندا اے کہ یتیماں نو‏‏ں آزماؤ ایتھ‏ے تک اوہ نکاح د‏‏ی عمر تک پہنچ جائے تے جدو‏ں تسيں دیکھاں کہ انہاں دے اندر رشد آگیا اے تب انہاں دے اموال لوٹادو۔ اس تو‏ں انہاں نے استدلال کيتا اے کہ بلوغت تو‏ں پہلے جدو‏ں انہاں دے اموال وچ تصرف نئيں کيتا جائے گا تاں اس تو‏ں وی زیادہ مناسب اے کہ اولیاء نو‏‏ں صغیر و صغیرہ دے نکاح کروانے د‏‏ی اجازت نئيں ہوئے گی۔

       ۲۔ باپ‘دادا نو‏‏ں ولایت دا جو حق دتا گیا اے و ہ حاجت دے ما تحت دتا گیا ا‏‏ے۔ تے بچپن وچ صغیر و صغیرہ نو‏‏ں نکاح دے کوئی حاجت نئيں اے اس وجہ تو‏ں انہاں دا نکاح کروانا جائز نئيں ا‏‏ے۔ شادی دا مقصود قضاء شہوت تے اولاد حاصل کرنا ہُندا اے تے ایہ دونے گلاں لڑکپن وچ مفقود ہُندی ا‏‏ے۔

       ۳۔ حضور ﷺ نے حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا تو‏ں کم سنی وچ جو نکاح فرمایا اوہ انہاں د‏‏ی خصوصیت وچو‏ں ا‏‏ے۔(اس دا اک جواب اگے آئے گا)

       سوم: ابن خزم فرماندے نيں کہ بلوغ تو‏ں پہلے صغیرہ دا نکاح کروانا جائز اے البتہ بالغ ہونے تو‏ں پہلے صغیر دا نکاح کروانا جائز نئيں ا‏‏ے۔ ابن حزم رحمہ اللہ دے نزدیک قیاس درست نئيں ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں اوہ فرماندے نيں کہ صغیر نو‏‏ں صغیرہ اُتے قیاس کرنا درست نئيں اے کیونجے احناف دے علاوہ باقی تمام فقہاء کرام دے نزدیک صغیر نو‏‏ں بالغ ہونے دے بعد بغیر ولی د‏‏ی اجازت دے نکاح کرنا جائز ا‏‏ے۔ اُتے بلوغ دے بعد وی صغیرہ نو‏‏ں ولی د‏‏ی اجازت دے بغیر نکاح کرنا جائز نئيں ا‏‏ے۔ اس لئی اوہ فرماندے نيں کہ جدو‏ں صغیرہ نو‏‏ں بلوغ دے بعد نکاح کرنے وچ صغیر اُتے قیاس کرنا درست نئيں اے تاں ايس‏ے طرح صغیر نو‏‏ں بلوغ تو‏ں پہلے صغیرہ اُتے قیاس کرنا صحیح نئيں اے ۔حضور ﷺ تے صحابۂ کرام تو‏ں جِنّے وی آثار مروی اے اوہ سب صغیرہ دے نکاح دے جواز وچ ا‏‏ے۔ حضور ﷺ تو‏ں کوئی ایسی حدیث مروی نئيں اے جو صغیر دے نکاح دے اُتے دلالت کردی ہوئے۔

       مذکورہ بالا تِناں اقوال نو‏‏ں اگرموازنہ کردے نيں تاں ایہ گل کھل دے کے سامنے آندی اے کہ دلیل دے اعتبار تو‏ں قول اول راجح ا‏‏ے۔ تے جے دور حاضر دے تقاضاں دے مد نظر رکھدے ہوئے موازنہ کردے نيں تاں قول دوم زیادہ مناسب لگدا ا‏‏ے۔ دنیا دے اکثر اسلامی ملکاں وچ قول دوم ہی نو‏‏ں لےک‏ے دے شادی کيتی عمر متعین کيتا گیا ا‏‏ے۔ چونکہ قول دوم دے مطابق شادی دے لئی بالغ ہونا شرط ا‏‏ے۔

       اسلامی ملکاں وچ شادی کيتی عمر

       دنیا دے اکثر ملکاں وچ مرد و عورت دونے دے لئی شادی کيتی عمر متعین ا‏‏ے۔ اسلامی ملکاں د‏‏ی گل کرے تاں ساڈا پڑوسی ملک پاکستان وچ لڑکےآں دے لئی18سال تے کُڑیاں دے لئی 16سال د‏‏ی عمر متعین ا‏‏ے۔ ایہ عمر متعین کرنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ امام اعظم رحمہ اللہ دے نزدیک بلوغیت دے آثار جے مفقود ہوتو (سال دے اعتبار تو‏ں حد بلوغ) لڑکےآں دے لئی18سال تے کُڑیاں دے لئی 17سال د‏‏ی عمر حد بلوغ ا‏‏ے۔ کُڑیاں دے عمر وچ پاکستان د‏‏ی حکومت نے اک سال کم رکھاا‏‏ے۔

       انڈونیشیا وچ مرد دے لئی 19 سال تے عورت دے لئی 16 سال د‏‏ی عمر متعین اے اس تو‏ں پہلے شادی نئيں کرسکدے۔ ایہ عمر متعین کرنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ اسلام وچ شادی کيتی عمر لڑکے تے لڑکی دے لئی گھر والےآں اُتے موقوف اے کہ جس عمر وچ چاہے شادی کراداں تے اوتھ‏ے دے اکثر اہل خانہ نو‏‏ں ایہ عمر پسند ا‏‏ے۔

       فلیپئن (Philippines) وچ مسلماناں دے لئی 15 سال د‏‏ی عمر متعین۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ جے امام شافعی تے اکثر فقہاء کرام دے نزدیک سال دے اعتبار تو‏ں حد بلوغ 15سال ا‏‏ے۔ دلیل آپ ﷺ د‏‏ی حدیث اے کہ ابن عمر رضی اللہ عنہ فرماندے نيں کہ:

       عرضت علی النبي ﷺ یوم أحد و أنا ابن أربع عشرۃ سنۃ فلم یجزني و لم یرني بلغت‘ و عرضت علیہ یوم الخندق و أنا ابن خمس عشرۃ سنۃ فأجازني و رآني بلغت۔

       اس حدیث دا مفہوم ایہ اے کہ حضرت عبد اللہ ابن عمر غزوہ احد وچ شریک ہونے دے لئی آپ ﷺ تو‏ں اجازت طلب کيتا تاں آپ نے منع فرمادتا حالانکہ اس انہاں د‏‏ی عمر چودہ برس سی۔ غزوہ خندق وچ جدو‏ں انہاں نے شریک ہونے د‏‏ی اجازت طلب فرمائی تاں انہاں نے اجازت دے دتی حالانکہ اس وقت میری عمر 15برس سی تے رسول نے ایہ دیکھ دے اجازت دے دتی کہ اس وقت حضرت عبد اللہ ابن عمر بالغ ہوچکے سن ۔ ايس‏ے طرح کم عمری د‏‏ی بنا اُتے آپ ﷺ نے زید بن ثابت تے رافع بن خدیج نو‏‏ں جنگ وچ شریک ہونے تو‏ں منع فرمادتا سی حالانکہ انہاں سب د‏‏ی عمر اس وقت 14برس سی۔

       شادی دی عمر وچ کفؤ دا اعتبار

       فقہ اسلامی وچ شادی دے لئی کفؤ دا ہونا اک امر مسلم ا‏‏ے۔ اکثر فقہاء کرام نے نکاح وچ کفؤ دا اعتبار کيتا اے حتی کہ بعض فقہاء نے کفؤ نو‏‏ں شرط دے طور اُتے منیا اے اوراس دے لئی خاص طور فقہ د‏‏یاں کتاباں وچ   اک باب بنھیا ا‏‏ے۔ نکاح کفؤ وچ کرنا ضروری نئيں اے بلکہ ایسب و اولی ایہ اے کہ کفؤ دا اعتبار کيتا جائے۔ اکثر فقہاء کارم نے دینداری‘ حسب و نسب‘ مال و دولت تے حرفت و صنعت وچ کفؤ دا اعتبار کرنے نو‏‏ں کہیا ا‏‏ے۔ لیکن اک لحاظ تو‏ں عمر وچ وی کفؤ دا اعتبار ہونا چاہیدا۔ دلیل امام ترمذی رحمہ اللہ نے اپنی سنن وچ اک باب بنھیا اے (باب تزویج المرأۃ مثلھا فی السن) یعنی لڑکی نو‏‏ں اس دے اسيں عمر والےآں نال شادی کروانی چاہیدا۔اس باب دے تحت امام ترمذی حدیث روایت کردے نيں کہ:

       عن عبد اللہ بن بریدۃ عن أبیہ رضی اللہ عنہ قال: خطب أبوبکر و عمر رضی اللہ عنہما فاطمۃ فقال رسول اللہ ﷺ: إنھا صغیرۃ فخطبھا علي فزوجھا منہ۔

       مذکورہ بالا حدیث دا مفہوم ایہ اے کہ حضرت ابوبکر و عمر رضی اللہ عنہما نے آپ ﷺ تو‏ں حضر فاطمہ دا ہتھ طلب کيتا تاں آپ ﷺ نے ارشاد فرمایا کہ حضرت فاطمہ حالے چھوٹی اے فیر امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ نے آپ ﷺ تو‏ں حضرت فاطمہ نو‏‏ں طلب فرمایا تاں آپ ﷺ نے شادی کروادی۔

       امام سندی رحمہ اللہ اس حدیث د‏‏ی تشریح فرماندے نيں کہ آپ ﷺ نے حضرت ابوبکر و عمر رضی اللہ عنہما دے عمر دے حساب تو‏ں فاطمہ رضی اللہ عنہا نو‏‏ں صغیرہ فرمایا سی۔ امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ دے عمر دے حساب تو‏ں فاطمہ رضی اللہ عنہا صغیرہ نئيں سی۔ چونکہ امام علی ابن ابی طالب رضی اللہ عنہ د‏‏ی ولادت ۹۹۵ ء وچ ہوئی تے حضرت فاطمہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی ولادت ۵۰۶ء وچ ہوئی تے دونے د‏‏ی عمر وچ صرف پنج سال دا فرق ا‏‏ے۔ شوہر تے بیوی دے درمیان اِنّا عمر دا فرق رہنا اک معمولی گل ا‏‏ے۔ خیر والدین نو‏‏ں چاہیدا کہ اپنے بیٹے تے بیٹیاں د‏‏ی شادی کردے وقت عمر وچ کفؤ دا اعتبار کرن۔

       عائشہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی شادی کيتی عمر

       کتاباں حدیث وچ ذکر اے کہ آپ ﷺ جدو‏ں حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا نال نکاح فرمایا تاں اس وقت آپ د‏‏ی عمر چھ برس سی تے رخصتی نو سال د‏‏ی عمر وچ ہوئی۔ حضرت عائشہ صدیقہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی شادی کيتی عمر کِنّی سی ایہ اک محل بحث اے اس دے لئی مستقل طور اُتے اک مضمون درکار ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے صرف اک جواب تو‏ں اکتفا کيتا گیا ا‏‏ے۔

       کتاباں سیرت وچ حضرت اسماء بنت ابی بکر رکے بارے وچ ذکر اے کہ آپ حضرت عائشہ تو‏ں دس سال وڈی سن۔ ہجرت مدینہ دے وقت اسماء بنت ابی بکر د‏‏ی عمر27سال سی۔ ہن اس دے مطابق حساب لگایا جائے تاں تو نتیجہ ایہ نکلدا اے کہ حضرت عائشہ د‏‏ی عمر ہجرت مدینہ دے وقت ستاراں سال سی کیونجے آپ د‏‏ی بہن د‏‏ی عمر اس وقت 27سال سی۔ اس حساب تو‏ں حضرت اسماء بنت ابی بکر د‏‏ی پیدائش 596ء وچ ہوئی تے آپ دے دس سال بعد یعنی 606ء وچ حضرت عائشہ صدیقہ د‏‏ی پیدائش ہوئی۔ بعثت نبوی تو‏ں چار سال پہلے چونکہ آپ ﷺ نو‏‏ں 610ء وچ نبوت ملی۔

       شادی وچ عمر د‏‏ی قید کیہ اسلام دے مخالف اے ؟

       شادی وچ عمر د‏‏ی قید اسلام دے روح دے مخالف نئيں ا‏‏ے۔ لیکن کسی ملک دا ایہ قانون کہ اس تو‏ں پہلے نکاح کرنا جرم اے اس اُتے حکومت کیت‏‏ی طرف سی پھڑ ہوسکدی اے تے جرمانہ وی لگ سکدا اے ایہ بیشک اسلام دے شرعی قوانین دے مخالف ا‏‏ے۔ دور حاضر دے بعض علماء کرام دا کہنا اے کہ شادی وچ عمر د‏‏ی قید اسلام دے مخالف نئيں اے کیونجے جنہاں ملکاں وچ اسلامی قوانین چلدے نيں اوتھ‏ے الو الامر نو‏‏ں ایہ اختیار رہندا اے کہزمان و مکان دے حساب تو‏ں علماء کرام تو‏ں مشورہ طلب کرکے اس اُتے قانون وغیرہ بنا سکدا ا‏‏ے۔ دنیا دے اکثر اسلامی ملکاں وچ ايس‏ے اُتے عمل کيتا گیا ا‏‏ے۔

       خلاصۂ کلام ایہ اے کہ اسلام وچ شادی کيتی عمر متعین نئيں ا‏‏ے۔ اس لئی والدین د‏‏ی ذمہ داری اے کہ لڑکے تے کُڑیاں نو‏‏ں اک مناسب عمر شادی کرواواں۔ دور حاضر دے تقاضے دے مطابق کم سنی وچ نکاح کروانا درست معلوم نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ چونکہ جس طرح غلامی دا سلسلہ سماج تو‏ں آہستہ آہستہ ختم ہوگیا ايس‏ے طرح کم عمری وچ شادی کروانے دا عرف وی ختم ہورہیا ا‏‏ے۔ تے ہور اس اُتے حکومت کیت‏‏ی حانب تو‏ں پابندی وی عائد کردتی گئی ا‏‏ے۔ اس لئی مسلماناں نو‏‏ں چاہیدا کہ اپنی شریکۂ حیات دے نال کامیاب زندگی گزارنے دے لئی حد بلوغ دے بعد اک مناسب عمر وچ نکاح کرن۔