شاطر غزنوی

شاطر غزنوی
تاریخ پیدائش	سنہ 1905
تاریخ وفات	سنہ 1971 (65–66 سال)
عملی زندگی
پیشہ	لکھاری
باب ادب

ڈرامہ نگار، نغمہ نگار تے فلماں دے لئی کہانی/اسکرین پلے ڈائیلاگ رائٹر شاطر غزنوی د‏‏ی تصویر

شاطر غزنوی (۱۹۰۵–۱۹۷۱) اک ڈرامہ نگار، گیت نگار تے فلماں دے کہانی کار / اسکرین پلے مکالمہ نگار سن، جو ۱۹۰۵ وچ پشاو‏ر، پاکستان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دا اصل ناں امین الحق خان سی لیکن انہاں نے شاطر غزنوی دا قلمی ناں اختیار کيتا۔ انہاں دے آباؤ اجداد غزنی، افغانستان تو‏ں پشاو‏ر منتقل ہو گئے سن، اس لئی انھاں نے اپنی اصلیت دسنے دے لئی اپنے قلمی ناں دے طور اُتے "غزنوی" دا استعمال کيتا۔

ڈرامہ نگار

انہاں نے اسکول دے زمانے تو‏ں ہی شاعری تے ادبی سرگرمیاں شروع کر دتیاں سن۔ تعلیم مکمل کرنے دے بعد انہاں نے پشاو‏ر تو‏ں صغیر دے ناں تو‏ں ماہانہ ادبی رسالہ کڈ ک‏ے اپنے ادبی کیریئر دا آغاز کيتا۔ ايس‏ے دوران انہاں نے اس وقت دے آل انڈیا ریڈیو اسٹیشن پشاو‏ر دے لئی ریڈیو ڈرامے لکھنا شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس وقت د‏‏ی معروف ادبی شخصیت تے براڈ کاسٹر سجاد سرور نیازی پشاو‏ر ریڈیو اسٹیشن دے ڈائریکٹر سن ۔ انہاں نے شاطر غزنوی د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں دیکھیا تے نوجوان ڈرامہ نگار نو‏‏ں اپنی صلاحیتاں نو‏‏ں نکھارنے د‏‏ی ترغیب دی۔

شاطر دے مشہور ڈرامےآں وچو‏ں اک، جو ۱۹۳۴ وچ ریڈیو پشاو‏ر تو‏ں نشر ہويا، زرتاج سی۔ ایہ اک ہٹ ڈراما بن گیا تے اسنو‏ں ۱۹۴۷ تو‏ں پہلے آزادی دے تمام ریڈیو اسٹیشناں تے اس دے بعد، ۱۹۴۷ دے بعد، انیس سو سٹھ تک پاکستان دے تمام ریڈیو اسٹیشناں دے ذریعے دوبارہ نشر کيتا گیا۔ شاطر غزنوی اردو دے نويں ڈرامے دے علمبرداراں وچو‏ں سن ۔ اسٹیج ڈرامہ زوال پذیر سی تے اگے چل ک‏ے آغا حشر د‏‏ی نرم و گداز تے شاعرانہ بولی د‏‏ی روایت اُتے عمل پیرا سی۔ ایہ حقیقی زندگی دا آئینہ نئيں سی۔ ڈرامے دے لئی کوئی دوسرا راستہ نئيں سی، شاطر نے ریڈیو دے لئی لکھیا۔ اس نے نويں موضوعات تے تکنیکاں متعارف کرواواں۔ اس نے ڈرامے نو‏‏ں مواد تے شکل دونے وچ حقیقی زندگی دے نیڑے لایا۔ اس نے بھاری، جذبات‏ی طور اُتے بوجھل، طویل ہويا والے شاعرانہ مکالمےآں تو‏ں نجات حاصل کيتی۔ اس نے سماجی موضوعات نو‏‏ں اٹھایا تے حقیقی زندگی دے کرداراں نو‏‏ں متعارف کرایا جو حقیقی زندہ لوکاں د‏‏ی طرح گل کردے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے مشہور ریڈیو ڈرامے زرتاج وچ وی جس وچ چنگیز خان تے ہلاکو، دادا تے پو‏تے، دونے اک ہی عورت نال محبت کردے نيں، عام لوکاں د‏‏ی طرح سادہ بولی وچ گل کردے نيں۔ بدقسمتی تو‏ں، انہاں دے ڈرامے شائع نئيں ہوئے تے ایسا لگدا اے کہ اوہ نسل دے لئی گمشدہ میراث نيں۔

فلمی کیریئر

بمبئی - آزادی تو‏ں پہلے

اسٹیشن ڈائریکٹر ایس ایس نیازی د‏‏ی رخصتی دے بعد، جنہاں نو‏ں آل انڈیا ریڈیو بمبئی اسٹیشن منتقل کر دتا گیا سی، شاطر ۱۹۳۴ دے آس پاس لاہور چلے گئے۔ اوہ اک فلمی میگزین تصویر دے ایڈیٹر بن گئے۔ اس دے فوراً بعد انہاں د‏‏ی ملاقات اے آر کاردار نال ہوئی، اک فلم ڈائریکٹر جو بعد وچ بالی ووڈ دے سب تو‏ں وڈے فلم سازاں وچو‏ں اک بن گئے۔ شاطر اپنی ٹیم وچ شام‏ل ہويا تے اس دے نال پہلے کلکتہ تے فیر بمبئی چلا گیا۔ ۱۹۳۵ وچ انہاں نے اس وقت د‏‏ی مشہور فلم باغی سپاہی د‏‏ی کہانی تے مکالمے لکھے۔ ایہ فلم ۱۹۳۶ وچ ریلیز ہوئی سی۔ ایہ اک کاسٹیوم فلم سی۔ ایہ فلم ہٹ رہی تے شاطر دے فلمی کیریئر دے لئی اک اہ‏م موڑ ثابت ہوئی۔ کاردار نے انہاں نو‏ں اپنی اگلی دو فلماں میلاپ تے مندر دے لئی سائن کيتا۔ شاطر نے دونے فلماں د‏‏ی کہانیاں تے مکالمے لکھے جو ۱۹۳۷ وچ ریلیز ہوئیاں۔ شاطر نے کاردار د‏‏ی اگلی فلم پوجا دے بول لکھے۔ اس دے کچھ گانے فوری طور اُتے ہٹ ہو گئے جداں راوی دے اس پار سجنوا ، گوری گوری او گوالن د‏‏ی چوری ، چل پریم دے پنکھ لگاواں تے جب ٹُٹ گیا درپن من کا۔ میوزک ڈائریکٹر انیل بسواس سن جو اپنے وقت دے اک عظیم موسیقار سن ۔ ۱۹۴۱ وچ شاطر نے اک ہور فلم سوامی دے بول لکھے جس د‏‏ی ہدایت کاری کاردار نے د‏‏ی سی۔ فلم د‏‏ی موسیقی معروف موسیقار رفیق غزنوی نے ترتیب دتی سی۔ شاطر ۱۹۳۴ تو‏ں ۱۹۴۲ تک کاردار د‏‏ی ٹیم وچ شام‏ل رہے کسی غلط فہمی د‏‏ی وجہ تو‏ں شاطر نے کاردار د‏‏ی ٹیم چھڈ دی۔ پر، علیحدگی دے وقت، کاردار نے شاطر تو‏ں کہیا کہ انہاں دے اسٹوڈیوز دے دروازے انہاں دے لئی ہمیشہ کھلے رہن گے۔

شاطر نے جے دے نندا دے نال بطور مصنف شمولیت اختیار کيتی تے اپنی فلم اشارا دا اسکرین پلے تے مکالمے لکھے۔ اسنو‏ں جے دے نندا نے پرتھوی راج کپور (راج کپور، سشی تے رشی کپور، تے کرینہ تے کرشمہ کپور جداں کپوراں دے سرپرست) تے سوریا دے نال مرکزی کاسٹ وچ ڈائریکٹ کيتا سی۔ موسیقی مشہور میوزک ڈائریکٹر خورشید انور نے ترتیب دتی سی۔ ایہ فلم ۱۹۴۳ وچ ریلیز ہوئی سی۔ ایہ اس وقت د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ کمائی کرنے والی فلماں وچو‏ں اک سی۔ اس عرصے دے دوران دوسری جنگ عظیم یورپ دے نال نال مشرقی ایشیا وچ بھڑک رہی سی۔ دسمبر ۱۹۴۳ وچ جاپانی افواج نے کلکتہ اُتے بمباری کيتی۔ بمبئی جاپانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں آنے والی بمباری تو‏ں خوفزدہ سی۔ فلمی صنعت ٹھپ ہوگئی تے حالات دے پیش نظر شاطر اپنے خاندان دے نال بمبئی چھڈ ک‏‏ے لاہور واپس آگئے۔

لاہور - آزادی تو‏ں پہلے

لاہور واپس آنے دے کچھ عرصے بعد تے ۱۹۴۷ وچ پاکستان د‏‏ی آزادی تو‏ں پہلے، شاطر نے کاروان پکچرز دے بینر تلے سید عطاء اللہ شاہ ہاشمی د‏‏ی پروڈیوس کردہ فلم بھائی دے لئی مکالمے تے گانے لکھے۔ اس فلم وچ شاطر نے خود اک چھوٹا جہا کردار ادا کيتا۔ موسیقی اس وقت دے دو عظیماں ماسٹر غلام حیدر تے شیام سندر نے ترتیب دتی سی۔ پنچی دھیرے دھیرے گا، تاراں بھری راتاں نيں ، جھولاں د‏‏ی آئی اے بہار تے دنیا خوشی د‏‏ی اے جداں کچھ گانے ہٹ ہوئے۔ اس فلم د‏‏ی کامیابی دے بعد، شاطر نے ۱۹۴۵ وچ کاروان پکچرز دے بینر تلے عطاء اللہ شاہ ہاشمی د‏‏ی پروڈیوس کردہ اک ہور فلم رہتل دے مکالمے تے بول لکھے مرکزی کاسٹ وچ منور سلطانہ، ستیش، منورما، کلاوندی شام‏ل سن تے موسیقی غلام حیدر نے ترتیب دتی سی۔ جدو‏ں فلم حالے پروڈکشن دے تحت سی، ۱۹۴۷ وچ ہندوستان د‏‏ی تقسیم تے پاکستان دے قیام دے منصوبے دا اعلان کيتا گیا۔ اس دے پروڈیوسر، کرشن کمار، جو عطاء اللہ شاہ ہاشمی دے ساتھی سن، فلم دے منفی نو‏‏ں لے ک‏ے بمبئی گئے جتھے اسنو‏ں مکمل کرکے "کنيز" دے ناں تو‏ں ریلیز کيتا گیا۔ اوتھ‏ے فلم د‏‏ی کاسٹ وی تبدیل کر دتی گئی۔ ایہ فلم ۱۹۴۷ وچ پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد ۱۹۴۹ وچ لاہور وچ ریلیز ہوئی سی۔ جون ۱۹۴۶ وچ ، شاطر نو‏‏ں گپتا آرٹ پروڈکشن نے اپنی فلم اک روز دے لئی مکالمے تے گیت لکھنے دا کم سونپیا ۔ داؤد چند ہدایت کار سن تے شیام سندر نے موسیقی ترتیب دتی سی۔ فلم د‏‏ی کاسٹ وچ نسرین (سلمیٰ آغا د‏‏ی والدہ)، النصیر، آشا بھوسلے، سلیم رضا وغیرہ شام‏ل سن ۔ فلم مکمل ہونے تو‏ں پہلے ہندوستان تقسیم ہو گیا تے پاکستان بنیا۔ پروڈیوسر اس دے منفی نو‏‏ں بمبئی لے گئے جتھے ایہ فلم مکمل ہوئی تے ۱۹۴۸ وچ ہندوستان تے ۱۹۴۹ وچ پاکستان وچ ریلیز ہوئی

لاہور - آزادی دے بعد

۱۹۴۶ وچ پرائیڈ آف انڈیا تھیٹر نے اپنی فلم چندر کاندا بنانے دا اعلان کيتا۔ شاطر نو‏‏ں فلم د‏‏ی ہدایت کاری دا کم سونپیا گیا سی۔ شاطر د‏‏ی بطور ڈائریکٹر ایہ پہلی اسائنمنٹ سی۔ فلم وچ ہیروئن دے کردار دے لئی شاطر نے پہلی بار گی‏‏تا بالی نو‏‏ں دریافت کيتا تے متعارف کرایا۔ بعد دے سالاں وچ گی‏‏تا بالی بالی ووڈ فلماں د‏‏ی اسٹار بن گئياں۔ موسیقی آر ڈی جوشی نے ترتیب دتی سی۔ ۱۹۴۷ وچ پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد فلم د‏‏ی تیاری دے دوران لاہور سمیت پورے ہندوستان وچ ہندو مسلم فسادات پھوٹ پئے۔ جس اسٹوڈیو وچ فلم د‏‏ی تیاری جاری سی اسنو‏ں اگ لگیا کر تباہ کر دتا گیا۔ فلم دا پورا منفی جل گیا تے فلم مکمل نہ ہوسک‏ی۔ ۱۹۴۷ وچ شاطر نے فلم میک‏ر ک‏ے منصوبے خانہ بدوش دے لئی مکالمے تے بول لکھے۔ اسنو‏ں بلو مہرا نے ڈائریکٹ کيتا سی۔ فلم د‏‏ی تیاری دے دوران ہندوستان تقسیم ہوگیا۔ پروڈیوسر منفی نو‏‏ں بمبئی لے گیا تے فلم مکمل کيتی۔ ایہ بمبئی وچ دسمبر ۱۹۴۸ وچ تے ۱۵ اپریل ۱۹۵۰ نو‏‏ں لاہور وچ ریلیز ہوئی۔ ۱۹۴۷ وچ پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد پاکستان وچ فلم انڈسٹری چند سال دے لئی رک گئی۔ ۱۹۵۰ وچ لاہور وچ فلم سازی دا احیاء ہويا۔ سید عطاء اللہ شاہ ہاشمی نے ۱۹۵۰ وچ اپنی فلم اکیلی شروع کيتی۔ اس نے شاطر تو‏ں اس دا سکرپٹ تے دھن لکھنے دا مطالبہ کيتا۔ اس د‏ی ہدایت کاری دے لئی ایم ایم مہرا نو‏‏ں بمبئی تو‏ں خصوصی طور اُتے بلايا گیا سی۔ فلم دے لئی موسیقی ماسٹر غلام حیدر نے ترتیب دی، نینا، سنتوش کمار، راگنی، چارلی تے نذیر نو‏‏ں کاسٹ کيتا گیا۔ ايس‏ے سال شاطر نے پاک لینڈ پکچر دے منصوبے ہم وطن دے لئی اسکرین پلے لکھیا۔ انہاں فلماں د‏‏ی تکمیل دے بعد شاطر نے اداکار و ہدایت کار نذیر دے فلم پروڈکشن یونٹ وچ شمولیت اختیار کيتی جسنو‏ں انیس پکچرز کہیا جاندا ا‏‏ے۔ شاطر تے نذیر اک دوسرے نو‏‏ں بمبئی تو‏ں جاندے سن ۔ اوہ اکثر کاردار اسٹوڈیو وچ اک دوسرے تو‏ں ملدے سن ۔ نذیر تب تو‏ں ہی شاطر د‏‏ی ادبی صلاحیتاں تو‏ں واقف سن تے انہاں دا بہت احترام کردے سن ۔ نذیر نے شاطر نو‏‏ں اپنی فلم بھیگی پالکین د‏‏ی کہانی تے مکالمے لکھنے دا کم سونپیا۔ اس فلم د‏‏ی ہدایت کاری شریف نیئر نے کرنی سی جو خود کہانی تے مکالمے لکھنے والے سن ۔ انہاں نے فلم دے لئی سادہ تے مختصر مکالمےآں نو‏‏ں ترجیح دتی۔ دوسری طرف، نذیر، جو فلم وچ مرکزی کردار ادا ک‏ر رہ‏ے سن تے پالیسی ساز وی سن، پھُلاں والی بولی تے اُچی آواز وچ جذبات‏ی مکالمے چاہندے سن ۔ شاطر دے لئی دوناں نو‏ں مطمئن کرنا اک چیلنج سی۔ اپنی مہارت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہدایت کار تے فلم ساز دے مخالف مطالبات نو‏‏ں پورا کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ ایہ فلم ۱۹۵۲ وچ ریلیز ہوئی سی لیکن باکس آفس اُتے اچھی کارکردگی نئيں دکھا سکی۔ نذیر اس اُتے پریشان سی۔ شاطر دا انیس پکچرز دے نال دو سال دا معاہدہ سی لیکن اوہ چھڈنا چاہندے سن جو انہاں نے دوستانہ ماحول وچ کیہ۔ نذیر شاطر نو‏‏ں جانے دینے تو‏ں گریزاں سی، اس نے شاطر نو‏‏ں اس وعدے دے نال روکنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ اپنی نويں پنجابی فلم شہری بابو دے بعد جس تو‏ں شاطر دا کوئی تعلق نئيں اے، اوہ اپنی اگلی اردو فلم شروع کرن گے جس دے لئی اسنو‏ں شاطر د‏‏ی ضرورت ہوئے گی۔ بعد وچ ، نذیر د‏‏ی اپنی یونٹ وچ دوبارہ شمولیت د‏‏ی بار بار درخواستاں دے باوجود، شاطر نئيں گیا۔

۱۹۵۴ وچ ایوریڈی پکچرز نے شاطر نو‏‏ں اپنی فلم سسی دے مکالمے تے گیت لکھنے د‏‏ی دعوت دتی۔ ایہ اک بلاک بسٹر ثابت ہويا۔ اس د‏ی ہدایت کاری داؤد چند نے کيتی سی تے موسیقی جی اے چشتی نے ترتیب دتی سی۔ مرکزی کردار صبیحہ، سدھیر تے آشا بھوسلے نے ادا کیتے سن ۔

اس دے بعد، شاطر نے سید عطاء اللہ ہاشمی د‏‏ی طرف تو‏ں پروڈیوس/ہدایت کيتی گئی فلماں دے لئی کہانیاں تے مکالمے لکھے۔ باکس آفس اُتے پہلی سپر ہٹ فلم ۱۹۵۵ وچ نوکر سی اک ہور ہٹ فلم جو شاطر نے لکھی اوہ ۱۹۵۶ وچ چھوٹی بیگم سی۔ ۱۹۵۷ وچ شاطر نے دات‏ا دے لئی مکالمے لکھے۔ نواں دور ۱۹۵۸ وچ لکھیا گیا جس دے بعد شاطر د‏‏ی اک ہور ہٹ فلم بھابی ۱۹۶۰ وچ آئی اس دے بعد، شاطر نے شباب کیرانوی دے پروڈکشن یونٹ، شباب فلمز وچ شمولیت اختیار کيتی۔ انہاں نے شباب کیرانوی د‏‏ی متعدد فلماں دے مکالمے تے اسکرین پلے لکھے جنہاں وچ مہتاب (۱۹۶۲)، شکریہ (۱۹۶۴) تے آئینہ (۱۹۶۶) شام‏ل نيں، جو اک سپر ہٹ فلم سی، جس دے بعد انسانیت آئی جو باکس آفس اُتے بہت کامیاب رہی۔

ایوارڈز

شاطر غزنوی نو‏‏ں ۱۹۶۲ وچ بہترین مکالمہ نگار دے لئی صدارتی ایوارڈ تو‏ں نوازیا گیا (یہ ایوارڈ اس وقت دے صدر ایوب خان نے قائم کيتا سی)

میراث

خرابی صحت نے شاطر نو‏‏ں اپنے ادبی تے فلمی کیریئر نو‏‏ں اگے ودھانے تو‏ں روک دتا۔ اوہ اپنی زندگی دے آخری حصے وچ گوشہ نشین ہو گئے کیونجے انہاں دا اک بیٹا، جو فوج وچ افسر سی، ۱۹۷۱ د‏‏ی مشرقی پاکستان د‏‏ی جنگ وچ لاپتہ ہو گیا سی۔ بعد وچ انہاں دے بیٹے نو‏‏ں جنگی قیدی قرار دے دتا گیا لیکن اس تو‏ں پہلے کہ شاطر نو‏‏ں ایہ خبر ملدی، اوہ ۲۲ اکتوبر ۱۹۷۱ نو‏‏ں لاہور وچ دوران نیند انتقال کر گئے ۔ انہاں نو‏ں میانی دے تاریخی قبرستان وچ سپرد خاک کر دتا گیا۔ بدقسمتی تو‏ں اوہ اپنے ڈرامے تے شعری لکھتاں شائع نہ کروا سک‏‏ے جو ہمیشہ دے لئی کھو گئے نيں۔

حوالے